[Projekat Rastko - Skadar] Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji

Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Nikos Čausidis

Relacije između "Komani"-kulture i "Saltovo majacke"-kulture i problem porekla njihovih nosilaca

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

"Komani"-kultura daje osnovno obeležje ranosrednjovekovnoj epohi ne samo Albanije već po najnovijim rezultatima i šireg područja srednjeg Balkana. Zato se nijedno pitanje o ranom srednjem veku ovih područja ne može razmatrati mimo sadržaja koji se odnose na ovu kulturu. Teritorija za koju se ona vezuje, iz dana u dan se sve više proširuje, polazeći od Albanije prema zapadu do Dalmacije, na istok do Ohridskog bazena i na jug do ostrva Krfa. Njen materijal pripada VII i VIII veku, odnosno vremenu kada je Balkan obuhvaćen glavnim talasima velike seobe naroda i njihove konsolidacije.

Dosadašnje teorije o poreklu ove kulture su široke. Kreću se od onih koje nalaze da su njeni nosioci autohtoni balkanski Iliri ili romanizovani hrišćanski stanovnici, pa sve do onih koje se zalažu za njihovu avarsku ili slovensku provenijenciju.

U našim prethodnim istraživanjima pristupili smo razmatranju jednog posebnog sloja "Komani"-kulture, koji dosada nije bio dotican, a to je duhovna kultura njenih nosilaca.^[1] Za osnovu ovih proučavanja uzeli smo njenu materijalnu kulturu i to posebno nakit. Analizom njegove simbolike i ikonografije pokazali smo da je nakit ove kulture posedovao razvijenu religijsko-magijsku funkciju koju je ostvarivao kroz sistem simbola i slika sa mitskim karakterom. Osnova ovih predstava je mitsko predstavljanje kosmičkih elementa i snaga, a cilj, da se ove kosmičke snage, kroz nakit na kojem su prikazane, prenesu na određene vitalne organe ljudskog tela ili da ih zaštite od raznih spoljnih negativnih uticaja.

Kroz simboličko-ikonografsku analizu i komparaciju ovog nakita sa odgovarajućim analognim, iz drugih bližih ili daljih kultura, pokazali smo sledeće: Da polukružni ažurirani privesci prikazuju kosmos sa nebeskim svodom i drvetom života koje raste iz centra zemlje. Kružni privesci prikazuju solarni ili životne cikluse uopšte, i to kroz simbol prstena ili točka sa multipliciranim pticama na rubu ili konjem i ženskom figurom boginje u pozi orante upisanih u njega. Pojasne kopče tipa "Gljater" prikazuju zoo-antropomorfno božanstvo u pozi rodilje, poistovećeno sa žabom. Detaljno smo obradili i fibule tipa "Werner-Rybakov", koje se u poslednje vreme sa sigurnošću pripisuju Slovenima. Pokazali smo da je u njima ugrađena mitska slika univerzuma sa gornjim delom koji predstavlja nebeski svod i donjim delom zemlju zastupljenu posredstvom htonske boginje sa raširenim nogama koje završavaju sa zoomorfnim protomima. Taj isti motiv u reduciranom obliku smo pronašli i na privescima sa dva protoma karakterističnim za "Komani"-kulturu. Na naušnicama sa četiri jagode smo otkrili veoma stiliziranu ljudsku figuru - božanstvo sa loptama u rukama, koje predstavljaju sunce. Obradili smo i nakit koji nije karakterističan samo za "Komani"-kulturu ali koji je u njoj široko zastupljen. To su pojasne kopče tipa "Korint", sa prikazom kuće sa drvetom života ili rodiljom u njoj, tip "Balgota" i "Keszthely - Pecs" sa zoomorfnim prikazom nebeskog svoda.

Prilikom traganja za analogijama ovih simboličkih motiva došla je do izražaja pojava da nakit "Komani"-kulture, svoje analogije nalazi najviše na teritoriji severno od Vizantije u arealu Srednje-evropskih i Istočno-evropskih paganskih naroda srednjega veka, i da njegovi koreni zalaze duboko u železno i bronzano doba Evrope. Sve ovo pokazuje arhaičnu pagansku mitsku osnovu nosilaca ove kulture.

S jedne strane ovi zaključci stavljaju pod sumnju dosad preovladavajuće shvatanje da "Komani"-kultura pripada hristijaniziranom romejskom stanovništvu ovog dela Balkana, i sa druge pokazuju njene snažne genetske veze sa varvarskim populacijama epohe velike seobe naroda.

