Vladimir Ćorović: Istorija Srba

Kupite štampano izdanje ove izvanredne knjige

<<   Sadržaj   >>

Car Josif II bio je veoma omražen u krugovima katoličke crkve i među Mađarima i Hrvatima. Duh slobodouman, u istinu prosvetiteljski, bez mnogih nasleđenih predrasuda, on je sasvim ušao u duh savremenog liberalizma, koji je iz Engleske bio zahvatio celu Nemačku i koji je bio nošen od francuskih racionalista i enciklopedista. Za života svoje bigotne majke on se morao ustručavati, ali posle njene smrti izašao je bezobzirno sa svojim reformama. Od bogatog imanja već ranije ukinutog isusovačkog reda dao je stvoriti fondove za škole, a 1781. god. počelo je njegovo ukidanje kaluđerskih redova i zatvaranje manastira, koji se nisu bavili humanim ili prosvetnim radom. Potpunu slobodu vere i versku ravnopravnost objavio je njegov Patent tolerancije od 10. (21.) decembra 1781. Sam papa Pije VI je lično pokušavao da zaustavi ili bar ublaži carevu aktivnost u svim ovim pravcima. Svi njegovi napori ostali su uzaludni. Čak se, na zaprepašćenje vernih, prilikom papina dolaska u Beč, pojavila sasvim antijerarhiska brošura bivšeg profesora univerziteta Valentina Ajbla Šta je papa?, u kojoj nije bilo nimalo onog ranijeg strahopoštovanja prema glavi zapadne crkve. U katoličkim krugovima dobro se znalo, da car lično zakriljuje Ajbla. Ovo je sve bilo dovoljno da objasni neprijateljski stav katoličke crkve protiv njega i njegova dela, i da u isto vreme pokaže i zašto su slobodoumni srpski duhovi i prosvećeni građanski stalež stali na carevu stranu. Mađari i Hrvati bili su protiv cara i zbog njegove germanizatorske i centralističke politike, kao i zbog toga, što je Josif II, kao i Fridrih Veliki i Katarina II, zastupao metode prosvećenog apsolutizma. Srbi se, zbijeni u svoje redove, pod okriljem crkvene autonomije, nisu mnogo bojali od germanizacije; možda joj nisu uviđali ni pravi značaj. Od centralizma i apsolutizma nisu se bojali mnogo; u Turskoj su dobrim delom doživljavali i videli i jedno i drugo, a i sama njihova crkvena uprava bila je centralistička i prilično apsolutistička. Sem toga, Josif II bio je simpatičan Srbima još i zbog toga, što je ušao u sporazum s Rusima i što je počeo borbu protiv Turaka. Sam učeni arhimandrit Jovan Rajić osetio je potrebu da tim povodom da oduška svom raspoloženju u jednoj povećoj poemi. Pod vladavinom cara Josifa II kurs državne politike prema Srbima osetno se promenio, oni su istinski odahnuli, i mogli su se posvetiti nesmetanom radu u narodu.

U Karlovcima se oko mladog i aktivnog mitropolita Stevana Stratimirovića, koji je na taj položaj došao 1790. god., stvorilo novo i aktivno srpsko kulturno središte. Već 1791. god. osnovana je tu prva prava srpska gimnazija, kojoj je osnovni fond omogućio rodoljubivi građanin Dimitrije Anastasijević Sabov. U Karlovcima je otvorena i bogoslovija sa boljom stručnom nastavom. I Kurcbekova štamparija prešla je 1792. god. u srpske ruke, a vlasnik joj je postao bivši sekretar mitropolije Stevan Novaković. Srpski kulturni život se prenuo. Stratimirović je bio pun dobre volje, sam se bavio naukom, voleo je knjigu, i trudio se da celu svoju sredinu zagreje za više ciljeve.

