Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder  
Biblioteka slovena u Albaniji i albansko-slovenskih kulturnih veza

Autori
Jezik
Folklor
Istorija
Umetnost
Prevodi
O Albaniji
Bibliografija
Linkovi
 

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Milutin Folić

Izveštaji ruskog konzula Ivana Stepanoviča Jastrebova iz Skadra o slovenskom življu i njihovim crkvama u Albaniji u drugoj polovini XIX veka

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Za Ivana Stepanoviča-Jastrebova, vezane su mnoge diplomatske aktivnosti na kojima je proveo u Skadru, Prizrenu i Solunu u drugoj polovini devetnaestog veka. Jastrebov je u Skadru proveo što kao sekretar Konzulata i prevodilac, što kao zamenik konzula i konzul preko četiri godine, bio je od značaja ne samo za slovenski živalj u skadarskom vilajetu (u Albaniji) već i za istorijske istine o slovenskom življu i njenoj kulturnoj baštini na tlu današnje Albanije koju je pomno proučavao i o tome ostavio dragocene podatke za njeno dalje proučavanje.[1]

Jastrebov je boravio u jednoj dalekoj turskoj provinciji u kojoj se malo osećala centralna vlast u Carigradu, u jednoj sredini u kojoj su vladali surovi zakoni sile i običajnog prava. On je zaželeo da se vine u novi nepoznati svet u kome će moći ne samo da upozna prostranstva i ljude i da se bavi istraživanjima njihovog života, njihove kulture i umetnosti, njihovog mentaliteta, njihovih odnosa u društvu i porodici. A poziv diplomate mu je nalagao, da ide u nepoznate krajeve turskog Carstva i da upozna narode do tada malo poznate njihove kulture, istorije, verovanja, običaje, obrede, način života, položaj u društvu. Jastrebov je živeo sa tim nepoznatim svetovima, sa različitim narodima i sa njihovim sudbinama u svojoj mašti stvorenim. Uskoro će to postati stvarnost. Za njega su naročito bili zanimljivi i privlačni krajevi Turske na Evropskom kontinentu, pogotovo što se radilo o balkanskoj sredini gde su živeli južnoslovenski narodi pod turskim ropstvom nekoliko vekova. Balkanski predeli pod Turskom privlačili su Jastrebova i stoga što je inače u Rusiji toga doba interesovanje za Južne Slovene bilo veliko, zahvaljujući slovenofilskom pokretu, vrlo snažnom i vrlo širokih razmera kada se tiče uticaja u ruskom društvu, naročito u svetu intelektualaca.[2]

Prva diplomatska služba Jastrebova bila je u Ruskom poslanstvu u Carigradu. On je pažljivo pratio događaje u Turskoj Carevini. Ovde je došao 1866. Za godinu dana njegovog boravka u Carigradu upoznao je vrlo složene odnose u Turskom Carstvu, počev od onih političkih, verskih, kulturnih pa do ekonomskih i diplomatskih na čemu je sam profesionalno radio.[3]

Posle godinu dana službovanja u Carigradu Jastrebov je postavljen 1. januara 1867. za sekretara i prevodioca u Ruskom Konzulatu u Skadru. Ovaj konzulat je osnovan 1856. godine.[4] Jastrebovu su bile dobro poznati stavovi Rusije prema balkanskim zemljama, u prvom redu prema Srbiji i Crnoj Gori. Trebalo mu još da upozna položaj Srba i Crnogoraca pod Turcima u skadarskom Sandžaku. Tada se Rusija pred Turskom pojavljivala kao zaštitnik pravoslavnog življa u okviru Turske Carevine i na taj način nekako legalizovala svoje interesovanje za Balkan i svoj interes na Balkanu i temeljila to na činjenici da su Južni Sloveni pod Turskom bili uglavnom pravoslavne veroispovesti. Mada je Rusija pod tim plaštom proširivala svoje interesovanje i na ostalo pravoslavno stanovništvo pod Turskom, koje nije bilo južnoslovenskog porekla, kao što su bili Grci i drugi. I, druge velike sile, polazeći od činjenice da pod Turskom žive hrišćani rimokatoličke veroispovesti prestavljale su sebe kao zaštitnice stanovnika katoličke vere. Tako su Austrija, Francuska i Engleska imale takođe svoja diplomatska predstavništva u Turskoj u krajevima gde su bili katolici bez obzira kojeg su narodnog porekla bili. Jastrebov dolazak u Skadar bio je i jedna karika u vezi sa Crnom Gorom a isto tako i Ruskim konzulom u Prizrenu (koji je Konzulat otvoren 1866). Kao sekretar Konzulata u Skadru Jastrebov je pratio raspoloženje naroda prema turskim vlastima i radi na stvaranju oslonca za rusku politiku na tom tlu, Rusija se ustvari interesovala najviše za srpski i ostali slovenski živalj pod Turskom, jep je bila posebno zainteresovana za politiku Srbije i Crne Gore, tada jedinih južnoslovenskih država na Balkanu. Nije se smelo dopustiti da preimućstvo nad njima imaju druge velike sile. Tada su svi jugoslovenski narodi, uostalom gledali u Rusiji u neku ruku svog zaštitnika, što je naročito bilo izraženije kod južnoslovenskih naroda pod Turskom. Pored kontakta sa Cetinjem Ruski konzulat u Skadru trebalo je isto tako da kontaktira i sa Beogradom.[5]

Pripremajući se za službovanje u Skadru Jastrebov se u Carigradu, upoznao sa mnogim uticajnim ljudima iz skadarskog sandžaka. Najviše poznanika stekao je među sveštenicima i trgovcima koji su poslovno dolazili u Carigrad. Mnogi viđeniji Srbi često su se obraćali za pomoć Ruskom poslanstvu u Carigradu. Bilo je i posrednih veza Jastrebova sa ljudima iz skadarskog sandžaka i susednih oblasti. Te veze su činjene preko Srba koji su živeli u Carigradu. Jedan od takvih viđenijih Srba bio je Sima Andrejević Igumanov, najzaslužniji od Srba za osnivanje srpskih škola u Turskoj, osnivač i zadužbinar Srpske bogoslovsko-učiteljske škole u Prizrenu, 1871. godine, jedine tada srednje škole na srpskom jeziku u Turskoj.[6]

Bio je veliki uticaj jelinističke politike Carigradske patrijaršije. Uticaj delovanja jelinističke propagande osećao se čak i u skadarskom sandžaku. Druga polovina XIX veka donela je znatno agresivniji stav Carigradske patrijaršije, što se ogledalo u sve otvorenijoj jelinizaciji pravoslavnog južnoslovenskog stanovništva pod Turskom. Međutim otpor južnoslovenskog stanovništva preko nižeg slovenskog sveštenstva i naroda bio je veći. To sveštenstvo bilo je iz srpskog naroda, pa je bilo sasvim razumljivo što su se oni povezali sa srpskom u Beogradu, koja je delovala u skladu sa politikom Srbije čija je uloga bila oslobodilačka u odnosu na krajeve u kojima su živeli Srbi koji su još bili pod Turskom i deluju sve organizovanije ne samo za versku već i za kulturnu autonomiju u Turskoj. Položaj srpske crkve pod Turskom Jastrebov je bolje upoznao u Skadru. Jastrebov će kasnije, naročito za vreme službovanja u Prizrenu, izgraditi svoje stavove u odnosu ruske politike prema balkanskim narodima i njegovi stavovi će se u mnogome razlikovati od stavova zvanične ruske politike, što je naročito došlo do izražaja u manifestovanju ruske politike na Balkanu izraženom u Sanstefanskom ugovoru, koji je sasvim zanemario interese Srbije i forsirao preko svake mere interese Bugarske, ustvari to su bili interesi Rusije izražene u stvari preko osnivanja velike Bugarske preko koje bi Rusija ostvarivala svoje pretenzije na Balkan. U odnosu na Makedonce Jastrebov se nije izdvajao od svojih savremenika tj. prilazio je Makedoncima kao južnoslovenskom narodu koji pripada srpskoj naciji, za razliku od mnogih drugih Rusa, političara i naučnika koji su smatrali da su Makedonci bugarskog porekla. Ali, mora se reći da se Jastrebov kolebao u konačnom opredeljenju prema Makedoncima, ali je smatrao, da je najvažnija stvar da se Makedonci oslobode turskog ropstva. Jastrebov je svoje stavove gradio u tome koje stanovništvo pripada kojoj naciji na jeziku, običajima, verovanjima i načinu života. On je u stvari prvi ruski naučnik koji je negirao pripadnost Makedonaca bugarskoj naciji, što je za ono doba bila velika smelost, jep je ruska politika bila okrenuta prema Bugarima posle Sanstefanskog ugovora za stvaranje veliko bugarske politike za koju je Jastrebov smatrao da je nerealna.[7]