Grupirali smo dosadašnje hipoteze o poreklu "Komani"-kulture i njenog nakita u četiri osnovne, od kojih bi jedna morala biti tačna:

1. Hipoteza o Vizantijsko-hrišćanskom karakteru i poreklu.

2. Poreklo iz neke konzervativne autohtone Balkanske etničke grupe koja je izbegla romanizaciji i hristijanizaciji.

3. Poreklo iz populacije koja se doselila na Balkan na samom početku velikih seoba.

4. Poreklo iz neke populacije koja se doselila iz paganske Evrope i Azije u glavnim talasima velike seobe naroda.

Smatramo da se četvrta hipoteza u osnovi čini najverovatnijom, jer zadovoljava dve protivurečne situacije koje ne rešava nijedna od prethodnih, a to je da nakit "Komani"-kulture s jedne strane odražava pagansku ikonografiju, tuđu vizantijskoj kulturi, a s druge strane da je ipak proizvod vizantijskog zanatstva. Teško je poverovati da su nakit sa takvom paganskom ikonografijom koristili Vizantijci-hrišćani. Takođe je malo verovatno da je u ovom delu Balkana jedna paganska kultura mogla izbeći helenizaciju, romanizaciju i hristijanizaciju svojih kultova i sve do srednjeg veka sačuvati svoje metalodobne amulete. To se moglo ostvariti jedino u paganskoj Evropi daleko od svih uticaja civilizacije. Protivurečnost da je zanatski gledano nakit "Komani'"-kulture pa i šire nakit seobe naroda vizantijski, mogla bi rešiti činjenica da su ga izrađivali vizantijski majstori ali po ukusu pagana, da bi ga što uspešnije njima prodavali.

Od dosada poznatog nakita koji je analogan onom iz "Komani"-kulture, našu pažnju posebno privlači nakit srednjovekovnih kultura severnog Pričernomorja i Kavkaskog područja. Posebno se ističe "Saltovo-Majacka" kultura, (sl. 1) čiji nalazi obuhvataju teritoriju koja se na severu prostire do reka: Don, Oskol i Severni Donec; na istoku do međurečja Volge i Dona; na jugu obuhvata bazen donjeg Dona i Priazovje, dok je zapadna granica otvorena i meša se sa slovenskom Romanovskom kulturom.^[2] Ona obuhvata vremenski period od VIII do prve polovine H veka. Njoj veoma srodna je i rano-srednjovekovna kultura teritorije centralnog Predkavkazja, koja se u jednoj svojoj fazi pretapa sa Saltovo-majackom. Obuhvata isti hronološki raspon kao i predhodna.^[3]

Na sledećim tablama smo pokušali pokazati da za svaki tip amuleta "Komani"-kulture (prikazan u pravougaonom okviru) postoji odgovarajući u pomenutim dvema Istočno-evropskim kulturama.^[4]

T. I. Sa područja "Komani"-kulture, poznat je veći broj kružnih privezaka u obliku točka sa četiri ili više unutrašnjih spona. Taj oblik nose i kružne fibule gde se ovaj motiv postepeno hristijanizira. Takav tip amuleta je široko poznat u Saltovo-majackoj kulturi, sa brojnim varijantama.

T. II, III. Drugi tip kružnih privezaka, sa zoomorfnim elementima je također karakterističan za obe kulture. To se odnosi na obe njegove varijante: sa pticama ili ptičjim glavama na rubu kruga (T. II) ili sa konjem upisanim u krug (T. III). I ovaj oblik nije karakterističan samo za priveske već i za kružne fibule. Poznat je i u drugim ranosrednjevekovnim kulturama Istočne Evrope.

T. IV. Treća varijanta kružnih privezaka u "Komani"-kulturi zadržava osnovni oblik s tim što se u krug unosi ljudska figura, odnosno boginja sa raskoračenim nogama i rukama u pozi orante. Takav tip privezaka je također veoma zastupljen i u "Saltovo-Majackoj" kulturi. Upoređeni sa balkanskim ovi se amuleti odlikuju mnogo slabijim stepenom likovne i zanatske obrade. Daleko bliži našim je primer privezaka koji se vezuju za slovenske kulture.