S druge strane mlada srpska inteligencija, ponesena i sama idejama racionalizma, želi da što neposrednije utiče na narod. U njoj se osećaju liberalne tendencije i simpatije za reforme cara Josifa. U tom duhu jozefinizma počinje sve oštrija kritika jalovog i neskromnog kaluđerskog života po našim manastirima, suzbija se klerikalni uticaj, koji je ponegde uzimao suviše maha, i teži se da se narod prosvetom leči od predrasuda i rđavih navika i običaja. "Nacionaliste", kako su sebe nazivali ljudi koji su želeli da pomognu narodu, imali su jaka oslonca u građanstvu, koje je u izvesnim mestima bilo ekonomski napredno i duhovno vrlo lepo razvijeno. Slobodnozidarski pokret, kome su u XVIII veku pripadali svi slobodnoumniji duhovi Evrope, našao je odziva i u srpskoj sredini. Njemu su jedno vreme među Srbima pripadala i neka sveštena lica, kao Stevan Stratimirović i Jovan Jovanović Šakabenta. Krajem XVIII veka bio je kod Srba priličan broj lica, koji su svoje vaspitanje sticali na strani, i to ne samo u pravoslavnoj Rusiji, nego i u Nemačkoj, koja je bila mnogo naprednija od Austrije. Dosta Srba znalo je strane jezike, ruski, nemački i francuski, koji je u to dobao ušao u modu. Krajem XVIII veka, kad je Austrija bila puna francuskih emigranata, bilo je izvesnih kuća koje su uzimale i francuske privatne učitelje. S jezikom se širio i uticaj francuske lektire. Na temišvarskog episkopa Petra Petrovića uticao je u osetnoj meri skepticizam filozofa Pjera Bejla. Kad je on dozvolio da se prevede za Srbe spis unijate Samuila Klajna protiv prekomernih postova ustao je vladika Genadije Dimović protiv načina kako novi bogoslovi kritikuju stare, "kao Volter u Franciji".

Glavni pretstavnik prosvetiteljske aktivnosti u našem društvu i književnosti bio je Dositej Obradović (rođen u Čakovu, u Banatu, oko 1742. god.), duhovno veoma radoznali čovek, koji je kroz život prošao sa široko otvorenim očima. Željan znanja i višeg duhovnog stremljenja on je kao mlad čovek otišao u kaluđere, ali se u Sremu, vinorodnom i putenom, brzo razočarao u idealnoj strani monaških zajednica. Naši kaluđeri bili su sve više nego ljudi od onoga sveta. Iz manastira Hopova, u koji je ušao pun verskog misticizma, otišao je duboko razočaran i ubeđen protivnik takvog za društvenu zajednicu potpuno beskorisnog načina života. Željan da što više vidi i nauči on je potom prošao skoro sva važnija kulturna središta savremene Evrope, počinjući s Grcima u Svetoj Gori i na istoku, pa nastavljajući u Beču, Hali, Lajpcigu, Parizu, Londonu i drugim mestima. Proputovao je, uvek budna duha, više nego ijedan drugi Srbin njegova vremena. Primivši ideje zapadnih i nemačkih racionalista i prosvetitelja, on će, kao književnik, celo svoje delo posvetiti težnji, da otvori oči narodu, da ga pouči, i da mu uopšte bude od koristi. Među Srbima on je oduševljen pristalica naprednih reformi cara Josifa II, koga je, kao malo ko, iskreno i nesebično pozdravljao.

Već 1783. god., obznanjujući svoje prvo delo, Dositej je jasno kazao svoj program. Mesto molitvanja za novac doći će srdačna dela pouke iz ljubavi. I to neposredna, na narodnom jeziku, kako bi ih svet razumeo. "Jezik ima svoju cenu od polze koju uzrokuje. A koji može više polzovati nego opšti, celoga naroda jezik?" To je prvi korak za potiskivanje hibridnog slavjenoserbskog jezika, koji je kod nas vladao i od koga narod nije imao skoro nikakve koristi. Dositej nije mogao prokrčiti put narodnom jeziku, jer je još sam bio dosta pod uticajem stare škole, ali je bar postavio zdravo i jedino opravdano načelo. Istina, bečka vlada, počinjući i reformama školstva, tražila je još od 1769. god. da se u osnovnim školama nastava vrši na prostom narodnom jeziku, ali su srpski crkveni krugovi, zazirući od ovake bečke mere, taj zahtev odbijali s puno uverenja. Josif II uveo je narodni jezik mesto latinskog u više ustanova, pa je to tražio i za škole. Možda bi u izvesnim krugovima taj zahtev naišao na dobar prijem, da nije u isto vreme traženo da se i ćirilica zameni latinicom. Dositej nije ni pomišljao da dira u ćirilicu i s toga je njegova akcija za narodni jezik bila, kao načelna, manje suzbijana, iako nije bila odmah i primljena. Srpski svešteni krugovi, a mnogi i od svetovnih, namerno su ostajali pri starom slavjanoserbskom jeziku nalazeći da ih on spaja sa Rusijom i brani od svih sumnjivih bečkih novotarija.