U vreme dolaska Jastrebova za sekretara Konzulata u Skadru (1867) - Skadar je bio tipična turska kasaba. Srpska stara kultura sačuvala se u Skadru do XIX veka samo u ostacima, uglavnom u nekolikim spomenicima srednjovekovne srpske arhitekture, u građevinama manastira i crkava i u fresko slikarstvu i ikonama. Najsačuvanija je ostala crkva Sv. Stefana koju su Turci 1471. pretvorili u džamiju, zatim crkva Sv. Nikole, koju je sagradila kraljica Jelena, pa crkva Sv. Vlaha koja je sagrađena početkom XV veka, a usmena i pismena tradicija, kao i materijalni ostaci, ukazali su na još niz crkava i drugih građevina iz srednjeg veka koji su bili uništeni u drugoj polovini XIX veka. Slovensko stanovništvo je bilo izloženo pritiscima od strane zvanične državne vere islama, isto tako, i od katoličke crkve. I jedna i druga propaganda borila se za prevođenje pravoslavnih u islam, odnosno u katoličanstvo. Zbog toga se broj pravoslavnih stalno osipao. Menjajući veru vernici su se odnarođivali. Uticaj katoličke crkve postao je veoma snažan posle formiranja (otvaranja) austrijskog i francuskog konzulata u Skadru. Obe ove države davale su katoličkoj crkvi, čiji je centar bio u Skadru, znatnu sumu novca. O tome je u svojim izveštajima Jastrebov pisao, da prilikom njegovog putovanja po Albaniji došao je do podataka da novčanu pomoć daju - Austrija, Francuska i Rim - Latinskim vladikama, popovima i učiteljima u Albaniji i to: godišnje Austrija za 7 (sedam) vladika svakom po 600 f. tj, 4200 f.; 4 (četiri) učitelja po 250 f. što znači 1000 f.; izdržavanje 18 u Skadarskom Semeništu 3000 f.; za 3 (tri) francišlonska prefekta u Kastrati, Puljati i Akesiji po 80 što iznosi 240 for., a to je svega 8440 f. A Rim-Papa godišnje šalje svakom vladici po 200 škudi što svega iznosi 1400. škudi. Godišnje Francuska daje: 1. Merditskom sveštenstvu za 7 vladika 1200 fr. 2. Lionska propaganda šalje godišnje po 56.000 fr. 3. Francuskom konzulu šalje a) na sirotinju 200 fr. b) na izdržavanje kopiladi u 8000 fr. Ovo su zvanični podaci koji se potajno radi, lako se daje zamisliti. U skadarskom vilajetu ima 6 eparhija (muškog pola) ima 80.000. Isto tako eparhiji skopskoj - gde spada i Prizren muškog pola ima 9.300 duša.[8] Dalje Jastrebov u istom izveštaju navodi da u skadarskom vilajetu "pravoslavnih duša muškog pola ima 20.000 a Makedonaca 50.000 duša muškog pola".[9]

Tako je katolička crkva u Skadru, inače jedan od najvećih centara katoličanstva na Balkanu, imala snažnu i materijalnu i moralnu a i političku pomoć Rimske kurije kao istureni njen punkt na Balkanu. Pored toga što su se velike sile interesovale za katolike pod Turskom, ali glavni cilj njihov bio je da prodru na Balkan preko koga se moglo prodirati na Istok, zato je Balkan postao vitalni čvor gde su se ukrštali putevi sa Zapada na Istok, odnosno sa Istoka na Zapad. Zato su i računali na katolički život u borbi protiv Turske a za ovladavanjem njenim teritorijama.[10]

Zato je otvoren ruski konzulat u Skadru da bude protivteža austrijskom i francuskom konzulatu. Rusija je želela da bude prisutna u ovom delu Balkana, na obalama Jadranskog mora i u blizini Crne Gore, za koju je bila vekovima zainteresovana radi prisustva u ovom delu Evrope. Jastrebova uloga u tom pogledu bila je od velikog značaja i on je kao poznavalac više evropskih jezika vrlo uspešno parirao svojim kolegama u Skadru a i na celoj teritoriji Albanije.[11]

Jastrebov je po dolasku u Skadar stupio u neposredan kontakt sa slovenskim življem. Postao je svedok svih vrsta pritisaka na pravoslavne žitelje koji su se zato selili iz skadarskog sandžaka ili su prelazili u islam ili u katoličanstvo. To je ukazivalo na brzu promenu etničke slike stanovništva u Skadru i skadarskom kraju. Ta promena je išla na štetu slovenskog življa, jep je prelaženje u islam ili u katoličku veru predstavljalo samo prvu fazu albanizovanja slovenskog življa ne samo skadarskog sandžaka već i na tlu cele Albanije.[12] Albanizacija slovenskog stanovništva počela je još mnogo ranije. Dr Bogumil Hrabak, "Albanija od konačnog pada pod tursku vlast do sredine XVIII veka" navodi primer za "albanizaciju pravoslavnih crkvenih knjiga pokazivali su i Kavalijotevi savremenici. Jedan od takvih bio je i drački episkop Grigor Dursaku, prevodilac "Novog zaveta" i Daskal Teodor, takođe prevodilac delova "Novog zaveta" i delova leturgije, koji je pokušao da u Elbasanu osnuje štampariju u kojoj bi se objavljivala dela na albanskom jeziku".[13] Tako je taj slovenski živalj postepeno nestajao na tlu Albanije, jer su mu prvo oduzimali kulturne-verske hramove i pretvarali ih u albanske, a onda postupno nestajala je i slovenska kultura. No, otpor slovenskog življa bio je stalan. Jastrebov je činio sve i mimo svojih diplomatskih ovlašćenja da bi ga zaštitio od turskih vlasti i katoličke propagande, istupao pred turskim vlastima kao zaštitnik pravoslavnih vernika i njihovih prava. On je zahtevao da se poštuju one zakonske norme koje su odredile centralne vlasti Turske. Takvih primera ima puno. Panta Srećković, veliki Jastrebov prijatelj, posle smrti Jastrebove opisao je jedan slučaj u Skadru: "Jednom prilikom u Skadru besni Arbanasi napadnu na Crnogorski Konzulat, Jastrebov sa revolverom upadne u sredinu te besne svetine i sve ih rastera".[14]

Po Jastrebovim izveštajima sastav stanovništva u skadarskom sandžaku bio je šarolik. Prema njemu, tada je na ovom području bilo 80.000 duša muškog pola katoličke veroispovesti; 20.000 duša muškog pola pravoslavie veroispovesti i 9.500 duša muškog pola muslimanske veroispovesti.[15] Jastrebov navodi da su pravoslavni i jedan broj katolika i muslimana govorili srpskim jezikom. Ali najveći deo stanovništva u tom sandžaku govorio je albanskim jezikom. Jastrebov je naučio dobro i srpski i albanski jezik i sa njima se uspešno služio i to mu je mnogo vredelo u njegovoj diplomatskoj misiji.[16]

Jastrebov je nastojao da dobro upozna narode ovih krajeva, ne samo kao diplomata koje mu je nametala služba, već i kao čovek koje ga je interesovala nauka, da što više pronikne u život i odnose svih stanovnika koji žive na ovim područjima. On je odlazio i obilazio Albaniju, dakle i u unutrašnjost skadarskog Sandžaka, kao i u Crnu Goru, u kojoj mu je, po tradiciji rusko-crnogorskog prijateljstva, ukazivana posebna pažnja i gostoprimstvo. To je njemu omogućavalo da otkrije i sve one spomenike materijalne i duhovne kulture iz prošlosti koji nisu bili uništeni ili da upozna njihove ostatke. Marljivo je zapisivao verovanja i običaje stanovnika, naročito se interesujući za slovenski živalj. Prepisivao je natpise sa starih spomenika, opisivao je stare manastire i crkve koje nisu bile srušene, a po sećanjima starih ljudi i po usmenoj tradiciji i one koje su bile porušene. Jastrebov je otkrivao stare pounijećene srpske crkve ili one koje su Turci pretvorili u džamije, kako bi sve to saopštio radoznaloj evropskoj javnosti. Nastojao je da stvori pravu sliku i da ispravi mnoga kriva shvatanja izgrađena na nepotpunim ili netačnim informacijama koje su stizale do evropske javnosti iz nepouzdanih izvora ili sa određenim tendencijama neobjektivno prikazivanih. On je argumentovano pobijao sve neistine, kojima su do tada manipulisale velike sile u svoje političke svrhe za prodiranje u ove krajeve.[17]

Jastrebov je po dolasku u Skadar vodio beleške o svojim putovanjima po skadarskom sandžaku. Iz tih beležaka je sakupljena velika istorijska građa koju je Jastrebov objavio u "Glasniku Srpskog učenog društva". Prvi prilog bio je prepis hrisovulja na Cetinju, sledeće tri su iz istorije pravoslavne crkve na području skadarskog sandžaka i Crne Gore i jedan prilog o imenu Crne Gore. Deo građe iz svojih beležaka iz Skadra Jastrebov je uklopio u delu "Stara Srbija i Albanija", koje nije uspeo da završi za života pa ga je posthumno objavila Srpska kraljevska akademija u Beogradu.[18] O tim njegovim radovima biće više u daljem izlaganju ovog rada.

