[Projekat Rastko - Skadar] Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji

Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Dragutin Mićović

Severnoarbanaske i srpskohrvatske deseteračke junačke narodne pesme

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Pojava Turaka (Osmanlija) na Balkanskom poluostrvu i njihovo postepeno napredovanje ka severu, u toku XV, XVI i XVII veka, stvorilo je velike društvene i ekonomske promene, u okviru novih političkih odnosa u kojima su se našli potlačeni balkanski narodi. Posebno je zanimljivo postepeno pomeranje "krajišta" isturenih borbenih granica prema hrišćanskim zemljama, koje je imalo značajnu ulogu u turskim osvajanjima naših i susednih podunavskih zemalja.^[1] Tursko-hrišćanska granica, serhat i krajina, na kraju se ustalila "u velikom polukrugu od Požege i Virovitice preko Gradiške i Kostajnice, te Bihaća i bihaćke krajine, skrećući na Perušić i dalje preko Kotora (Polešnik, Vrana, Skradin) na Klis, Imotski, Vrgovac i primorskim pojasom sve do Novog i Risna u zaljevu Boke."^[2] To je područje u kojem su se odigravali značajni događaji po naše narode, i koji su poslužili kao osnova za stvaranje usmenog stvaralaštva, narodne poezije. Junačke epske pesme, koje opevaju događaje i junake na krajini, mi smo jednim imenom nazvali krajišničke pesme, po glavnim ličnostima, krajišnicima. Krajišničke pesme na srpskohrvatskom jeziku su, uglavnom, bosanskohercegovačke, nastale u muslimanskim sredinama. Ove pesme opevaju muslimanske junake, koji se ističu svojim podvizima i junaštvom na krajini, u odbrani Turskog Carstva od napada sa hrišćanske strane. Ove pesme su imale različitu ulogu u vreme kada su se stvarale i kada su pevane: bile su neka vrsta obaveštavanja o događajima i ličnostima, junacima, predstavljale su glorifikaciju onih ciljeva i načela života, koja su odgovarala stvaraocima i slušaocima, bile su istorija i umetnost o događajima, koji su se odigrali na krajini. I, zaista, istorija se u mnogome može videti i iz pesama, kao što pesme imaju i svoje estetske odlike, koje su joj obezbedile trajnost u kulturnom nasleđu naših naroda. Ali, ove pesme, krajišničke pesme, uglavnom iz XVII veka sudeći po događajima i junacima, koji se u njima opevaju, susrećemo i na albanskom jeziku, među severnoarbanaskim gegijskim narodnim pesmama, koje su odmah postavile pitanje: otkuda ove pesme slične srpskohrvatskim muslimanskim bosanskohercegovačkim pesmama takođe i na albanskom jeziku, među severnim Arbanasima. Ove pesme su prikupljene posle drugog svetskog rata i objavljene u knjizi "Këngë popullore legjendare", Tiranë, Naučni institut, 1955, gde su donesene i najznačajnije "krahine" ili "këngë (kangë) kreshnike" tj. krajišničke pesme, na srpskohrvatskom jeziku. Dobar deo tih pesama objavljen je pre rata, u zborniku "Visaret e kombit" (Narodno blago), I-IV knjiga, 1937-1939^[3]; i u časopisima, kao što su "Hylli i dritës", "Leka" i dr. koji su izlazili u Albaniji. Što se tiče srpskohrvatskih muslimanskih pesama, u koje uključujemo i krajišničke epske (junačke) pesme, one su počele da se objavljuju mnogo ranije. Počnimo s "Hasanaginicom", morlačkom baladom, koju je zabeležio u svome putopisu A. Fortis, 1774. godine, i koja je skrenula pažnju evropske književne javnosti na narodnu poeziju na srpskohrvatskom jeziku i ušla u Vukovu "Pjesnaricu" od 1814. godine. Iza toga dolazi Erlangenski rukopis (sastavljen oko 1720. g. a objavljen tek 1925. g.) u kome je i krajišničkih pesama, kao i zbirke I. F. Jukića (Narodne piesme bosanske i hercegovačke, Osiek, 1858), Luke Marjanovića (Hrvatske narodne pjesme, što se pjevaju u Gornjoj Hrvatskoj, Krajini i Turskoj Hrvatskoj, Zagreb, 1864) i M. Šunjića (Narodne junačke pjesme iz Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1915, 1925) koje su sakupljane kad i Jukićeve i koje imaju i "hrišćanskih" i "muslimanskih" pesama. Naravno, takve su i Vukove zbirke junačkih narodnih pesma, kao i neke druge zbirke. Prvu zbirku muslimanskih junačkih pesama objavio je, u Sarajevu, Kosta Hörmann (Narodne pjesme Muhamedovaca u Bosni i Hercegovini, 1888 i 1889) i Luka Marjanović u zbirci-Hrvatske narodne pjesme. Junačke pjesme (Muhamedovske), knjiga III, Zagreb, 1898. ^[4] Na taj način je jugoslovenska naučna javnost dobila mogućnost da potpunije sagleda različite aspekte muslimanske epike i naročito njenog dela koji se odnosi na krajišnike, o čemu je bilo zanimljivih mišljenja.^[5] Pitanjima odnosa srpskohrvatskih i arbanaških krajišničkih narodnih pesama bavili su se mnogi istraživači, među kojima ukazujemo na Stavra Skendija "Albanian and South Slavic Oral Epic Poetry" (Philadelphia, 1954), kao i na podatke o genezi uzajamnih odnosa u radu Dragutina Mićovića: "Krajišnička epika", Beograd, Balkanološki institut SANU, 1980. Krajišničke pesme na srpskohrvatskom jeziku ispevane su, uglavnom, u desetercu tipičnom stihu naše narodne poezije, dok su i arbanaške kenge kreshnike (čit. k'ng krešnike, krajišničke pesme) u desetercu, iako to nije tipičan stih albanske narodne poezije, jer su u njoj junačke pesme (këngë trimnije) koja se čestu susreću u arbanaškoj poeziji, posebno kad se opevaju aktuelni događaji, tipični za život Arbanasa, ispevane u tipičnom stihu: osmercu! Znači, arbanaške pesme o krajišnicima, ujedno su ispevane u desetercu, iako su tzv. junačke pesme (këngë trimnije ) ispevane u osmercu, koji se, čak, može smatrati tipičnim arbanaškim narodnim stihom. Evo primera:

"Od kako je svijet postanuo
Nije ljepši cvijet procvatio
Nego što je ovijeh godina..." ("Pjesnarica" Vuka Stefanovića Karadžića od 1814, pesma "O udatbi Hajkune Sestre Bega Ljubovića" na srpskohrvatskom jeziku).

"Trim mbi trima ay Gjergj Elez Allja!
Qe nand vjet nand varra në shtat m'i ka!
Vec nji motër, natë e ditë te kryet,
la lan varrat me ujët e gurrës nandë vjeçe,
la lan varrat me ata lott e syve
la terë gjakun me ata flokët e ballit,
Shtatin vllaut ja shterngon m'ruba të nanës,
N'petka t'babës trupin ja hijeshon,
Armët e brezitja rendon mbi krye." ("Këngë popullore legjendare", Tiranë, 1955, početak pesme "Gjergj Eles Alija", str. 122)

"Junak nad junacima taj Đerzelez Alija,
Devet godina s devet rana,
Leži, sestra mu je više glave,
Ispira mu rane vodom sa izvora,
Rane pere, a suze proliva,
Svojom kosom krv mu zasušuje,
Maramom ga Majčinom uvija,
Očevim ga ruhom ukrašava,
Na uzglavlje oružje mu ređa." ("Albanske junačke pesme", Priština, Jedinstvo", 1981, pesma Đerzelez Alija, str. 144)

Ili drugi primer:

"Tridhetë Agajt laxhen po e bajnë
Kanë shtrue pijen tridhetë Agallarë,
Bacit Mujë mërzitë ja kanë.
"Tridhetë Agaj, zoti ju vraftë!
Bini n'pije e pijen po ma pini
E cka flitni, budalla, nuk dini,
Zoti i vraftë nanat e Jutbinës!
Zoti i vraftë pelat e Jutbinës!
Zoti i vraftë pelat e Jutbinës!
Si s'e bani nana ni djalë të mirë?
Si s'e bani pela ni gjok mejdani?" ("Këngë popullore legjendare", Tiranë, 1955, pesma: "Zuku barjaktar", str. 286)

Prevod gornjih stihova:

"Skupilo se do trideset aga,
U Udbini na zelenoj londži
Ispred sebe raširili piće,
Myjy su se mnogo dojadili;
"Bog vas kleo, do trideset aga,
Ja ne žalim piće što pijete,
Al' ne znate šta vi govorite.
Bog ubio majke u Udbini,
I kobile da Bog da lipsale,
Kada majka ne rodi junaka,
Nit kobila oždrebi đogata" ("Albanske junačke pesme", Priština, 1981, pesma: "Zuko barjaktar", str. 133)

Pored ovih deseteračkih stihova (naravno, može biti manjih odstupanja za jedan-dva sloga, ali pojedinačno) navodimo i stihove iz "standardne" albanske narodne pesme, koja se susreće u takozvanim kenge trimnije (junačke pesme) rasprostranjenim u albanskom folkloru čitave Albanije, kako na severu, među Gegama tako i na jugu, među Toskama.