Obradović je prvi kod nas dao svesniji izražaj našem nacionalizmu. On je prošao Banat, Srem, Slavoniju, Hrvatsku, Dalmaciju, Crnu Goru, a život je završio u Srbiji. Ušavši u stvari bliže, on je u narodnu zajednicu obuhvatao ne samo sve pravoslavne Srbe, nego i naše saplemenike drugih vera. Naročito je prvi, još u ono doba, naglašavao našu nacionalnu istovetnost sa muslimanima. Prelazio je uopšte preko verskih predrasuda, odudarajući i suviše od svoje ostale sredine i idući, kao istinski napredni duh, ispred svoga vremena u nas.

Dositej nije bio originalan pisac, niti je to nameravao. On je, po rečima Lukijana Mušickog, kupio mudrost tuđih naroda, da bi je ponudio svome; njemu je bilo do toga da kaže i razvije dobru stvar bez obzira odakle ona idejno potiče. On je gotovo čitavo vreme života proveo kao učitelj, kazujući svoje znanje i iskustvo drugima; sasvim svesno, on je ostao učitelj i u književnosti. Vedar, dobre volje, s uverenjem u mogućnost ljudskog moralnog vaspitanja i napretka. Njegovi spisi, pa i autobiografija, svi su moralnog karaktera; s toga je i negovao s ljubavlju oblik basne, koja je u XVIII veku bila u književnoj modi, dodajući basni i svoja "naravoučenija". Pred kraj života prešao je, s dobrim ukusom, na oblik moralnih engleskih eseja. Njegovi spisi vršili su osetan uticaj u srpskom društvu i čitali su se i preštampavali kroz ceo XIX vek. U XVIII veku on je najizrazitiji tip srpskog intelektualca, koji je prošao ceo sistem tadašnjeg vaspitanja: od naše uboge manastirske škole do nemačkih univerziteta, čovek koji je prvi savremene ideje evropske civilizacije unosio u našu još sirovu sredinu.

Novih ideja nalazimo s njim i bez njega i u tadašnjoj srpskoj lirici, ljubavnoj i satiričnoj, koja se naročito negovala u naprednom građanskom staležu. Nju su stvarali ljudi nezavisno od crkvenskih školskih tradicija, po uzoru na strana književna dela, i ponekad ne bez ukusa. Ispevana je, prirodno, na narodnom jeziku. U njoj se nalazi ne samo nemačkog, nego i nesumnjivog francuskog uticaja, sa njihovom galanterijom i ironijom galskog tipa. "Pašhalija" Jovana Avakumovića, obrazovanog srpskog pesnika XVIII veka, ispevana 1775. god., ima ne samo za ono doba lep oblik, vešt stih, dosta duha, nego i jedan sasvim slobodouman pogled na stvari. Ne bi čovek skoro mogao verovati, da ovakvi stihovi potiču iz tog vremena iz naše sredine:

Jakov Ignjatović saopštava za Avakumovića u svom Vasi Rešpektu, da je "znao na flauti i hegedama svirati, da mu se i u Italiji čudiše".

Jedan naš naučnik nalazi, da je ovaj preobražaj u srpskom društvu, odnosno nova orientacija, kako on veli, rezultat Felbigerove i Kolarove prosvetne reforme, odnosno školske i prosvetne aktivnosti poslednje periode terezijanskog doba. Napuštanje ruskog i bogoslovskog uticaja i stvaranje ovog novog došlo je, misli prof. dr M. Kostić, ne spontano, nego prisilno, otežavanjem i zabranom veza sa Rusima i naturanjem novih nastavnih programa. Ali tu ima, po našem mišljenju, samo jedan deo tačnog. Austrijanci su, doista, zabranama i pritiskom otežavali veze sa Rusijom i jačanje ruskog duhovnog uticaja, ali novi duh nije rezultat samo njihovih školskih nastojanja. Preobražaj u srpskom društvu pripremao se postepeno, ali osetno, njihovim privrednim, kulturnim i drugim vezama sa Zapadom. Nije bečka vlada naturila svoje ideje zapadu, nego ih je i sama primila otud i iz Nemačke. Tako je išlo i duhovno formiranje cara Josifa. Srpski vidici su se širili i nisu se mogli više zadovoljavati prežvakavanjem samih bogoslovskih tema. Avakumovićevi stihovi govore jasno o novom duhu kojim se gledalo na stvari i koji, očevidno, nije bio osamljen. Same vladike izjavljivale su, da ih više ne može zadovoljiti interes samog katihizisa. Dositej i njegovo delo, ono što je glavno u našem XVIII veku, nije rezultat austriske školske sisteme, nego novog probuđenog duha. Onako isto, kako su od zemunskih cincarskih trgovaca postajali bečki bankari; i kako su se od naših starih zografa razvijali novi moleri; i kako su od hercegovačkih čobana postajali opštinski stručnjaci u Trstu; tako se dizao i ceo naš ostali duhovni život. Ceo naš XVIII vek prošao je u vidnom i stalnom naporu srpske sredine da se digne i izjednači sa svojom okolinom, da se "evropeizira", i da može da izdrži duhovnu i privrednu utakmicu. Zatim, treba imati na umu, da je kulturnih središta za razvoj srpskog duhovnog života bilo i van nemačke sfere. Takvo jedno veoma važno središte bio je Trst, glavna izvozna luka Austrije i jedno od najaktivnijih trgovačkih mesta u Jadranskom Moru. Trst je bio duhovno talijanski grad, iako sa mnogo slovenskog stanovništva, i stalno u vezama sa Italijom. U njemu su Srbi trgovci bili moćni i ugledni i srdačni pomagači književnog i kulturnog napretka. Tu su živeli i radili i bili pomagani mnogi srpski javni radnici sa Dositejem na čelu; tu su Srbi bili toliko jaki, da su 1782. god. Grcima konačno preoteli crkvu Sv. Spiridona; odatle su darežljivi trgovci pomagali crkve i škole u svojim zavičajima, ponajviše po Bosni i Hercegovini. Trst je celo vreme bio otvorena kapija za uticaj zapadnih ideja i izvesnih duhovnih strujanja, koja nisu nosila samo nemačku marku.