T. V. Privesci sa dva životinjska protoma "Komani"-kulture nisu retki ni na pomenutom području.

Značajno je napomenuti da između jugoistočno-evropskog i srednjebalkanskog područja postoji još jedna kulturna sredina u kojoj su takođe zastupljeni pomenuti tipovi amuleta, a to je područje Panonske nizine. Tu smo konstatovali svaki od pomenutih tipova amuleta barem sa po jednim primerkom.

Ovu relaciju između "Komani" i srednjovekovnih kultura jugoistočne Evrope još više aktueliziraju dva veoma značajna nalaza. S jedne strane bogati grob sa lokaliteta Malaja Perešćepina (inače u široj zoni "Saltovo-Majacke" kulture) i s druge strane nalazi sa lokaliteta Vrab i Erzek u Albaniji (na teritoriji "Komani"-kulture).

Dosadašnje interpretacije (J. Verner, V. Popović) pokazuju da se u Maloj Perešćepini radi o grobu Kuvrata, poglavara huno-bugarskih Onogura, sahranjenog između 641 i 647 godine.^[5] Posle njegove smrti na vlast stupa njegov najstariji sin Bajan, nakon čije su se kratke vladavine Kuvratovi sinovi razdelili. Njegov četvrti sin Kuver je prešao Dunav i naselio se u Panoniji, potčinjen avarskom kaganu.^[6] Tamo je od strane kagana postavljen na čelo slobodnih Sermezijanaca (romaniziranih ili heleniziranih stanovnika deportovanih iz Vizantije u Sirmium). Uskoro su se Sermezijanci "zajedno sa Kuverom i njegovim Bugarima" pobunili protiv kagana, a nakon pobede nad njim, prešli Dunav i (po Popoviću 678-685 godine) naselili se na srednjem Balkanu u Kerameziskom Polju.^[7] Prema istim autorima ostave u Vrapu i Erzeku, su nekad predstavljale deo kaganove riznice, koju je Kuver prisvojio u Panonskoj niziji i doneo sa sobom na srednji Balkan. Predmeti iz obe riznice uglavnom potiču iz sredine i druge polovine VII veka što odgovara periodu kada je nakon vizantijskog pohoda potučen Kuver i njegovi vojnici.^[8]

Ova dva velika nalaza prema dosadašnjim datacijama potiču iz VII veka, što znači odgovaraju ili možda tačnije, malo prethode "Saltovo-Majackoj" kulturi na Pričernomorju i "Komani"-kulturi na Balkanu. Reprezentativni materijal u njima indicira migraciju vladajućeg sloja plemena Onogura. Ali za nas je u ovom slučaju interesantno pitanje gde su tragovi ostalih nižih klasa odnosno glavne mase stanovništva koja je nesumnjivo pratila ove vladaoce. Čini se da u ovom smislu ne možemo zanemariti činjenicu da se u reonu ovih dvaju međusobno istorijski povezanih nalaza, postepeno pojavljuju "Saltovo-Majacka" i "Komani"-kultura sa međusobno tako srodnim materijalnim nalazima, što se posebno odnosi na nakit. Amuleti sličnih karakteristika, pronađeni na Panonskom području kao da potvrđuju utisak da ovaj nakit nužno prati seobe yjgurskih vladalaca.

Amuleti "Saltovo-majacke" kulture (pa čak i panonske analogije) ne odnose se kao prototipovi iz kojih su kasnije izvedeni oni iz "Komani" kulture. U prilog tome ide i činjenica da su i jedni i drugi datirani uglavnom u isto vreme. Po našem mišljenju ova se srodnost može objasniti na sledeći način: U slučaju "Saltovo-majacke", "Komani"-kulture, a možda i dedova nekih od Panonskih kultura radi se o populacijama koje su u sebi nosile jednu istu duhovnu kulturu, što se najverovatnije duguje činjenici da su prethodno svi živeli na području jugoistočne Evrope. Dosadašnje interpretacije pokazuju da pomenuta tri bogata vladalačka blaga odražavaju elitnu klasu koja je predvodila njihovu migraciju. Pomoću povezivanja sa istorijskim izvorima može se zaključiti i da se deo ovih populacija, pod vođstvom pomenutih vladalaca preselio u Panoniju i odatle, verovatno opet samo jedan deo, na srednji Balkan.