"O Rumije, bjeshkë e naltë

(Shestan)

"O Rumije, bjeshkë e naltë
Ma e naltë u bash se je!
Kur t'kam dalun n'maje ty,
Un Stambollën pashë me sy.
Në mjedis të Stambollasë,
Ish nji fushë e gjanë e gjatë
N'atë fushë te gjanë e te giatë
Ish nji kullë e bardhë e naltë
N'atë kullë të bardhë e t'naltë
N'atë kullë po u bante darsëm ... ("Këngë popullaore legjendare", Tiranë, 1955, str. 81) koja u prevodu glasi:

"O Rumijo, visoka planino

(Šestan)

O Rumijo, visoka planino,
Ponajviša, kao i što jesi!
Kada sam se na tebe ispeo,
Ja sam Stambol video očima!
U sred Stambola
Beše polje dugo i široko,
Na tom polju dugom i širokom,
Beše kula bela i visoka,
U toj kuli beloj i visokoj,
U toj kuli držaše se svadba..." (Prevod - DM)

Naravno, u prevodu ne treba brojati stihove, nego ih izbrojati u stihovima originala, te videti kako izgleda albanski tipični stih narodne poezije. Mogli bismo reći da za albanske epske pesme imamo grupu pesama tzv. këngë kreshnike ili krahina, odnosno këngë legjendare, kao sveobuhvatna poezija tj. od onih najstarijih, pa do krajišničkih, koje su ispevane u karakterističnom stihu desetercu i druga grupa epskih pesma, kënge trimnije - koje su ispevane u osmercu, odnosno mi mislimo da je to tipičan albanski pesnički stih, no pod uticajem susedne slovenske poezije javljaju se deseteračke pesme, čiji najobimniji deo predstavljaju kënge kreshnike, krahina, krajišničke pesme.

Druga karakteristika, po kojoj možemo ove dve poezije, srpskohrvatsku i albansku uporediti je sličnost i istovetnost imena junaka, kao i imena mesta, planina i reka, koja se pominju u obema poezijama. U arbanaškim pesmama se pominju ovi junaci: Gjergj Elez Alija (Đerđelez Alija), Muja (Mujo), Gjeto Basha Muji (Četobaša Mujo), Disdar Osman Aga (Dizdar Osman aga), Halil, Sokole Halili, Zuku Bajraktar, Dizdar Osman Aga, Behur Kapedani, Tridhetë Agët (Trideset aga), Tanusha e Krajlit (Tanuša Kraljeva - Kraljeva Tanuša), Basho Jona (Bašo Jona), Agët e Jutbines (Udbinske age), Vuke Harambashi (Vuk harambaša), Tanusha (Tanuša), Krajli, Halil, Krajlica, Pasha i Dumlikës, Krajl Kapedane, Krahinë, Kotorri Jutbinë, Halilin e Mujit (Mujov Halil) Halil Aga, Qetobashe Muji (Četobaša Myjo), Krajieviqe Marki (Kraljević Marko), Ajkunë (Hajkuna), Arnaut Osmane, Arnaut Osmani, Raspoja, Krajli (Kraljevina), Qoban Raspodini, Shkje (Sloveni), BudAlineTali (Budalina Tale), Llabutani i Krajlit (Kraljev Labutane), Llabutan, Shkjetë e Krajlisë (Sloveni iz Kraljevine), Lugje t'Verdha (Zeleni Lugovi), Muja me Halilin (Myjo i Halil), Mreti (Car), Krajli i Talirit (Kralj iz Talira/Talirski kralj), Talime Devojka (Talima devojka), Maxharr Jabanxhija (Madžar Jabandžija), Osmane Qehaja (Osman ćehaja), Krajli Mehorjes (Kralj iz Mexopje), Imeri i Mujit (Mujov Imer), Giro Baraktarit (Bajraktarov Ciro), Halil ada i ri (Mladi Halil aga), Ganiqe Galani (Ganiće Galjani), Zymer (Zimer), Ajkuna (Hajkuna), Ali Bajraktari, Tipa, Gurrat e Bardha (Belo kamenje/Beli izvori), Arnaut Osmani, plaku Mehmet Ada (stari Mehmet aga), Hagar i zi (Crni Arapin), Deli Mehmet Ada (Deli Mehmet aga), Podrume t'Jutbinës (Udbinski podrumi), Hysen Kraposhniki (Hisen Krapošiniki), Lule Frangu (Ljulje Frangu), Gog Latini (Gog Latini), Musa Qesexhi, Luk t'Prejlepes, Plakut Qefan Agë (Stari Ćefan aga), Molla Mehmet (Ahmet) Ada, Qefan Agë (Ćefan-Čejivan aga), Rushja e Krallt (Kraljeva Ruža), Kunja (Ajkuna), Nike Barjaktari, Mujit n'Jutbinë (Myja u Udbini), Kreshtin Kapidan (Krešta Kapedana), Bjeshken e Shkretë (Jadne planine), Ajkune (Devojka).