Jastrebov se u Skadru neposredno sukobio sa isturenim kandžama agresivne politike Austrougarske. Njena osvajačka politika bila je uperena i na teritoriju skadarskog sandžaka. Austrija se u ovom sandžaku pojavljivala u ulozi zaštitnika prava i interesa katoličkog življa, koje je bilo vrlo brojno. Zato je Skadar bio centar za austrijsku propagandu na teritoriji Turske. Jedan od vidova delatnosti katoličke crkve koju su izdašno materijalno pomagali, bilo je sprečavanje islamizacije i prevođenje u katoličanstvo pravoslavnih i muslimana. Sve je to rađeno s ciljem širenja svog uticaja prema Istoku. Sa istim metodama katoličke crkve Jastrebov se sretao i onda kada je službovao kao konzul u Prizrenu, mada je Prizren više bio pod uticajem islama i pravoslavlja nego Skadar. Treba reći da je verska pripadnost tada bila izjednačena sa nacionalnom pripadnošću određenog naroda. Tako su velike sile Zapada i stekle određena "prava" da budu zaštitnici katoličkog življa u Turskoj. Taj oslonac su oni našli za svoja dalja osvajanja, među vernicima, zato su nastojali svim sredstvima da uvećaju procenat katolika na terenu skadarskog vilajeta i na Balkanu uopšte, prevođenjem u uniju, kako slovenskog življa tako i albanskog. Međutim, prevođenjem slovenskog življa u uniju oslabili bi se uticaji Srbije i Crne Gore u ovim krajevima, ali isto tako i Rusije kao pravoslavne države, te je rad u tom pravcu za zapadne zemlje bio vrlo bitan. Sve je bilo usmereno protiv Srbije i Crne Gore da bi se one otrgle od uticaja Rusije. Zato se nisu žalila sredstva. Radilo se ne samo na izmeni u verskoj pripadnosti stanovništva u korist katoličke crkve već se perfidno i smišljeno radilo na zatvaranju svih spomenika stare kulture, bilo da su materijalne ili duhovne kulture, kako bi se izbegla za svagda opasnost od povratka svojoj ranijoj veri, odnosno svojoj narodnosti u nekom za to povoljnijem trenutku. Uništavali su sve što bi podsećalo na svoju narodnu pripadnost. Jastrebov je bio posmatrač delovanja zapadnih sila preko katoličke crkve u Skadru i celom skadarskom sandžaku, a istovremeno je otkrivao te akcije koje su sprovođene u neposrednoj prošlosti.[19] On je to preko svojih izveštaja i naučnih istraživanja obelodanjivao javnosti. Značajno je ovde istaći njegov moglo bi se reći više naučni rad "O pravoslavnim srpskim starim i novim crkvama u Staroj Zeti" (sadašnjem skadarskom okrugu) objavljen u "Glasniku Srpskog učenog društva" 1880. U ovom prilogu Jastrebov je pisao o starim i novim srpskim crkvama u tadašnjem skadarskom sandžaku.[20]

Jastrebov je opisujući stanje crkava iznosio ovako: "Od starih crkava, koje još sasvim utemeljene nisu, koje svojim zidinama, premda upola razvaljenim, privlače radoznalost svakoga, sačuvala se jedna znamenita crkva, sv. Srđ, na Bojani. Ova crkva je sada bez krova, oltar sa severne mu strane obaljen je u Bojanu, koja teče pod samom crkvom. Stoji na (dva) 2 sahata od Skadra na levom bregu Bojane. Crkva je velika, ima 30 koraka u dužinu, 20 u širinu. Sva je unutra živopisom na zidovima ukrašena, ima po tri kvadratno kolone (stuba) po sredi crkve, paralelne od zapadne strane krivene k istočnoj; ovi su stubovi takođe ikonopisani." Dalje Jastrebov opisuje i konstatuje da ikonopis "nije vizantijski, nego prvi srpski " i dalje nastavlja - "Svi sveci imaju odelo isto onako, kao što ga imaju na ikonama u dečanskoj larvi, u pećkoj patrijaršiji i u gračaničkoj crkvi." Takođe konstatuje i žali zašto do sada niko od stručnih ljudi nije poslan iz Srbije, ili Rusije, da snimi slike iz tih ikona koje su dragocene. On, dalje govori o drugim svojstvima crkve i da visina crkve, odgovara dužini i širini, ima okolo 10 sežanja. Crkva se nalazi na podesnom mestu: bliže nje teče reka Bojana, a naokolo šuma i lepi čitluci turski i katolički. U napomeni navodi se da je u okolini sv. Srđa bilo još dosta pravoslavnih crkava oko kojih se starao Dominik skadarski latinski episkop obratiti ih u latinsku veru, o čemu se u 17 stoleću vrlo uredno brinula latinska propaganda . Kao svedok toga je latinski naslov koji se nalazi na vrh vrata, na koja se ulazi u crkvu. Taj natpis je urezan u kamenu i glasi:

"IN NOMINE DNI DNI AMEN. EXIMIAE VIRGINIS FILII ANNO M XVIII MAGNICIFUS DNUS DNUS UROSIUS DIVINAGRATIARASSIAE REX ILLUSTRIS MAGNIFICI REGIS URISII AAT DOMINAEQUE HELENAE REGINAE EDIFIKAVIT HANC ECCLESIAM IN HONOREN SS MARTYRUM SERGI ET BACHI A FUNDAMETIS USQUE AD FINEM ASSISTENTE ABABATE PETRO DOCHNE SCUTARENSI-

Ha levoj strani vrata urezano je sledeće:

NEMENTODNE FAMULAE TUAE HELENAE REGINAE SERVIAE, DIOCLEAE. ALBANIAE. CHILMIAE, DALMATIAE ET MARTITIMAE REGIONIS QUAE UNA CUM FILIIS SUIS REGIBUS UROSCIO ET STEFANO DE NOVO EDIFIKAVIT ISTAM ECCLESIAM AD HONOREM B-B- ARTYRUM SERGII ET BACHI ET AD FINEM USQUE COMLEVIT. ANNO DNI M" "XVIII."[21]

Dalje Jastrebov navodi da je broj godina, na prvom i drugom natpisu oštećen. Tako da je navedeno, da je u prvom natpisu označena godina MCCLXXXVIII (1288), a u drugom MCCLXXXX (?). I jedna i druga je godina pogrešna, ili bolje reći svojevoljno od Farlata navedena. Onda postavlja pitanje, "Po čemu je Uroš veliki umro godine 1272, nije mogao zidati crkvu u 1288, niti u 1278. godini. Mora biti, da je u MCCLXVIII tj. 1268. g. on sazidao ovu crkvu, zajedno sa svojom ženom kraljicom Jelenom, a godine 1288. ova kraljica, sa svojim sinovima Dragutinom i Milutinom, srpskim kraljevima, nanovo sazidala istu crkvu i bogato je ukrasila."[22]

Jastrebov ističe i to, da ne treba ovu crkvu sv. Srđa mešati sa crkvom istog imena u selu Podi, na sahat i po od Novog, kao što to čini V. Makušev, pa o tome opširno obrazlaže. Dalje, Jastrebov navodi, da je ova crkva značajna i po tome, što je onda bila đumrukana između drugih "gde su naredili gospoda star prüva bosanska i srpska, i ton estü samo na Driznhü, a drugo v Dubrovniku, tretie v Kotoru, četvrto u Zeti i svetago Srüćka na Bojani". (Mon. serb. str. 446). Ovo je mesto, slobodno možemo reći, bilo sadašnji Obod, koji se nalazi sasvim blizu crkve sv. Srđa; premda u staro vreme više su spominjali crkvu sv. Srđana na Obod, koji je kod njega." U napomeni G. Mijatović, kaže da će ovaj sv. Srđ biti ono mesto, koje se nekada zvalo malo Brskovo, za koje arapski zemljopisac veli: da je trgovačko mesto na jednoj reci, nedaleko od jezera. Veliko je Brskovo, valjda, bilo blizu mora kod sv. Nikole, na ušću Bojane.

