Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Mitar Pešikan

Svjedočanstva starih popisa o stanovništvu sjevernoalbanskog i susjednog jugoslovenskog područja krajem srednjeg vijeka

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Zna se istorijski da je Balkan sjevernije od grčke etničke zone bio prije dolaska Slovena najvećim dijelom romanizovan - što asimilacijom što priseljavanjem, a da je jedan dio življa, tj. preci Arbanasa, odolio romanizaciji i sačuvao jezik, istina jako prožet romanskim nanosom. Zna se isto tako da su, po dolasku Slovena, tamo gdje su se zadržali ostaci romanizovanih starinaca na srpskom prostoru nastale srpsko-vlaške zone, tj. srpske zone protkane isprva romanskim oazama, koje su se iz etnojezičkih vremenom pretvarale u etnografsko-socijalne, integrišući se u srpski feudalni sistem kao stočarski katuni.

Analogno, u krajevima gdje su zatečeni starinci bili Arbanasi nastajale su srpsko-arbanaske, a prostorno šire uzeto - slovensko-arbanaske zone. U njima je asimilacija i etnojezička homogenizacija bila po pravilu suprotnog pravca i ishoda u odnosu na onu u srpsko-vlaškim zonama, tj. išla je u smjeru albanizacije.

Dokaze da su potonje albanske zone nekad bile slovensko-albanske pruža nam bogata slovenska toponimija. Samo tamo gdje je postojao slovenski živalj mogli su nastajati takvi toponimi kakvi su npr. južno od Altina Tlsto brdo, Dlgoševci, Duga šuma, Radogošta, Dlga, Visoč, Nikolići, Vlahinja, Vranište, ili u Gornjem Pilotu (prema Svetoarhanđelskoj hrisovulji) Bor'c, Brěsnica, Črna gora, Tmna rěka, Mokri dol, Istok, Vranova planina, Zbor, Lěšnik, Běloš, Bobni potok i dr. - Svjedočanstva koja nam pruža toponimija ipak ostaju dosta neodređena, i hronološki i u pogledu etnojezičkog sastava i rasporeda stanovništva.

Mnogo određenija svjedočanstva pruža nam toponimija, tj. katastarski popisi, spiskovi ljudi kao feudalnih obveznika, zahvaljujući izrazitom kontrastu starosrpskog i staroarbanaskog onomastikona. Spiskovi iz srpskih darovnica i iz jednog mletačkog popisa već dugo su poznati, ali je njihovu upotrebu ograničavala mjestimičnost, a i neprecizno i katkad vrlo pogrešno ubiciranje; na primjer, hipotetično je iz Svetoarhanđelske hrisovulje zaključivano da se u Donjem Pilotu nalazi Kupelnik (a on je realno u Zeti, samo je u hrisovulju upisan iza podataka o Donjem Pilotu). Zadatak je mog priloga tematici ovoga skupa da konkretno predoči zone koncentrisanog slovenskog življa u sjevernoj Albanci koje otkrivaju dosad dostupni katastarski popisi; pri tome će se uzeti u obzir i svjedočanstva turskih popisa, objavljenih i jednog neobjavljenog.

Popisi iz XIV i XV vijeka otkrivaju četiri takva predjela:

(1) Albanski dio Polimlja (zap. od Gusinja), gdje je bilo u XIV vijeku dečansko selo Vrmoša, a možda i dio atara Grnčareva, i sjevernije banjski katun Smudirozi - sve bez ijednog specifično arbanaskog imena osim hibridnog Bardonja u katunu. Odavde je bilo preliva i u porječje Cijevne, što pokazuje popis Klimenata iz XV vijeka, sa izrazitom slovenskom komponentom imena u nekim naseljima.

(2) Najveća srpska etnojezička zona u Albaniji bila je dečanski Altin u XIV vijeku, koji se po podacima hrisovulje može dobro ograničiti (a još podrobnije poslije danas pročitanog rada Gordane Tomović). U njemu je, istina, bilo i jedno arbanasko selo (Greva), ali je to bila manja zajednica, od svega oko 2,5% zapisanih altinskih imena obveznika.

(3) Mletački popis iz 1416. g. otkriva oazu starosrpskih imena, a to znači i življa, u istočnoj Zeti, tj. istočno od Skadarskog jezera, koju čine Kadarun, Kupelnik i Podgora, kao i neidentifikovana sela Ljušta i Žanjeva. Ne možemo ovu zonu precizno ograničiti, ali je ne treba identifikovati s Vrakom, koja predstavlja kasniju dijasporu i nalazi se južnije. Sjevernije od ove oaze bila su arbanaska plemena Tuzi (u njima vjerovatno i dečanski katun Lješa Tuza), Kastrati i Hoti, u čiji je predio spadalo i dečansko selo Kuševo.