Ovaj pregled imena u albanskim këngë kreshnike, krajišničkim pesmama uzet je iz zbornika Kënge popullore legjendare (Tirane, 1955) letimično, ne ponavljajući imena i s prevodom za ona malo ne razumljivija imena, gde se može uočiti njihova sličnost s srpskohrvatskim imenima krajišničkih pesama. Lako je uočiti da se ovde najčešće pominju Mujo i Halil, Dizdar Osman aga, Arnaut Osmane, stari Ahmet aga, Čejvan aga (Čeivan Aga),Ajkuna Devojka, Tanuša, Kotorre (Kotori) i Kotorret të reja (reja - novi, Kotorret të reja - Novi Kotori) gde možemo zaključiti da su Kotari shvaćeni u arbanaskoj epici kao grad Kotor, odnosno pl. Kotori, a Ravni Kotari kao Kotorret e reja, što znači Novi Kotori tj. ravni je shvaćeno re/reja - nov/nova. Slično je i s gradom Dumlika, koji je M. Lamberc protumačio kao spoj Duvna i Like. I ostala imena, kako junaka tako i mesta podsećaju na odgovarajuća imena i mesta krajišničke srpskohrvatske epike. Recimo, Sejë na Senj.Tuna na Dunav, Malet e Kotorrit, Planine Kotora, Kunora e Bjeshkës, Planinski venac, Lugjet e Verdha, Zeleni lugovi, Logu i Zenave, Vilinsko mesto, Keshmorice Mara podseća na Krčmaricu Maru, Dylbere Gjelina na Dilber Anđelinu, Bjeshket e Mdha l Bjeshkët e Nalta, kao i Bjeshket e Shkreta i Bjeshket e Thata, koji znače: Velike planine, Visoke planine, kao i Jadne planine i Suve planine. Ajkuna (Kuna ili Ajna) je Hajkuna u srpskohrvatskim muslimanskim pesmama.

Umesto primera navođenja sličnih ili istih imena u srpskohrvatskim krajišničkim pesmama, mi ćemo navesti dokumenat, koji govori o delu ovih junaka, kao stvarnim ličnostima, koje su živele u XVII veku i ratovale na tursko-hrišćanskoj granici sa svojim protivnicima hrišćanskim krajišnicima ili graničarima, koji su čuvali granicu od turskih upada. Evo jednog tajnog popisa turskih četovođa na granici, koji je iz Karlovca uputio 20. novembra 1641. godine "Vuk Frankopan Tržački šalje - navodimo doslovce nadvojvodi austrijskom u Gradac, prima nalogu od 10. nov. 1641., popis turskih četovođa i mjesta, koja su Turci protiv ugovora o miru obnovili.

1. Specification der türkhischen Heuser und deren Heubters in Bossna welche mit disen croatischen und Mör-Gränizen confiniern und mit ihrem behaarlichen Tschettieren zu Ross und Fuess besagten unsern Gränizen continuo zusezen und Schaden thuen.

Von Wihätsch: Der Haubtman Idrissäga Vellagitsch, Alläge Ibrahimb Agitsck und Ibrahimb Äga Tschürkhitsch.

Von Issatschitsch: Der Hussayer Wariakhtar und Churt Haram-Bassa.

Von Osstroschatz: Mumyn und Mustafa Veschiereuit Gebrueder, beede Haram-Bascha.

Von Stina: Muharim Haram-Bascha.

Von Kruppa: Reschep Aga Bädanikhouitsch, Deli Bassa Bädanikhouitsch.

Von Zäsin: Hussain Aga Schehouitsch, Fenderich Khlitschkhouitsch.

Von Gross Kladuscha: da am maisten tschettiert würdet. Der Haram-Bassa Mustaffa, dess Hernizo Brueder, sonsten Khasslitschitsch Musstaffa genandt.

Von Tüttoron Noui: Khariman Aga.

Von Wuschin: Muchamet Aga, dess Haubtman Brueder.

Von Vränogratsch: Der Dessdär Ellessouitsch.

An der Mörgränizen aus Likha und Korbava:

Von Utwin: Bluitschenitsch, item Binnglagitsch.

Von Wunitsch: Derwisch-Aga Filiipouitsch, Achmet-Aga Curtitsch.

Von Peruschitsch: Sally Aga Nassuffagitsch, diser ist das Haubt und der

beste Weegfürer. Sülle Furenkhoitsch.

Von Ribnitkh: Allaga Curtagitsch. Curtäga Senekhouitsch.

Dan seindt auss unterschiedliehen Dörrfferen in der Ligga dise Weegfürer:

Hasama-Bassa Markho Vosserkhouitsch, Haram Sierodullouitsch, Haram-Bassa Prodan Ussoraz, Haram-Bassa Millo Vsstouitsch.

Alle diese gegen croatischen und Mör-Gränizen anrainendte türckische Heuser, welche dem Tschettiern behaarliech ergeben heuckhen auch die im Landt wohnendte Türckhen au sich, damit also ihre Straiff versteckht werden und wofer man nit, mit sonderm Ernst, bey besagten türckhischen Heusern den Früden verkhündet, alleTättigkheiten gegen denen christlichen Gränizen verbiettet, die Heubter der Tschetten empfindlich bestraffet so werden sie gewiss von ihrem Tschettiern nit aussezen.