"U ugovorima mletačke republike sa srpskim vladarima, ovo je mesto igralo veliku ulogu, sa svoga trgovačkog položaja, jer ovuda su sve lađe mletačke morale prolaziti za Skadar".[23]

Mlečani su ovo mesto cenili i po tome, što je zgodno za utvrđenje radi odbrane Skadra. Zato Jastrebov daje procenu da je ova crkva mogla da nastrada u vreme "razmirica srpskih vladaoca sa mletačkom vladom, kada su i na strani Bojane, blizu ove crkve, bili podignuti šančevi", naravno tu je bilo i bojeva. Dalje navodi istorijske podatke o odnosima Mlečana sa Đurđem Brankovićem, ali Mlečani nikada nisu zaboravili, je obilaziti jep je reka Bojana prema ugovoru između Despota Stefana, zaključen 12. avgusta 1423. ostala slobodna za Mletke.[24]

Jastrebov navodi, da su još živi ljudi koji su mu pričali da su njihove majke (pravoslavne) išle u Sv. Srđ na svetkovinu, i pored toga što su je katolici ujagmili - prisvojili "i ovu zadužbinu srpsku kao svoju imovinu" i na sve načine dokazivali da je ona odvajkad latinska, pozivajući se na latinski natpis. "Za proste ovaj je dokaz dosta važan" pa čak šta više i da je kraljica Jelena bila latinka. On je naučno dokazivao da je sve to "i jedno i drugo presna laž". Katolici su tu crkvu nazvali "Santa Veneranda" po liku matere Božje, koji se nalazi ikonopisan unutra na južnom zidu crkve, i načinili oltarčić pod ovim likom. Međutim, on navodi da i katolici iz godine u godinu sve slabije idu u tu crkvu. Zato je i osuđena na propadanje, jep je Bojana stalno potkopava u temeljima. I, tako Jastrebov zaključuje da "neće proći mnogo vremena, i ova divna crkva starih vremena srpske pobožnosti pravoslavne kraljice Jelene, žene Uroševe, nestaće..."[25]

Jastrebov navodi da je bivši dragoman austrijskog konzula Baljarina, g. 1854. rad da izbriše srpska imena napisana ispod svetaca, da ne ostane traga, kojim bi se moglo i prostaka ubediti "da je ova crkva bila srpska zadužbina".[26]

Detaljno je opisao stanje crkve sv. Jovana krstitelja, takozvanog raškog. Ova crkva se nalazi na 2 sahata od Skadra na istoko-sever, na putu u planinu riolsku i pleme Rioli, blizu sela Vrake. Oko ove crkve bilo je mnogo parnica. Ova rasprava vodila se između pravoslavnih i katolika. Katolici su tvrdili, da su pravoslavni sela Vrake došljaci iz Crne Gore, a da su katolici "iz davna vladali ovom crkvom". Ovde se u stvari radilo o izvrtanju istine. Jastrebov navodi: "U selu Raš nema ni jednog katolika; naprotiv, pravoslavni živeli su u ovom selu, kao i u Vraki, Boriču i Kopliku od pamtiveka. "Kotorski plemić, Mariano Boliza, u svom putopisu po Albaniji - po skadarskom sandžaku, pominje ta mesta uporedo sa selima, "u kojima su živeli pravoslavni (de rito serbiano). Sada se ne može naručiti toliko domova, koliko je bilo u to vreme, ali ni tada, kao ni sada, nije bilo ni jednog katoličkog doma. Šta više, stanovnici sela Koplika, kome je po pravu pripadala raška crkva i koje se poturčilo, javno su davali u toj parnici pravo pravoslavnima." I svi skadarski turski starci govorili su da crkva svagda bila pravoslavna, a da su katolici počeli da pretenduju na nju samo pre nekoliko godina "i to po nagovoru jezuita, pa za dokaz svoga prava mogu samo kazati: da su njihovi mrci ovde zakopani. Istina je da su Rioljci kopali svoje mrtve u grobištu, koje se nalazi oko crkve, ali ne treba zaboravljati da su to bili ubijeni ne podaleko od ove crkve, zbog osvete brđana iz daleka."[27] Dalje se govori da se ovi grobovi nalaze izvan prastarog srpskog groblja, gde je na pločama bio natpis, ali su ih "satrli katolički fanatici" kao što je to rečeno i ranije.[28]

Jastrebov je u ovom napisu iznosio da se slično događalo i sa crkvom sv. Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, koja je oduzeta iz srpskih ruku i pretvorena u džamiju. Crkva je "načinjena bila u vreme sv. Save", u kojoj je bila smeštena prizrenska episkopija. On iznosi i druge pritiske na pravoslavno slovensko stanovništvo od strane katoličkih sveštenika. Stalno su radili na raspirivanju mržnje protiv pravoslavnih.[29]

Katolička vera - kako navodi Jastrebov - počela je da se širi u donjoj Zeti, u Albaniji, tek na izmaku 16. stoleća, kada su se Turci sve više utemeljivali, a posebno je bio problem u pravoslavnim pastirima, pogotovu u vreme seobe pod Arsenijem Čarnojevićem, sa srpskim prvacima i odabranim sveštenstvom. I, dalje navodi. "Nestalo popova, nestalo prvaka, oslabilo svako nadanje na bolju budućnost kod ostalih stanovnika. Događalo se i to, da su deca ostajala nekrštena, mrtvaci neopojeni. Gotovo su svi isturčili koji su živeli u ravnici, a planinski stanovnici bili su gotovi primiti svakog samozvanca popa, takvih pak bilo je dosta da se uveliča skandal." Dalje navodi, da je bila u stanju da se "udvori kod stada ostavše bez pastira". I, ako nisu imali uspeha za vreme srpskih vladalaca, to sada čine pod Turcima. U svom radu, oni su uporni i rade uporno za svoj cilj dok ga ne postignu.

Da Turcima ne bi pala u oči pojava popova iz Rima, oni se pojave kao lečnici za planine, i time je turska savest bila mirna. A da se udvore kod hrišćana, koji su se navikli da vide svoje popove sa bradom i dugom kosom, tako su se katolički popovi počeli pojavljivati. Sirotinja je bila zadovoljna i sa ovakvim popovima, koji su bili iz Rima. Unija, bila je po svud primljena, bez prepirke, osobito po mestima gde je pravoslavlje oslabilo tj. u planinama gde vera igra uzgrednu ulogu u životu. On navodi da se u Mirdita, običaj da se pričešće prima pod oba vida. Kod njih su se sačuvali ostaci crkava sa vizantijskim stilom, sa izobraženim svecima na zidinama, ali treba istaći, da je to kod Mirdita sve to u manjini. Više je takvih crkava ostalo u ravnici, gde su stanovnici više-manje bili imućniji, te su bili u mogućnosti da ukrašavaju svoje hramove. Tako su osim crkve sv. Srđ, crkve u selima Dajči, Gorici, Kakariću i drugim nose znake pravoslavnih hramova, "premda su već odavno polatinjeni".[30]

Jastrebov opisuje, ponašanje katoličkih popova u Albaniji. Napominje, da su nosili brade, uprkos dioklejskom saboru 1199. godine. Starci u Albaniji pamte i imena takvih popova. Navodi kazivanje jednog popa od plemena Puleta (Šalja i Šoši), koji "nije mogao naučiti svoje malesore (brđane) krstiti se kako se krste latini, i tužio se, da se oni krste sa tri prsta i sasvim po načinu pravoslavnom." A onda Jastrebov zaključuje da je Albanija bila pravoslavna, pa posle pounijaćena, o tome nema nikakve sumnje. U tom cilju, Jastrebov obilazi sela i u kontaktu sa güudima dolazi do saznanja o mnogim istorijskim činjenicama. Zato navodi jedan primer: "bio sam jednom u plemenu Riolj, da vidim urvine malo poznatog grada Baleša (Balez), o kojem će biti reči posle, te poseti crkvu latinsku u selo Riolj. On, opisuje da je ova crkva stara, i da je obnovljena 1790. godine. Crkva je okrenuta na istok, kao i svaki pravoslavni hram, ali je pre 20 godina - po kazivanju "prostosrdačno kazivali brđani Riolci", "oltar bio odeljen osobitim zidom sa prestolnim vratima i ikonopisom". On navodi, da je kod Rioljca bio 1869. godine. Tad je saznao od muhamedanaca u selu Kurti, koje se nalazi na sahat od Riola, da je bila crkva sv. Selvestra ("San Seljvest" - arnautski).[31] Ovde, Jastrebov ulazi, u detalje, potpuno naučno i dosta studiozno prilazi svakom problemu o kome piše, sve to čini sa velikim poznavanjem istorijske prošlosti ove sredine o kojoj piše. Pored toga, on uspešno konsultuje literaturu koja govori o kulturnim spomenicima, kako bi to potkrepio što bolje sa onim što mu savremenici kazuju.