(4) Još neobjavljeni rani turski popis iz 1452/5. godine popisao je i župu ili nahiju Gopaji od Prizrena, sa dosljedno slovenskim onomastikonom. Desetak popisanih sela ove nahije nalazi se na tlu Albanije; i to je posljednja slovenska zona koju smo identifikovali na sjevernoalbanskom prostoru na osnovu starih popisa.

Po mjestimičnim podacima iz XIV vijeka i kontinuiranim podacima turskih popisa iz XV vijeka znamo da je srpsko-vlaška zona zahvatala cijelo Kosovo, kao i sjeverni i središnji dio Metohije, dok na jugu Metohije, negdje počev od linije Suva Reka - Orahovac - Đakovica, počinje srpsko-arbanaska zona, koja se dalje protezala u predjele Albanije. Iz XIV vijeka nemamo podataka o sastavu življa Albanije, osim pomenutih o srpskom življu u Altinu i Polimlju i arbanaskom u Kuševu i Tuzima.

Turski popisi iz druge polovine XV vijeka svjedoče da sjeverno od B. i V. Drima u Albaniji nije bilo koncentrisanih slovenskih zona osim onih već pomenutih, a i u dvjema od njih već je bilo došlo do izvjesnih promjena, do jačanja albanske komponente. Naime, u nekim selima srpske kupelničke oaze 1485. godine dokumentuje se znatan priliv Arbanasa, a u ranije kompaktno srpskom Altinu, jako prorijeđenom poslije turske najezde, pojavljuju se i arbanaske naseobine. I preko državne granice, u južnoj Metohiji, zasvjedočuje se širenje arbanaskih naselja uz Ribnicu i uz Drim; to se ipak događa na ograničenom prostoru, tako da arbanaska zona do kraja XV vijeka ne dostiže 10% prostora današnje pokrajine Kosovo.

Na zetskoj strani mješovita zona bila je istočno od Mrkojevića, zatim od Seoca (tj. Krajina, gdje je uza samu današnju granicu bio Sklav, sa starosrpskim imenoslovom), dalje od sela Srpska, Podgorice, Zlatice i Meduna.

U samoj Albaniji između Altina i Drima 1452/5. g. u popisu je još osjetno zastupljena slovenska onomastička komponenta, koja je vjerovatno u predtursko doba bila i jača (sudeći po toponimiji), ali je sada, u prvom turskom popisu, staroarbanaski onomastikon dominantan, iako protkan slovenskim primjesama; na primjer u Goljanima (među 24 čovjeka): Veselko, Inoslav, Daba, Boža, u Vlahinji (među 9): Jovahna, Bežan, u Zaharištu (među 10): Staniša, Desimir, u Vraništu (među 17): Bogdan, Vlkša, Vlkac, Vlkoje, u Klišanima (među 20): Boža, Dabiživ, Miran, Dodrčin (valjda umj. Dobrčin), u Dlgoševcima (među 5): Radič, Bogdan, u G. Bašincima (među 7): Ugrin, Berisav, u Žrkovu (među 13): Radašin, Ugrin, Dragan, Dejan. Vijek i nešto kasnije, u turskom popisu iz 1571, albanizacija onomastikona u ovom području već je dovršena; tada su u ovim krajevima Arbanasi još u većini čuvali hrišćanstvo, dok je jugoistočnije, u Opolju, već kod njih bio izvršen vjerski preokret, tj. gotovo potpuna islamizacija.

Može se uzeti kao vjerovatno da je albanizacija Slovena u Albanci započeta još u starosrpsko doba, a da se posebno pojačala s dolaskom Turaka, jep su Arbanasi kao stočari bolje mogli izdržati turski udar nego slovenski ratari; sa islamizacijom Arbanasa ovom procesu dodati su novi impulsi. Nasuprot tome, u srpsko-vlaškoj zoni asimilacija je imala suprotan smjer, i možemo uzeti da je u doba pada pod Turke srbizacija Vlaha bila završen proces.

Bliži podaci o ovim pitanjima mogu se naći u mojim monografijama Iz istorijske toponimije Podrimlja, Zetsko-humsko-raška imena na početku turskoga doba i Stara imena iz donjeg Podrimlja, koje su objavljene u Onomatološkim prilozima (Beograd, SANU) II, III-V i VII. Za imena i stanovništvo Dečanskog vlastelinstva v. Milica Grković: Imena u Dečanskim hrisovuljama, Novi Sad 1983.