Ta populacija je, kako u svojoj prapostojbini u jugoistočnoj Evropi, tako i u Panoniji i na Balkanu, u svojoj kulturi nosila pomenute simbolične i mitske slike i običaj da se one nose na telu. Pretpostavljamo da su se one najprije izrađivale u organskom materijalu (na primer kao kožne aplikacije ili vezeni motivi na odeći). Kasnije, u dodiru sa drugim kulturama (posebno vizantijskom) ovi su se motivi na sva tri područja nezavisno, oformili i kao metalni amuleti koji osim svoje osnovne ikonografije nemaju posebno izraženih genetskih veza.

Pitanje o etničkoj pripadnosti ovih populacija nije jednostavno. Istorija pokazuje da su se za vreme velike seobe pod zastavom jednog plemena ili vladara o kojima saopštavaju istorijski izvori kretali i mnogi drugi narodi. Arheološki materijal ovog doba nije uvek etnički diferenciran i ne može pokazati etničku pripadnost svog vlasnika. Ipak takvi se pokušaji ponekad i čine. Severni deo "Saltovo-Majacke" kulture po zaključcima dosadašnjih istraživača nosi alanski karakter, dok južni - bugarski, odnosno prabugarski karakter.^[9] Za alansku se smatra i njena predkavkazka varijanta.^[10] Ove kulture imaju izvesne veze i sa kulturom Hazara.^[11] Neki od istraživača, interpretiraju pomenuti materijal (posebno onaj u Panoniji) kao Avarski.^[12]

Za nas su od posebnog značaja podaci koji otkrivaju slovenski elementu "Saltovo-Majackoj" i u "Komani"-kulturi. To se najviše odnosi na fibule tipa"Verner-Rybakov"od kojih je nekoliko otkriveno u nekropolama "Komani"-kulture; zatim na tipove privezaka sa parom zoomorfnih protoma i kružnih privezaka sa upisanom ljudskom figurom, koji se takođe vezuju i za kulturu istočnih Slovena.

Poznato je da su se Sloveni na Balkan naseljavali u više talasa. Slovenski materijalni nalazi pronađeni u krugu "Komani"-kulture daju mogućnost da se jedan od tih talasa ostvario posredstvom migracija pomenutih pričernomorskih naroda i njihovih vladara. I neki od današnjih istraživača (ovde pre svega mislim na Popovića), smatraju da i istorijski izvori navode na posredništvo Bugara, i posebno Kuvera prilikom oslobađanja Srba i Hrvata, kao i nekih drugih slovenskih plemena od avarskog pritiska^[13] i njihovo kasnije naseljavanje na Balkansko poluostrvo.

Napomene

1. N. Čausidis, Nakit "Komani"-kulture, njegova ikonografija, simbolika i obredno-magijski karakter. (Tekst je predat za štampu u aprilu 1989. kao članak u okviru zbornika Akademije nauka i umjetnosti Crne Gore).

2. A. Pletneva, Saltovo-Ma˙cka˙ kulütura, u: Stepi Evrazii v epohű srednevekovűa, Moskva, 1981, 63.

3. V. B. Kovalevska˙, Centralünoe Predkavkazűe, u Stepi Evroazii v epohű srednevemovű˙, Moskva, 1981, 83-90.

4. Detaljni podaci o nalazištima ovog nakita i publikacijama u kojima je objavljen, dali smo u pomenutom delu (fusnota 1).

5. V. Popović, Kuvrat, Kuver i Saparuh, Starinar, XXXVII, Beograd, 1986, 104, 106: drugi istraživači smatraju da su Hazari, pobednici Bugara na Pričernomorju bili poslednji vlasnici pereščepinskog blaga (vidi: S'krovište na han Kubrat /katalog izložbe/, Sofija, 1989, 40, 41, 42. /više autora/).

6. V. Popović, n. d., 109.

7. V. Popović, n. d., 114; o dati preselenja vidi: isto, 119, 120. Po sadašnjim saznanjima Keramezisko polje locira se u predelu današnjeg Prilepa.

8. V. Popović, n d., 116-118; o hronologiji: 125.

9. S. A. Pletneva, n. d., 63.

10. V. B. Kovalevskaja, n. d., 83, 84 i dalje u tekstu. Hipotezu o alanskom karakteru "Komani"-kulture je istakao V. Malenko, Ranosrednovekovnata materijalna kultura vo Ohrid i ohridsko, u: Ohrid i ohridsko niz istorijata, Tom I, Skopje, 1985, 310-311.

11. S. A. Pletneva, n. d., 64.

12. E. Garam (i drugi autori), Aver finds in the Hungaria National Museum, Budapest, 1975, 214 fig. -1; V. Malenko, n. d., 310