Samosvest Srba znatno je pojačala i unutrašnja borba koja se razvijala u Austriji za Josifova vremena. Da suzbije opoziciju Mađara car je, po sili prilika, morao bar prividno povlađivati Srbima, jedno da njima plaši Mađare, da postanu savitljiviji, a drugo da izazove i Srbe na veću otpornost prema Mađarima, kako bi se u njihovoj borbi Beč mogao pojaviti kao posrednik. Carev neuspeh u spoljašnjoj politici, nikakvi uspesi u borbi s Turcima i izbijanje Francuske Revolucije slomili su u velikoj meri samopouzdanje carevo, ali se ipak u Beču polagalo na to, da se, zbog prestiža države, ne popusti naglo i da se koči koliko se može. Među ostalima za to kočenje imali su poslužiti i Srbi. Već krajem 1789. god. car je morao vaspostaviti ustavno stanje u Ugarskoj i Hrvatskoj; s tim je, prirodno, bio srušen i centralizam. Ali se dalje nije mislilo ići. Strah od ideja Francuske Revolucije, koja je imala mnogo simpatizera među intelektualnim krugovima, a koja bi, sigurno, našla odjeka i u mnogim narodnim slojevima, diktovao je bečkoj vladi održavanje konzervativnog kursa i jačanje militarističkih mera.

Mađari, svesni da su svojim istrajnim držanjem naterali cara i Beč na popuštanje, bili su digli glavu. U stvari, njihova politika, posle ove pobede, nije bila mnogo drukčija od Josifove. Kao što je car hteo germanizaciju cele države, tako oni otad teže za mađarizacijom cele Ugarske. Dajući županiskim skupštinama izvesnu lokalnu samoupravu, oni s planom svu vlast i sav javni život usredsređuju u Pešti i pripremaju sve čvršću centralizaciju. Srpske povlastice, videli smo, oni su odavno smatrali kao nesaglasne sa njihovim državnim pravom i interesima, a izuzetni položaj Srba hteli su na svaki način da eliminišu. Na Srbe oni su bili, u ovaj mah, kivni i zbog toga, što su onako otvoreno ustali za Josifove reforme. U svojoj ponesenosti Mađari često puta nisu pokazivali dovoljno osećanja mere. Tako su preterivali i ovoga puta, i to na celoj liniji. I prema Srbima, i prema Hvatima, koji su im u borbi bili verni saveznici, i prema Dvoru. Bojeći se mogućnosti ponavljanja Josifovih tendencija mađarski sabor je Josifovom nasledniku, caru Leopoldu, počeo postavljati uslove, pod kojima bi bio voljan da mu položi zakletvu vernosti. To je u Beču, uz sve drugo, bilo dovoljno da i on počne miniranje mađarskog položaja u samoj Ugarskoj, i to, u prvom redu, pomoću Srba i Hrvata.