Actum Carlstatt, den 20. Novembris 1641."

Pismenih dokaza da su krajišničke ličnosti, koje su opevane u pesmama, odista postojale i živele na Krajini, imamo srećom u ostacima nekadašnjih ratnih arhiva austrijskih Habzburgovaca i Mlečana, odnosno u domaćim hrvatskim arhivima, kao što je i ovaj dokumenat, od 20. novembra 1641. godine, koji je Vuk Krsto Frankopan uputio u Grac austrijskom nadvojvodi. U srpskohrvatskim krajišničkim pesmama se na taj način uspelo pronaći dokaza o životu i borbama na Krajini tj. tursko-hrišćanskoj granici, glavnijih junaka, kao što je identifikovana glavna pozornica ratovanja i toponim na ovoj pozornici, kao i istorijski događaji koji su se uglavnom odigravali, uglavnom u XVII veku.^[6] Glavni junaci ove poezije i na albanskom i na srpskohrvatskom jeziku su braća Mujo i Halil i njihovi drugovi, kod Arbanasa se najčešće pominju Dizdar Osman Aga, Zuko Bajraktar, Budalina Tale, Plaku Qefan, Ada (Stari Čejvan Aga), All Barjaktari Deli Mehmet Aga, Kazi Murat Agë koji polaze iz Jutbinë-e (Udbine) protiv Krajli i Kotorrit (Kotoranina), Kraljevića Marka, Krajle kapidani-ja Nik Barjaktari-ja, Filipe Maxhari-a, Bani Zadrili-ja, Ganiqe Galani-ja itd. I u srpskohrvatskoj epici pored braće Muja i Halila nailazimo na veliki broj Krajišnika, graničara i junaka, koji se bore s hrišćanima i njihovim junacima, gde u mnogim pesmama imamo dosta i ličnog, posebno avanturističkog, što se razvija da dokaže jedan moral, da potvrdi gledanje, koje se stvara u okviru jednog poimanja stvari, ideologije i morala zbog kojeg se junak bori i za koji je spreman da se žrtvuje. U srpskohrvatskoj krajišničkoj epici znatno je urađeno na identifikaciji pesničkih junaka, kao stvarnih ličnosti.^[7]