Jastrebov opisuje o urvinama crkve Mesrenske (u istoriji se pominje Mesarchium perfekt Zete g. 1417, ili je on prozvan po ovom mestu, ili je ovo mesto uzelo njegovo ime. Ili se ovaj upravitelj dobrovoljno potčinio despotu Stefanu. Zvao se takođe Meserecus Konstantin Kastriot). Ova crkva se nalazi na tri i po sata, na putu od Skadra na istok na proplancima planine Cukali (vernije: Čuk Ilije, jer je na vrh planine - čuk - nalazi se mala crkva sv. Ilije) u predelu Šlaka, zvanom u staro vreme Mazreka, sada Posripa (pos ripa), gde se nalazi prastara crkva u razvalinama. Ova crkva je sagrađena sa istom arhitekturom kao i crkva sv. Jovana u selu Rašu i sv. Gospođe Krajinske. Jastrebov navodi, da po predanju je ovu crkvu zidao "isti čovek, koji je zidao i crkvu u Rašu i Krajini, i u isto vreme." Opisujući dalje oblik crkve koji ima sve elemente pomenutih crkava koje mu daju za pravo da donosi takav zaključak.

Jastrebov navodi jedan natpis koji je našao na jednom kamenu koji sada služi kao trpeza katoličkom popu, kada on jednom godišnje dolazi iz susednog sela da služi misu. Tekst na latinskom:

PORIBUS...

REX...

ALBAS IIOVO...

SIQ

UM. U. NI. VE.

PS. SUO...

CIS. RO...

FECE. RUN...

U crkvi je našao grobove bez ikakvog znaka. Na zidu oltara, sa južne strane, nalazi se jedan kamen "sa nekom slikom". To je lik jedne žene koja moli za blagoslov, preklonjena dobro; iza nje jedan čovek s kopljem na desnom ramenu. Na odlomljenom kamenu, sa istočne strane, bio je naslikan svetac, kome je bila posvećena crkva, ili sam Hristos; jer se vidi na sačuvanom komadu šaka od ruke, koja je upravljena na ženu, stojeći u smernom položaju, i koja je blagosilja.[32]

Jastrebov, opisuje ovo mesto i navodi da se tu nalazi pored ove velike crkve i jedna mala, ali na njoj nije nađen nikakav znak, pa je ne može datirati. Opisujući ambijent koji je ovde ovo mesto okruženo šumom, je vrlo podesno za manastir. Dalje opisuje da se sa ovog mesta vidi Skadarsko blato, Skadar sa okolinom i raškom crkvom. Iz mnogih podataka, on izvodi zaključak da je tu bio manastir. Iz istorije je kako navodi Jastrebov bilo poznato da je tu bila "jepiskopija srpska tj. gornja zadrimska. Baš i samo ime Mazreka arnautski znači Zadrimlje."[33]

Dalje navodi, da se u selu Vuklje, nalazi jedna mala crkva, sa časnom trpezom, na kojoj se čuva "ključ crkveni, izrađen vrlo lepo kao ptica, na stari srpski način. Životom bi platio, ko bi se usudio uzeti ovaj stari ključ". I, dalje navodeći da u Albaniji ima veliki broj malih crkava, čija su imena gotovo izgubljena, ali na njima su znaci pravoslavnih hramova koje još nisu "ni latini ni Turci zauzeli". Još će pomenuti dve značajne crkve, koje su u staro doba imale značaj, kao što se to navodi u spomenicima mletačkih arhiva i srpskim letopisima.

U gradu Balešu kako opisuje Jastrebov, da je on u riolskom plemenu na severoistoku od Skadra. Grad je na istočnom brdu Balezi. Sada je u razvalinama. U njemu se nalazi razrušena crkva a sada su zidine. Oltar joj je bio okrenut na istok. U dužini od 25 koraka, u širini 10. Ima osobitu pripratu izvan vrata za oglašene, dužine 17 koraka, a širine 10. "Kada sam bio u tom predelu, - kako navodi Jastrebov - katolički pop, pričao mi je, da je ova crkva bila grčka, što svedoči njen natpis, koji je bio, po naredbi skadarskog latinskog jepiskopa, izvađen iz zida i njemu odnesen. Natpis je bio grčki, "što znači u ustima katolika - srpski". Osim ove velike katedralne crkve, navodi da je izvan grada sa južne strane nalazi se druga manja crkva "istim stilom napravljena".[34]

Jastrebov, navodi - opisuje kako mu je ispričao Bajram Alija, iz sela Balijaj, da je njegov praded došao u Riol iz Brajića iz Crne Gore (Malizi) i rodio tri sina od kojih su sada postala tri bratstva: Papaji, od kojih je 10 kuća (muhamedanaca), Kokaji - 18 kuća (katolici) i Kurtaji 16 kuća (muhamedanaca). "Ova tri bratstva od jedne su krvi, i danas brat za brata osvetu traži i mre, bez razlike, bio on latinin ili Turčin."[35] Iz ovog se vidi koliko se sve mešalo to stanovništvo prelazeći iz jedne vere u drugu, iz jedne narodnosti u drugu, samo da bi održali goli život.

Opisujući sam Skadar i okolinu Jastrebov nabraja koja sve sela iz okoline Skadra dolaze pravoslavni i to: Dobrač - 15 kuća pravoslavnih, Borić vezirov - 9 kuća, Borić muhtarov - 20 kuća, Grilja - 20 kuća, Omra 15 kuća, Turalija - 5 kuća, Begove kuće - 4 kuće i 125 kuća iz samog Skadra. U istu crkvu idu žitelji sela što su niže Skadra: Gorice - 4 kuće, Brdice - 3 kuće, Daragijat - 8 kuća, i Trumši - 6 kuća. Svaka pripadaju skadarskoj crkvi 234 kuće, a u njima 1250 duša, na dve crkve.[36]

Dalje se opisuje da je crkva u selu Vrake sagrađena 1869. godine, i da u nju dolaze žitelji sela: Raš - 7 kuća, Kuli - 9 kuća, Koplik - 4 kuća, Kamenice - 15 kuća i same Vrake - 60 kuća. Svega 95 kuća sa 550 stanovnika.[37] Pored ovih crkava u Skadru i okolini on je opširno opisivao stanje crkava na području Ulcinja, Bara, Podgorice, Paštrovića, Kotora i drugih mesta Crne Gore, što je vrlo značajno za istoriju kulturnog nasleđa Crne Gore.

U svemu ovom je najznačajnije to što je Jastrebov dobro proučavao ranije istorijske procese koji su se odigravali na ovim prostorima, a pogotovu stanje koje je trenutno vladalo u skadarskom vilajetu, na društvene, privredne, kulturne i verske odnose. Naročito je bilo važno kako su se ovde, našle i isprepletale velike sile u borbi za svoj uticaj i prodor na istok, a sve na štetu ovih naroda koji su ovde živeli, a posebno na štetu slovenskog življa, koji je trpio sve zulume i Porte, preko jednog brzog procesa odnarođavanja slovenskog življa, koji je prvo promenio svoju pravoslavnu veru, a zatim i svoja stara verovanja i običaje, obrede, tako da je promena vere, povlačila sobom i promenu starih običaja, verovanja, a uz to i laganu promenu jezika, što je kasnije vodilo u promenu i narodnosne pripadnosti. Jastrebov, je takođe, činio dosta da se spreči dalje masovno odnarođivanje slovenskog življa u skadarskom vilajetu. To je činio, u stalnom kontaktu sa porodicama i prvacima plemena, utičući na njih da ostanu u svojoj narodnosti i po cenu žrtava. On je kao diplomata, nastojao da zaštiti slovenski živalj od pritisaka turskih vlasti, a posebno od pritisaka katoličke crkve da se pravoslavno stanovništvo prevede u uniju, i na taj način je razotkrivao politiku Austrije, a time i katoličke crkve. Turske vlasti su takođe nastojale, da spreče prelazak u uniju, jer je i ona bila i te kako zainteresovana da spreči prelazak njenih stanovnika u katoličanstvo, a time i uticaj Austrije i drugih evropskih hrišćanskih država na stanovništvo u Turskoj koje je bilo katoličke vere. Jastrebov je isto tako održavao veze sa Cetinjem i crnogorskom vladom i pravoslavnim stanovnicima sprečavao odnarođavanje, jep je aktivno sarađivao sa crnogorskim konzulatom u Skadru.[38]

