Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Pavle Ivić

O uzrocima etničkih promena na Kosovu

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Cilj je ovog kratkog izlaganja da se neke od činjenica koje smo danas čuli dovedu u vezu, stave u širi okvir i objasne.

Autori koje smo danas imali priliku da čujemo uverljivo su pokazali da je u srednjem veku u Albaniji bilo mnogo slovenskog stanovništva. S druge strane, tog stanovništva sada tamo ima malo, ali zato ima mnogo Albanaca u Jugoslaviji. Prirodno se postavlja pitanje da li ih je bilo mnogo i u srednjem veku. Nauka je u mogućnosti da na to pitanje pruži jasan odgovor.

Istorijski izvori ne potvrđuju tadašnje prisustvo Albanaca u većem broju na zemljištu današnje Kosovske pokrajine, a toponimija čak izričito dokazuje da ih je moglo biti samo malo. Dobro je poznato da toponimi u načelu čuvaju tragove ranije etničke situacije. Tako, na primer, gradovi Berat, Korča i Podgradec u Albaniji čuvaju svoja stara slovenska imena (prvobitni oblici tih imena bili su Belgrad, Gorica i Podgradec). Ta su imena nasleđena iz epohe kad je tamo živelo slovensko stanovništvo. To znači da bi i u toponimiji Kosova morao postojati stari albanski sloj, ako je tamo u srednjem veku bilo Albanaca u većem broju. Međutim, takva pojava potpuno izostaje. Srednjovekovna baština oličena je, kad je reč o imenima gradova, isključivo u slovenskim toponimima: Priština, Prizren, Vučitrn, Peć, Đakovica, Mitrovica, Novo Brdo itd. Imena Lipljan, a po svoj prilici i Klina, antičkog su porekla, dakle opet ne albanskog. Najzad, Kačanik i Ferizaj (albansko ime Uroševca) potiču iz turskog vremena. Sve pokazuje da su Albanci u najvećem delu pokrajine novo stanovništvo, naseljeno uglavnom u doba turske vladavine.

Kako objasniti ostvarenu promenu? Ima li ona unutrašnju logiku, ili se - kao što bi to htela albanska propaganda - radi o proizvoljnoj pretpostavci?

Istorijski izvori svedoče da su Albanci u početku bili izrazito stočarski živalj, i to onaj transhumantni, polunomadski, navikao da provodi leta u visinskim predelima, a zime u nizinama. Takvo pokretno stanovništvo, neukopano u zemlju, lako razvija ratničke navike i sposobnosti. Na to ga primoravaju i životne okolnosti. U krševitim visokim planinama sušna godina nosi strahovitu glad i ratničko "privređivanje" često je jedini način da se preživi. Kad je reč o primeni sile takvi gorštaci su nadmoćni nad susednim ravničarima. U jednom od jytrošnjih predavanja čuli smo o onim Albancima koji su u srednjem veku susedne Slovene zemljoradnike držali u podređenosti i eksploatisali ih. Ti su im Sloveni bili, kaže istorijski izvor, "quasi servi", kao feudalni podložnici.

Impresivnu paralelu za razvijanje ratničkog duha i ratničkih sposobnosti imamo u neposrednom susedstvu Albanaca. Naime, te iste odlike nalazimo kod Crnogoraca, koji su po tradiciji isto tako stočarska populacija iz krševitih planinskih krajeva. Isti uslovi rađaju iste posledice.

Druga karakteristika stočara ratnika iz planinskih predela jeste snažna etnička ekspanzija; iseljavanje vezano za osvajanje novih oblasti. I tu se mogu navesti mnoge paralele. Ograničiću se na dve, opet sa balkanskih meridijana.

Potomci onih Romana koji su se prilikom slovenske najezde u VI i VII veku povukli u planine i prihvatili pokretno planinsko stočarenje kao način života, poznati su u kasnijim vremenima kao Vlasi, odnosno Rumuni. Oni su u srednjem veku u današnjoj Rumuniji podvlastili, a kasnije i jezički asimilovali Slovene po ravnicama. Tu je razvoj opet išao linijom stočari —> ratnici —> gospodari. Drugi delovi tog življa raširili su se po planinama srednjovekovne Srbije, uključujući Zetu i Zahumlje, i po južnim krajevima Hrvatske, čak do Istre. Drugi krak je prodro na jug do Makedonije, Tesalije i Epira, a treći je krenuo duž Karpata kroz delove zapadne Ukrajine, Slovačke i južne Poljske, sve do severne Moravske.

Sličan je primer naših Hercegovaca. Iz istorijske istočne Hercegovine - oblasti od Pješivaca i izvora Morače do srednjeg i donjeg toka Neretve - raselilo se stanovništvo ijekavskog govora sa novoštokavskom akcentuacijom po zapadnoj Srbiji, Šumadiji, istočnoj i zapadnoj Bosni, Slavoniji, Baranji, Baniji, Kordunu, Lici, kontinentalnoj severnoj Dalmaciji itd. Naš današnji književni jezik počiva na tom dijalektu upravo zato što se on toliko raširio. Ne zaboravimo da je Vuk Karadžić bio potomak naseljenika iz durmitorskog kraja koji su se spustili u zapadnu Srbiju u prvoj polovini XVIII veka.

Stavljena u ovaj okvir, jasna nam je ekspanzija albanskog življa u srednjem veku na jug do Peloponeza, a u tursko doba na severoistok do gornje Toplice. Iz jednog srazmerno malog planinskog gnezda raširio se živalj istog jezika po prostranim teritorijama. U slučaju širenja Albanaca po južnoslovenskim zemljama delovao je još jedan činilac: gotovo uvek oni su dolazili kao muslimani u krajeve nastanjene hrišćanima. Na svojoj strani imali su tursku vlast, koja je u njima gledala dragocene saveznike protiv nepouzdane hrišćanske raje. Tako je njihovo širenje bilo potpomognuto raznovrsnim metodima pritiska, uključujući i čestu upotrebu sile.