Isto tako i topografija pozornice na kojoj se odigravaju događaji opevani u pesmama može se s uspehom utvrditi, dok na arbanaškom jeziku imamo deformacija, pa i nelogičnosti, koje, donekle, udaljavaju od stvarnosti arbanaške kenge kreshnike, krajišničke pesme. Jer, pored razumljivih imena, kao što je Jutbinë- Zadar, Zara, Seje, nailazimo i na Kotorret e reja (Novi Kotori, postalo od Ravni Notari), Dumlika koja predstavlja spoj Duvna i Like itd. Znači, nasuprot jasnim i logičnim imenima junaka i mesta u srpskohrvatskim krajišničkim pesmama, u arbanaškim nailazimo na deformacije i netačno ili nepotpuno i imenovanje, što je razumljivo kad se zna da se radi o nepoznatoj ili malo poznatoj topografiji, pa i ličnostima, čije se ime, pa i podvizi nepotpuno poznaju. Ovo se može zaključiti ako se uporedi sadržina pesama srpskohrvatske krajišničke epike i këngë kreshnike (krajišničkih pesama) na albanskom jeziku. Ove arbanaške pesme je analizirao, još pre njihovog objavljivanja u mome prevodu, na osnovu rukopisa koji sam stavio na raspolaganje R. Medenici, sa različitim srpskohrvatskim pesmama, najčešće Vukovim, na XIV kongresu folklorista Jugoslavije u Prizrenu (Beograd, 1974, str. 233). Mi ćemo ih, stoga, površno pregledati, ukazujući samo na jednu karakterističnu osobinu ovih pesama: svaka od njih predstavlja motiv, koji se čuva zajedno s pesmom, tako da ovde ne možemo govoriti o varijantama iste pesme. U zbirci "Këngë popullore legjendare", u okviru "Rapsodi të kreshnikeve" (Rapsodije krajišnika), unesene su i pesme koje su ispevane u desetercu, ali obrađuju ličnosti i događaje, koji ne spadaju, na srpskohrvatskom jeziku u okviru krajišničkih pesama. Takva je, recimo, pesma "Gjergj Elez Alija" (Đerđ Elez Alija tj. Đerzelez Alija na srpskohrvatskom)^[8] u kojoj se govori, slično srpskoj u pesmi o Bolanom Dojčinu, gde on, ustaje sa bolesničke postelje da bi podelio megdan i pobedio nasilnika, crnog Arapina. Sledi pesma, za koju možemo reći da je krajišnička, jer govori o Muju (Mujo Hrnjica) i njegovoj snazi, "Mujova snaga".^[9] U ovoj pesmi se objašnjava kako je Myjo dobio snagu od vila, jep je uspavao i zaštitio njihovu decu, te ga one podoje mlekom iz svojih grudi i dadu mu natprirodnu snagu. I pesma "Myjo i vile" ^[10] je s mitološkim elementima i prikazuje kako su vile uznemirene kraj svojih izvorišta, skamenile svatove i kako Myjo otkriva da je njihova snaga u kozama, koje uhvati i primora vile da mu se pokore. Pod naslovom "Myjo i Behur"^[11] opeva se krajišnički motiv sukoba s Behurom, u srpskohrvatskoj epici Brehulja Šimunom, kome prethodi podela Mujove čete, koju zahteva Dizdar Osman Aga. Kao rezultat je i sukob Mujovog dela čete s Behurom, koji se završava Mujovom pobedom. Sledeća pesma je "Halilova ženidba"^[12] u kojoj ima različitih peripetija, kroz koje Halil prolazi dok se ne oženi Kraljevom Tanušom. U ovoj pesmi ima i arbanaških lokalnih elemenata, kao što je opis zimskog pejsaža u planinskom predelu. U këngë kreshnike albanske epike uključena je i pesma "Četobaša Myjo i Kraljević Marko"^[13] gde se, dakle, Myjo dovodi u vezu s Kraljevićem Markom, iako je razlika među njima najmanje trista godina, ali albanski pevač nema tako tanan osećaj za vreme u kojem su živeli njegovi junaci, jer i krajišnike, koje opeva smatra za mitološka bića, koja su za njega pre simbol, nego žive ličnosti, koje su u određenom istorijskom razdoblju zaista postojale. Pesma je zanimljiva što se oba junaka na kraju pomire, jer uviđaju da su obojica veliki junaci. Naredna pesma je "Mujov đogat"^[13] gde se opisuju svi događaji i avanture, kroz koje prolazi Myjo, da bi spasio svoga konja, koji je u ropstvu kod Kotorskog kralja i njegovog Raspodin Čobanina. Tu se vidi sličnost s ličnostima koje se pominju u krajišničkoj epici na srpskohrvatskom jeziku. Pesma "Kako je Halil osvetio Muja"^[15] prikazuje Muja kao ranjenog i potom nejakog Halila, koji na iznenađenje svih drugih krajišnika, pobeđuje, na kraju, Kralja i Laputana, a uzgred iznosi niz stavova bliskih albanskom pevaču i slušaocima. Pesmom "Myjo kod Cara"^[16] obrađuje se motiv odlaska Myja i Halila k Caru, koji je čest i u srpskohrvatskoj epici, u kojoj se iznosi ponositost Myja i Halila, kojima sultan (Car) kaže da ih je pozvao samo da ih vidi. U pesmi "Halil seče megdandžiju i uzima Talimu Devojku" je krajišnička, čiji naslov govori o suštini i motivu, koji se opeva, kao i "Mujov Imer", gde je Imer prikazan kao Mujov sin, odnosno u "Zimer i Ganiće Galjan"^[17] to je Zimer, koji se bori protiv Ganiće Galjana. U pesmama "Imerova smrt" opisuje se pogibija Mujovog Imera, a "Ajkuna oplakuje Omera" se prikazuje kako Mujova Ajkuna oplakuje sina Omera, što joj Myjo zabranjuje da čini u kući, nego, kaže, neka to čini kad ide po drva, u skladu s lokalnim običajima, dok u "Ali Barjaktar - Besa"^[18] se opeva održana reč, besa, a "Arnaut Osmane" opeva poznatog krajišnika, koji je i u arbanašku epiku dospeo pod imenom Arnaut, iako to prezime nije arbanaško, nego poznato srpskohrvatskoj epici. U pesmi "Kći Starca Mehmet-age seče Arapina s mora"^[19] starac Mehmet Aga dobije poziv od Arapina da mu iziđe na megdan, ili da mu da kćer za ženu. Aga se snuždi, ali njegova kćer se preobuče i ode Arapinu i poseče mu glavu. U pesmi "Deli Mehmet Aga" ovaj junak, na kraju, ubija Kralja i vraća se u Jutbinu (Udbinu), a u pesmi "Hisen Krapošniku"^[20] junak Hisen leži u kuli teško bolestan, i nevesta, koja prolazi tuda sa svatovima želi da ga vidi i provede tri noći kraj bolesnog Krapošnika, te mu za to vreme ubije tri zmije, koje ga muče. Najzad se Hisen Krapošniku oženi njome a mladoženji Imeru Deliji daje svoju sestru. Jedna mešovita pesma, u kojoj se pominju udbinske age i poznati krajišnici, kao i domaće ličnosti, kao što je "Latinin" Ljulje Frangu, u istoimenoj pesmi ("Ljulje Frangu"), koga age pobeđuju. "Musa Ćesedžija" ^[21] u istoimenoj pesmi, posle dvanaest godina službe caru, odlazi u lug Prilepa i poziva cara na megdan, koji šalje Kraljevića Marka, koga pobedi, ali ga Marko na prevaru ubije. U šaljivoj pesmi "Ženidba starca Ćeivan-age"^[22] devojka, po majčinom savetu, hoće da se uda za starca Ćeivana, a neće Myja, Zuku Barjaktara niti Sokola Halila, te oni nezvani pođu u svatove, koji se završe pogibijom svata i starca Ćeivan-age, a opredeljenjem neveste za Zuka Barjaktara. U pesmi "Trideset devojaka izašlo je na londžu" govori se kako dve devojke, Mujova Kunja i Kraljeva Ruša - ćute. Najzad priznaju da je Kunja zavolela neprijatelja svoje braće, Nika Barjaktara, dok se Ruša zagledala u Halila. Ovo je čuo Halil, koji je prisluškivao razgovor, te se smeje zajedno s Mujom. Zuko odlazi do Kotora i grabi devojku Latinku, ali ga Kraljevi ljudi sustignu i razvije se borba, u kojoj učestvuju i Myjo i Halil sa drugim krajišnicima iz Udbine. Krajišnici pobede i s Latinkom odu, koja pripadne Zuku, to je dato u pesmi "Zuko Barjaktar".^[23]