U ovom istraživanju i zapisima Jastrebova, značajno je navesti to, da su ovde na ovom tlu živeli slovenski narodi i da su oni imali svoje bogomolje, svoje hramove čije ostatke je pomno proučavao Jastrebov. Nažalost, na oči svih nas danas se u Albaniji vodi takva politika u nauci, koju svode na nacionalnu dimenziju, pogrešnim tumačenjem materijalne kulture slovenskih naroda koji su vekovima tamo živeli i ostavili svoje tragove u zidinama hramove i gradova na tlu Albanije. Međutim, albanska arheologija i istorija pokušavaju da sve to ospore, sve sa ciljem da na ovom tlu prikažu Ilire kao autohtone, a time svojim nedokazanim činjenicama hoće da prikažu se i Albanci kao njihovi potomci. Oni razvijaju tezu, da su sačuvali svoj nacionalni integritet, tokom celog antičkog perioda, te da su prebrodili sva burna zbivanja seoba naroda i time i Slovena "i da su ostali čisti, ali pod novim imenom ušli u srednji vek kao Albanci".[39] Njihova nauka polazi od zvanične politike ili dnevne politike, pa polazi od izjednačavanja Ilira i Albanaca i predimenzionirane ocene ilirske teritorije, što, nalazi neka "istorijska" opravdanja za njihovu velikoalbansku politiku i aspiracije. Ne sme se, bilo koje stanje iz prošlosti mehanički prenositi na današnju stvarnost, bez obzira na sva kulturna, etnička, društvena i politička zbivanja, koja su kroz istoriju izmenila sliku sveta, a posebno Balkanskog poluostrva, na kome su se ukrštale seobe naroda.

Poznato je da se sa doseljavanjem Slovena, tokom VI i VII veka, šire naročito u Južnoj Albaniji slovenski toponimi, što je bio odraz masovnog doseljavanja Slovena na ovom tlu. To je isto rađeno i u okolini Skadra, o čemu opširno opisuje Jastrebov u svojim istraživanjima slovenske materijalne kulture. Međutim albanska nauka, posebni značaj pripisuje nekropolama tipa Komani oko gradova i uopšte na prostorima gde se zadržala vizantijska vlast. Zato oni danas sve što je vezano za srpske srednjovekovne tvrđave to pripisuju da je ilirskog porekla, a srednjovekovne manastire, da su to vizantijski hramovi. Zato, ovde bi trebala detaljnija analiza koliko je albanska nauka u službi dnevne politike, navešću jedan primer kako Grka Onufrija, ocenjuju po meri "Ilirskog Stabla", nije mogao niti je bio Albanac već Grk, i nije mogao biti, nosilac ideje samo jedne nacije i to albanske, kao što to zamišljaju pojedini albanski slikari konkretno Šućurija Nimani u svom: "Onufri dhe piktore te tjere mesjetare Sqiptare". Ova knjiga je protkana sa dosta proizvoljnosti, isključivosti i istorijskih neistina. Tako je veliki slikar i umetnik Onufrije-Grk, istrgnut iz sredine kojoj je pripadao i preinačen u sasvim drugu ličnost. Postavlja se pitanje: Zbog čega se onda u našoj sredini, danas u vremenu nesrećnih podela i netrpeljivosti prema drugim nacijama i susedima, njenim kulturama, jedne takve ličnosti koja je balkanske narode zadužila delom svog univerzalnog duha, ukrašavajući mesta njihove zajedničke molitve freskama i ikonama okružujući pogružene i obeshrabrene vernike Grke, Makedonce i Albanci, - proglašena za predstavnika samo jednog naroda kome po krvi i nije pripadala? Zar nije bila prilika da se Onufrije i njegovo delo istaknu, kao primer veza i zajedničkog življenja na ovim prostorima imali u ličnosti Onufrija svog pravog predstavnika?[40] Ne znam, kada će kolege Albanci shvatiti objektivno vrednovanje istorijskih činjenica, što bi bilo od velike koristi za samu albansku nauku i ne samo nju već i jugoslovensku, evropsku i svetsku, jep nauka i umetnost nemaju granica, jep je to svojina svih civilizovanih nacija.

Jastrebov je u "Glasniku Srpskog učenog društva" naročito u XLVII knjizi objavio nekoliko značajnih priloga iz istorije crkve. Prvi od tih priloga bio je: O pravoslavnim srpskim starim i novim crkvama u staroj Zeti sadašnjem skadarskom okrugu. Kako sam u prethodnom delu teksta iz ove njegove studije izneo njegova istraživanja, koja je Jastrebov izneo natpise i zapise iz većeg broja pravoslavnih crkava i o tome polemisao sa nekim istoričarima, ispravljajući njihova mišljenja, ili ih je dopunjavao, sasvim novim otkrićima i novim dokazima na osnovu činjeničkog materijala. Opisao je preko dvadeset crkava, potkrepio je njihovu istoriju stručnim naučnim podacima i usmenim kazivanjima starih ljudi i sveštenika. U okviru ovog rada on navodi da: "U ovaj broj nisu metnuti Kuči, Drekalovići, koji se zvanično računaju kao sastavni deo skadarske jeparhije, ali svagda su složni sa Crnom Gorom u svakom odnošaju, pa i u crkvenom. U ovom plemenu računa se da 1000 kuća sa 6500 duša. Kod njih postoje 4 crkve. Takođe nismo računali stanovnike varoši gusinjske sa selima, koja nisu ulazila u Donju Zetu u staro vreme. Ali neće biti suvišno da rečem ovde, da je crkva za gusinjske pravoslavne u selo Brezovici, u ime sv. Trojice, stara na 470. godina, a sazidao ju je neki Nestor, sluga sv. kralja Dečanskog kao što priča predanje narodno".[41]

Opisujući crkve Jastrebov je opisivao i etnički sastav stanovništva u tim sredinama i njihovo poreklo. U ovom Glasniku u drugom prilogu Jepiskopija Zetska Jastrebov je polemisao oko mesta zetske episkopije, te ovaj prilog pokazuje da je Jastrebov bio odlučan da argumentovano pobija Arhimandrita Dučića koji je u članku "Boka i Zeta", koji je tvrdio da je ova episkopija bila u manastiru sv. arhistratega Mihajila u kotorskom zalivu na ostrvu Prevlaci, na dnu grbaljskog polja. Međutim, Jastrebov je to sve argumentovano pobio i dokazao da je "ustanovio jepiskopiju zetsku pri crkvi sv. Arhanđela Mihajila blizu Drepa u Diokletiji tj. u Duklji, u Zeti. Nema tu mesta dvoumiti."[42] O tome na vrlo dokumentovan način objašnjava i pobija Dučića, i dugo je Dučić pokušavao da pobija Jastrebova, ali u tome nije uspeo. No, o tome ovde nije više mesta.

Etnografske građe ima u radovima Jastrebova objavljenim u "Glasniku Srpskog učenog društva", pogotovu u njegovom delu Stara Srbija i Albanija,[43] koje je nezavršeno posthumno objavljeno. Ovo delo ustvari, obuhvata i etnografsku građu, jer Jastrebov, u ovom delu obrađuje život ljudi pojedinih etničkih grupa, narodni život šire uzeto, i to ne samo Srba već i Albanaca. U ovom delu ima građe koja se tiče i narodnog stvaralaštva, bilo da je u pitanju narodno stvaralaštvo koje se najčešće ogleda u navođenju legendi, ali ima i navođenja rukotvorina: odeće, predmeta pokućanstva i drugih predmeta domaće radinosti. Naročito je dosta toga dao sa područja Kosova i Metohije. Opisuje etnički sastav stanovništva, pripadnost Albanaca pojedinim fisovima, daje podatke o Vlasima, opisuje karakteristike stanovništva koji žive oko reke Drima u Metohiji, navodi narodno predanje o trima vojskama, elemente običajnog prava Albanca, podatke o uslovima pod kojima stanovnici jedne vere prelaze u drugu itd.