Čim se čulo da je umro car Josif i da novi car namerava sazvati mađarski sabor ili dijetu uputio je mitropolit Mojsej Putnik, po sporazumu s ostalim episkopima, molbu, da car pozove na sabor i pretstavnike Srba, "kako se ne bi na njemu šta preduzimalo u pogledu srpskog naroda, a bez naroda". Tu je molbu izložio i usmeno, u Beču, u audienciji kod cara. Car doista naredi da se upute pozivnice na sabor srpskom episkopatu, ali za dalje zahteve kancelar, Mađar, grof Palfi izjavi "da takozvani srpski narod u Ugarskoj kao narod nema nikakva politična opstanka, a na Dijeti je zastupljen preko nadležnih županijskih i varoških zastupnika". Primas grof Baćanji bio je još odlučniji. Po njemu Srbi su tuđini u zemlji, "njihovo pravo nije osnovano na zakonu, nego na privilegijama". Srbi na to zatražiše, da se na Veliku Gospojinu 1790. god. sazove narodni sabor u Temišvaru. Car je to dozvolio 26. juna, dva dana pre nenadne smrti mitropolita Putnika, i to s jasnom tendencijom protiv Mađara, koji su baš u to vreme postavljali svoje uslove. Sava Tekelija, jedan od mlađih srpskih vođa toga vremena, tvrdio je, da je čak car sugerisao Srbima misao o sazivanju toga sabora. Među Srbima se verovalo, da su Mađari otrovali mitropolita, kako sabor ne bi imao čisto politički, nego izborni karakter. Ali je nesumnjivo, da je osetno uticao na njih, da ih je zabrinjavao, i da je s toga njihov stav postao znatno mekši.

Na temišvarskom saboru, gde je za Putnikova naslednika izabran mudri Stevan Stratimirović, razvila se velika načelna borba među Srbima. Sveštenstvo, plemići-spahije, u dobroj meri mađarofili, i jedan deo građanstva bili su za kompromis sa Mađarima i tražili su, da se Srbi "inartikuliraju", t. j. da saobraze svoje povlastice sa mađarskim zakonima. Pretstavnici vojske, mahom carski ljudi, i drugi deo građanstva bili su odlučno protiv toga, tražeći, po starom, naslon na dvor i čuvanje svog izuzetnog položaja. Carski komesar, general Popila, pun laskanja prema Srbima, bio je, naravno, na strani ovih drugih. Kad je čuo za predlog o inartikulaciji, on "se pomami", i sa ostalima je živo reagovao da se odbije. Drugi komesar, general Šmid-feld, ponudio je Srbima, u ime cara, da izaberu "predjel zemlje za teritorium vaš", kao posebno područje. Srbi su odgovorili, verujući tvrdo da će se to ostvariti, da biraju Banat. Interesantno je primetiti, da pod uticajem učenih krugova i dvorske kancelarije, i u srpskom službenom stilu beše počeo da za Srbe osvaja naziv ilirskog imena. Tako je i za ovaj sabor govoreno, sa srpske strane, da je "iliričeski narodni" i da "iliričeski narod" izjavljuje svoju vernost caru. U ovo vreme, s obzirom na ponudu o posebnom teritoriju, pomišljalo se na mogućnost obnove srpske despotovine, a za despota uzimao se u kombinaciju Leopoldov sin Aleksandar.

Temišvarski sabor nije doneo ono čemu su se Srbi nadali. Razvoj događaja u Francuskoj, posle revolucije, i ustanak u Belgiji protiv Austrije nagnali su bečku vladu da ne izaziva Mađare do kraja. Srbima je dato više slobode u kulturnim pitanjima i za njih je 1791. god. osnovana posebna "Ilirska dvorska kancelarija", ali je glavno pitanje, ono o posebnoj teritoriji, ostavljeno, da ne bi dovelo do otvorenog sukoba s Mađarima. Učinilo se to s toga, što su Mađari, iz straha od srpskih zahteva i hrvatskog stava, popustili u svojoj opoziciji i što su za svog paletina izabrali onog istog nadvojvodu Aleksandra, koga su Srbi želeli imati za svog nadvojvodu. Kad se to postiglo Beč je u popuštanju pošao dalje, pa je posle smrti cara Leopolda napustio Hrvate, a i prema Srbima se pokazao nelojalan. Već u leto 1792. bila je ukinuta Ilirska kancelarija, a Banat pripojen Mađarskoj. Srbi su, kao toliko puta pre i posle toga imali u sporovima između Beča i Pešte da posluže kao oruđe Dvora, navlačeći na kraju krajeva, po samoj prirodi stvari, nezadovoljstvo na obadve strane.

<<   Sadržaj   >>