Poznata je činjenica da o Mujovoj i Halilovoj smrti nema mnogo pesama u srpskohrvatskoj krajišničkoj epici, te stoga treba ukazati da ih na albanskom, takođe, imamo dve: "Halil posle smrti"^[24] i "Mujova smrt", koja je slična srpskohrvatskoj.

Sličnost između dve krajišničke poezije imamo i u umetničkom postupku. Naime i arbanaškim pesmama imamo postupak dvostranosti radnje, komparaciju i hiperbolu, a, zanimljivo je da se i "slovenska antiteza" takođe susreće i u arbanaškoj narodnoj pesmi o krajišnicima.^[25]

Naravno, treba ukazati i na razlike, koje razdvajaju ove dve poezije. To su u prvom redu opisi planinskog pejsaža, koji susrećemo u arbanaškim narodnim pesmama, razlika u običajima, jer arbanaške pesme imaju i mnoge etnografske elemente, koji su karakteristični za arbanaški narodonosni elemenat. Neki istraživači su na osnovu tih razlika bili skloni da arbanašku poeziju proglase autohtonom i nezavisnom od slovenske poezije.^[26] Tako se javljaju i tumačenja imena krajišnika, da su oni natprirodna, mitološka bića, te se, shodno tome Myjo izvodi od glagola me mujte "savladati", što je, naravno, domišljanje, jep je Ć. Hadžihasanaj, korektor "Këngë popullore legjendare" dobro objasnio da je Myjo hipokoristika od Mustafa i dr.

Na kraju, kada se zaključi da se radi zapravo o dve poezije, koje, u osnovi, imaju isti izvor, ali su opevane na dva različita jezika, postavlja se pitanje kako je do toga došlo. Očigledno je da se ova poezija, u početku stvarala na događajima, koji su se odigravali na krajini, na tursko-hrišćanskoj granici. Kako se ona prenela, pitamo se, u arbanašku narodnu poeziju, odnosno kako je nastala i na ovom jeziku, paralelno s onom na srpskohrvatskom jeziku.

To su putevi različitog odnosa narodnog stvaralaštva jednog i drugog naroda, jep narodi postoje jedan kraj drugog i naravno utiču jedan na drugi, pogotovu kad se radi o usmenom stvaralaštvu, koje se jedino očiglednim primerima i komparacijama, može utvrditi. U tom pogledu nam je primer deseteračka epska pesma na srpskohrvatskom i albanskom jeziku o jednom dobu i junacima, predstavnicima toga doba, koje mi nazivamo krajišnicima a poeziju o događajima u vezi s njima krajišničkom epikom.