Drugi deo ove knjige najviše je posvećen Albaniji. On ovde iznosi stanje stanovnika po okruzima, njihov etnički i verski sastav, zanimanje, način života. O narodnim predanjima, kao o caru Muratu, osobine stanovnika u pojedinim krajevima, njihove psihološke i fizičke osobine, narodne običaje, svadbe, razvode brakova, krvnu osvetu, besu, položaj žene u patrijarhalnom društvu, shvatanje krađe kao pojave, narodno verovanje, gostoprimstvo, način upravljanja patrijarhalnim zajednicama, odeća stanovnika, opisuje dvoverce, zanimanje stanovništva, obazrivost, nepoverljivost, običaji kumstva, o predanju Leki Dukađinu, opisuje danak u krvi, iznosi narodnu legendu o Skenderbegu i njegovoj ženi, karakteristike ponašanja Albanca u Matu. Ova knjiga odnosno građa u njoj nije sistematizovana, u stvari više je iznošena fragmentarno, bez neke sistematičnosti. No, bez obzira na to ona ima značaja za etnološka istraživanja.[44]

Ovim i mnogim drugim prilozima koje je dao ne samo iz Skadra već iz Prizrena, gde je dugo boravio kao Konzul i odatle slao svoje izveštaje i napise, a onda iz Soluna, ali ta materija ne obuhvata ovaj rad, već samo njegovu delatnost u skadarskom vilajetu i njegovi napisi i izveštaji iz Albanije i o slovenskom življu na ovom tlu i ne samo slovenskom nego i o svim ljudima i prilikama na ovom tlu izveštavao je Jastrebov, ne samo rusku javnost već i srpsku i evropsku. O skadarskom sandžaku i stanju u njemu, o narodima koji žive tamo i u kakvom su sve položaju jedni prema drugima i svi zajedno opet prema Turcima i turskim vlastima - nije se znalo u Evropi mnogo vremena, ili se znalo sasvim malo, ili se znalo sasvim pogrešno, pa se imala jedna iskrivljena slika o stvarnom stanju stvari, naročito o stanju slovenskog življa koji je u srednjem veku porobljen. Posle objektivnog saopštavanja sa ovog područja nije se moglo više manipulisati sa nekim neistinama ili poluistinama kada se tiče stanovništva njegovog sastava, položaja, njegove istorije, kulture, njegove pripadnosti ovoj ili onoj veri, običaja i načina života šire uzeto. To su u stvari bile velike zasluge Jastrebova, što je otrgao od zaborava, da se eto, i mi danas posle jednog i nešto veka možemo sa velikom pouzdanošću oslanjati i oblikovati ta zbivanja kako ih je on tada beležio i kazivao, što ima veliki značaj za dalja proučavanja, ne samo istoričara već i geografa, etnologa, književnika, lingvista svi oni koji će proučavati tle na današnjoj Albaniji, Crnoj Gori, Makedoniji, Kosovu i Metohiji, Grčkoj neće to moći bez gradiva koje je pisao Ivan Stepanovič Jastrebov. Za ovo ima veliku zaslugu i Srpsko učeno društvo, koje je njega izabralo za člana Srpskog učenog društva 1876. To je značilo veliko priznanje za dotadašnji naučni rad a, istovremeno, bio je snažan podsticaj za dalja istraživanja u oblasti nauke. Kada je osnovana Srpska kraljevska akademija Jastrebov je postao dopisni član Akademije.[45] U Srbiji je bio još i član nekoliko društava: član i utemeljivač Društva sv. Sava, počasni član akademskog društva "Obilić". I u Rusiji je bio kao naučnik cenjen, bio je član Ruskog geografskog društva u Petrogradu i drugih naučnih priznanja.[46]

Jastrebov je pomno pratio nastanak Prizrenske lige, koja je bila značajna za rusku vladu i njenu diplomatiju. Prizrenska liga, pokret Albanaca koji je nastao kao protivteža ostvarenja odluka Berlinskog kongresa jep je njima pored ostalog, bilo predviđeno da Crna Gora dobije Plav i Gusinje. U tim političkim kretanjima posle Berlinskog kongresa, prepletali su se i ukrštali, a i sukobljavali mnogi interesi i uticaji Austrije i Rusije, zatim i balkanskih zemalja Crne Gore, Srbije, Bugarske i Grčke, što se reflektovalo i na stanje u kosovskom a i donekle i u skadarskom vilajetu. Prvi sastanak pojedinih predstavnika albanskih plemena iz pojedinih krajeva kosovskog, skadarskog i janjinskog vilajeta, kao i muslimanskih i feudalnih krugova iz Sandžaka i Bosne i muslimanskih verskih organizacija sa čitavog ovog područja održana je skupština Prizrenske lige 10. juna 1878. godine. U njenom konstituisanju učestvovali su veleposednici muslimani Albanci i muslimani iz Sandžaka i Bosne i tako liga dobija sasvim verski muslimanski karakter zasnovan na feudalnim osnovama. Osnovni cilj Lige bio je zadržavanje određenog stanja u Turskoj kako ne bi došlo do promene državnih granica Turske i društveno-političkih promena evropskog tipa. Upravo to je bio strah feudalaca od reformi, kako socijalnih, političkih, tako i društvenih koje bi donele promene nakon Berlinskog kongresa. Zato je Liga istakla kao osnovnu stvar: borba za sultanov suverenitet nad albanskim plemenima, odnosno nad muslimanima na Balkanu, što je kao zahtev upućen Berlinskom kongresu. Kad na scenu stupaju predstavnici ideja nacionalnog preporoda, dolazi do idejne nejedinstvenosti 1880. kada se jasno ocrtavaju dve struje: jedna ističe borbu za reforme u okviru Turske, to je krilo koje izražava muslimanske feudalce; drugi sloj se zalaže za nacionalni preporod Albanaca i za autonomiju, jedno njeno krilo je bilo za autonomiju pod Turskom. Tu su se ukrštali i interesi Austrije za njeno prodiranje na istok.

Jastrebov prateći situaciju i stanje Lige i Muhtar-pašu, i razvoj događaja na terenu u selima, gradovima i varošima, stalno registrujući stradanja hrišćana, bezvlašće, pljačke, otimačinu, ubistvo Srba. Kroz delovanje Muhtar-paše Jastrebov je ocenjivao politiku Porte i ta ocena, glasila bi: Porta odugovlači sa ispunjenjem odluka Berlinskog kongresa prema Crnoj Gori. Prizrensku ligu Jastrebov je ocenio kao čedo carigradske porte, da ona sprovodi njenu politiku kao njen organ i da je Liga i osnovana radi slučaja onemogućavanja ispunjenja odluka Berlinskog kongresa o ustupanju teritorija koje je držala Turska Crnoj Gori i Srbiji da bi se tako "zaštitili muslimanski interesi".[47] A, snagu Lige je cenio ovako: neorganizovana i od početka razjedinjena, sklona uvođenju bezvlašća i nereda. Stanje u kome su se našli Srbi nakon formiranja Lige, ocenio je kao najgore za koje se zna, jep je zavladala prava tiranija nad njima i opšta nesigurnost imovine i života. Česta ubistva, pljačka koja prelazi u otimačinu, što su naterale mnoge Srbe da napuste svoja ognjišta i da beže u gradove, ali ni tamo im nije bilo sigurno.

Na zasedanju Lige septembra 1879. Jastrebov je već bio u Prizrenu i izbliza posmatrao ovo zasedanje. On, kaže da je na njemu došlo do izražaja nejedinstvo, što se vidi i u programu, jep je prevagu odnela feudalno-muslimanska struja pa je Liga dobila više versko islamski karakter. Skadarski ogranak Lige izdvaja se i sam donosi odluke. Verski karakter Lige ogleda se i u spremnosti Gega, odnosno Toska da ratuju protiv država suprotnih vera. Zato, Jastrebov zaključuje bez sumnje da je Porta njen osnivač. Nema sumnje i u to da je imala i svog uticaja i Austrija na rad i delatnost Prizrenske Lige. Verovatno je austrijska diplomatija pretpostavljala osnivanje i jedne albanske državice u određenom trenutku za neophodnu potrebu, kako bi paralisala akcije slovenskog, odnosno pravoslavnog življa na Balkanu. U tom slučaju bi kao alternativu suprotstavila nacionalnim pokretima Južnih Slovena i Grka jednu Veliku Albaniju. Ta ideja austrijske diplomatije o stvaranju Velike Albanije kao protivteža velikoj Bugarskoj, Srbiji i Crnoj Gori, nastale tada, biće i predstavljaće opsesiju nacionalističkog pokreta kroz ceo ovaj period i trajaće sve do današnjih dana.

Jastrebov rad na diplomatskom polju bio je takođe značajan. On je u Skadru, Prizrenu i Solunu obavljao mnoge značajne diplomatske poslove. Za svo to vreme on je uspešno sarađivao i sa srpskom i crnogorskom diplomatijom. O tome ima dosta dokumenata, pa se ovde nije potrebno u vezi s tim osvrtati. U vrtlogu događaja 1875. Jastrebov je prekinuo boravak u Skadru. On je po potrebi službe otputovao u Hercegovinu. Kasnije se neće više vraćati u Skadar, već će službovati u Prizrenu, Janjini i Solunu. Za svoje zasluge kao ruski konzul u Turskoj za saradnju koju je ostvarivao za to vreme sa Srbijom i Crnom Gorom bio je odlikovan.

Od Srbije je odlikovan Ordenom Takovskog krsta III reda, Ordenom sv. Save II i I reda, Znakom Crvenog krsta i Medaljom Društva sv. Save. Crna Gora odlikovala je Jastrebova Ordenom za nezavisnost Crne Gore II i I reda.[49] To su bila priznanja koje je ovaj divni čovek, diplomata, naučnik provodeći u drugoj polovini devetnaestog veka na teritoriji Turske na Balkanskom poluostrvu u godinama burnim i punim kriza i ratova, i drugih sukoba u balkanskom vrtlogu toga vremena, a Jastrebov se svom snagom zalagao da se tu na Balkanu kod svih naroda stvori jedna za to vreme bar kakva-takva podnošljiva atmosfera za rad i bitisanje porobljenih naroda na Balkanskom poluostrvu. Zato će za mnoge naučne radnike mnogo značiti dalja proučavanja ovog ruskog diplomate, naučnika i čoveka, koja će biti od velikog značaja za rasvetljavanje pravih činjenica i zbivanja koja su se dešavala kroz istoriju naroda na Balkanskom poluostrvu u drugoj polovini devetnaestog veka.

Napomene

1. Ivan Stepanovič Jastrebov, rođen je 1839. u selu Gromuška, tambovska gubernija kozlovski okrug u svešteničkoj porodici, a umro je 8. januara 1894. godine u Solunu, tu je i sahranjen. Školovao se u Astrahanu. U tom delu Rusije Astrahan je bio privredni i kulturni centar. Preko njega se odvija veza prema srednjoj Aziji. Tu se mešao evropski i azijski uticaj. Kasnije Ivan uči Duhovnu akademiju u Kazanju. Kao učenik Jastrebov je u njemu proveo nekoliko godina i završio školovanje u rangu studenta. Prvo kao učenik a onda kao student, tu je stekao solidno znanje klasičnih jezika. Želeo je da se opredeli ne za duhovni poziv već za svetovni. Njegov upis na Odeljenje za izučavanje istočnih jezika pri Ministarstvu spoljnih poslova u Petrovgradu, definitivno se odlučio da se posveti diplomatskom pozivu Carske Rusije. Prvog januara 1866. godine Jastrebov je postavljen za diplomatskog činovnika u Ruskom poslanstvu u Carigradu, u rangu vežbaonika. Posle godinu dana službovanja u Carigradu Jastrebov je postavljen 1. januara 1867. godine za sekretara i prevodioca u Ruskom konzulatu u Skadru. U Prizrenu Jastrebov ostaje na dužnosti vicekonzula od 1. aprila 1870. godine do 18. avgusta 1874. godine. U tom međuvremenu povremeno je zamenjivao ruskog konzula u Skadru 5. avgusta 1874. godine premešten je u Skadar za konzula. Posle jedne godine boravka u Skadru Jastrebov je postao član Andrijaševe konzulske komisije 17. avgusta 1875. za Hercegovinu, pa sve do povratka u Prizren za ruskog konzula 1. jula 1879. gde je bio svedok ratnih sukoba koji su naišli kao posledica interesnih sfera između Rusije i Austro-Ugarske. Jastrebov je 1879. godine došao u Prizren, a iz Prizrena je došao za Janjinu 6. septembra 1880. godine a vratio se u Prizren 20. februara 1881. godine, i ostao je u Prizrenu sve do marta 1886. godine. Marta 1886. godine Jastrebov je premešten iz Prizrena za generalnog Rusnog konzula u Solunu. Jastrebov je izmeću 7. i 8. januara 1894. godine umro u Solunu. Za vreme njegove diplomatske službe on je napisao mnogo studija iz krajeva u kojima je kao diplomata boravio, zašta je dobio velika priznanja od naučnih institucija ne samo Rusije već i drugih balkanskih država, a takođe je i dobio niz odlikovanja i drugih priznanja što mu sve služi na čast.

2. Vladimir Bovan, Jastrebov u Prizrenu, NIRO "Jedinstvo" 1983, str. 19.

3. Isto.

4. Isto.

5. Isto.

6. Panta Srećković, Referat o momerijalu Jastrebova: Podaci za istoriju crkve u staroj Srbiji po izvorima na srpskom i turskom jeziku, Glasnik Srpskog učenog društva, Beograd, 1874, str. 14-182.

7. Vladimir Bovan, n. d. 39.

8. Ivan Stepanovič -Jastrebov, Glasnik Srpskog učenog društva, knj. XL. str. 182-183.

9. Isto.

10. V. Bovan, n. d. 41.

11. Isto, 42.

12. Isto.

13. Dr Bogumil Hrabak, Albanija od konačnog pada pod Tursku vlast do sredine XVIII veka, Iz istorije Albanaca, zbornik predavanja, Zavod za izdavanje udžbenika SRS, Beograd, (nema godina izdavanja, ali ima to da su predavanja održana 1, 2. i 3. februara 1968. godine). Str. 72.

14. Panta Srećković, n. d.

15. Kao kod napomene 6, 182.

16. Ivan Stepanovič Jastrebov, Prepis hrisovulja na Cetinju; O manastiru sv. Nikole na Vranjini, Glasnik Srpskog učenog društva, knj. XLVIII, 1879, str. 219.

17. I. S. Jastrebov, Stara Serbia i Albania, Spomenik Srpske kraljevske akademije, knj. XII, drugi raz. knj. 36, Beograd, 1904.

18. Isto.

19. V. Bovan, n. d. 49.

20. I, S. Jastrebov, O pravoslavnim srpskim starim i novim crkvama u Staroj Zeti (sadašnjem skadarskom okrugu) Akademija nauka, Glasnik Srpskog učenog društva, knj. XLVIII 1880, str. 359-367.

21. Isto, 368.

22. Isto.

23. Isto, 369.

24. Isto, 370.

25. Isto.

26. Isto.

27. Isto, 371.

28. Isto.

29. Isto, 372.

30. Isto, 375.

31. Isto, 376.

32. Isto, 381.

33. Isto, 382.

34. Isto, 383.

35. Isto, 384.

36. Isto, 385.

37. Isto, 386.

38. V. Bovan, Jastrebov u Prizrenu..., k. d. 120-145.

39. Milutin Garašanin, Zaključna razmatranja, Iliri i Albanci, Srpska Akademija nauka i umetnosti (naučni skup) knjiga XXXIX, odeljenje istorijskih nauka knjiga 10, Beograd, 1988, str. 362-367.

40. Dr Gojko Subotić, Grk Onufrije po meri "Ilirskog stabla", Stremljenje Br. 1/1990. Str. 56-76.

41. I. S. Jastrebov, O pravoslavnim srpskim starim i novim crkvama, str. 389.

42. I. S. Jastrebov, Stara Srbija i Albanija, koje je nezavršeno posthumno objavljeno u Glasniku SUD, Beograd, 1904, str. 1-263

43. Isto.

44. Isto.

45. P. Srećković, Ivan Stefanović Jastrebov, Red, 1894. Vidi opširnije, Vladimir Bovan, navedeno delo, 93.

46. Momčilo Ivanić, Ivan Stepanović Jastrebov, predgovor knjizi I. S. Jastrebov Stara Srbia i Albania. Spomenik SKA XLI, Drugo izdanje 36, Beograd, 1904, str. X.

47. Pismo Jastrebova Mihailu Nikolaeviču Pinčovu, Janjina 30. januar 1881. Rukopis odeljenje, F. 124, S. hr. 5010.

48. Isto.

49. V. Bovan, n. d. 124.

Autori | Jezik | Folklor | Istorija | Umetnost | Prevodi | O Albaniji | Bibliografija | Linkovi
Naslovna | Promena pisma | Novosti | Mapa | Kontakt