Napomene

1. Up. Vojna krajina u jugoslovenskim zemljama i novom veku do Karlovačkog mira 1699, Beograd, SANU, 1989.

2. Isto, str. 79.

3. Zbirka pesama na Kosovu i Metohiji: Këngë popullore te Kosove - Metohis. I, Prishtinë, 1952.

4. Godine 1966. objavljene su i pesme iz zaostavštine Koste Hormanna, koje su se čuvale u Zemaljskom arhivu u Sarajevu.

5. Up. A. Šmaus, Studije o krajinskoj epici, Zagreb, Rad JAZU, knj. 297, 1953.

6. Dragutin Mićović, Krajišnička epika, Beograd, 1980, str. 111.

7. Isto, str. 66 i dalje.

8. Up. Albanske junačne pesme, str. 144.

9. Albanske junačke pesme, str. 23.

10. Albanske junačke pesme, str. 27.

11. Albanske junačke pesme, str. 37.

12. Albanske junačke pesme, str. 50.

13. Albanske junačke pesme, str. 68.

14. Albanske junačke pesme, str. 74.

15. Albanske junačne pesme, str. 85.

16. Albanske junačke pesme, str. 96.

17. Albanske junačne pesme, str. 99.

18. Albanske junačne pesme, str. 150.

19. Albanske junačne pesme, str. 108.

20. Albanske junačne pesme, str. 114.

21. Albanske junačke pesme, str. 121.

22. Albanske junačke pesme, str. 125.

23. Albanske junačke pesme, str. 133.

24. Albanske junačke pesme, str. 140.

25. Krajišnička epika, str. 151. i dalje.

26. Krajišnička epika, str. 156.

Literatura

1.Këngë popullore te Kosovo-Metohis. l, Prishtinë, 1952 (Narodne pesme Kosova i Metohije, I, Priština, 1952)

2. Këngë popullore legjendare, Tiranë.1955 (Legendarne narodne pesme, Tirana, 1957)

3. Albanske junačke pesme, Priština, "Jedinstvo", 1981.

4. A. Šmaus, Studije o krajinskoj epici, Zagreb, Rad JAZU, knjiga 297, 1953.

5. S. Skendi, Albanian and Soutn Slavic Oral Epic Poetry, Philadelphia, American Folklore Society. 1954.

6. Dr Vaso Čubrilović, Poreklo muslimanskog plemstva, Beograd, Jugoslovenski istorijski časopis, I, sv. 1-4, 1935, str. 368-403.

7. D. Mićović, Krajinske, krajiške ili krajišničke narodne pesme, Narodno stvaralaštvo, br. 6, Beograd, 1963, str. 420-425.

8. D. Mićović, O prenošenju bosansko-hercegovačkih muslimanskih pesama među Arbanase, Rad IX kongresa folklorista Jugoslavije, Sarajevo, 1963, str. 559-566.

9. Gerhard Gezeman, Erlangenski rukopis starih srpskohrvatskih narodnih pesama, St. Karlovci, 1925.

10. V. Vrčević, Junačke hercegovačke pesme (koje samo Srbi turskoga zakona pevaju), rukopisne zbirke Arhiva SANU, Etnografska zbirka br. 62-1.

11. S. Pavičić, Seobe i naselja u Lici, Zagreb, 1962.

12. X. Šabanović, Vojno uređenje Bosne od 1463. g. do kraja XVI stoljeća, Godišnjak Društva istoričara BiH, IX, Sarajevo, 1961.

13. D. Mićović, Krajina - istorijska sadržina i epska inspiracija starije srpskohrvatske i albanske narodne poezije, Balcanica V, Beograd, 1974, str. 413-433.

14. D. Mićović, O arbanaškim krajišničkim pesmama i njihovom odnosu prema bosanskohercegovačkoj muslimanskoj epskoj poeziji, Balcanica, IV, Beograd, 1973, str. 577-630.

15. Vojna krajina u jugoslovenskim zemljama u novom veku do Karlovačkog mira 1699, Beograd, SANU, 1989.

16. Visaret e kombit (Narodno blago). I-IV, Tiranë. 1937-1939.

17. Vuk St. Karadžić, "Pjesnarica" od 1814. (Beč, 1814).

18. I. F. Jukića, Narodne piesme bosanske i hercegovačke, Osiek, 1858.

19. Luka Marjanović, Hrvatske narodne pjesme, što se pjevaju u Gornjoj Hrvatskoj, Krajini i Turskoj Hrvatskoj, Zagreb, 1864.

20. M. Šunjić, Narodne junačke pjesme iz Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1915, 1925 (koje su sakupljene kad i Jukićeve - DM)

21. Kosta Hormann, Narodne pjesme Muhamedovaca u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1888 i 1889 (dve knjige - DM).

22. Luka Marjanović, Hrvatske narodne pjesme. Junačke pjesme (Muhamedovske), Zagreb, 1898.

23. Dragutin Mićović, Krajišnička epika, Beograd, Balkanološki institut SANU, 1980.

24. M. Lambertz, Disa të dhëna gjeografike në lidhje me ciklin e Mujit e të Halilit (Nekoliko geografskih podataka u vezi s ciklusom o Myjy i Halilu), Buletin për shkencat shoqnore, sv. 2. Tiranë, 1955, s. 63.

25. A. Ivić, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Sloveniji tokom XVI i XVII stoleća, Novi Sad, 1910.

26. E. Cabej, Diana dhe Zana. Hylli i Dritës. XVIII, 1924.

27. E. Cabej. Doket dhe Zakone Shqyptarëve. Illyria. I, 1935 (br. 34).

28. M. Lambertz. Die Volksepik der Albaner, Wis. Zeitschrift der Karl-Marx Universität, Leipzig. 1954/55.

29. Jovo Vukmanović, Narodni muzički instrumenti Arbanasa u Crnogorskom Primorju, Rad VII kongresa Saveza folklorista Jugoslavije u Ohridu 1960. godine, Ohrid, 1964, str. 297-300.