Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Jovan R. Bojović

O stanovništvu slovenskog porijekla u Albaniji

Teze

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Nauka je ustanovila da je balkanski prostor od davnina bio naseljen. Takođe je poznato da su na njemu naizmjenično ili zajedno živjeli razni narodi: Grci, Iliri, Tračani, Kelti, Rimljani, Sloveni i drugi. Prije naseljavanja Slovena balkanski prostor je bio u sastavu Rimskog carstva koje je kasnije podijeljeno (395) na Istočno (nazvano Vizantija) i Zapadno. U borbi protiv Vizantije Sloveni su u VII vijeku definitivno naselili Balkansko poluostrvo.

Narodi koji su živjeli na Balkanu manje ili više su ostavili i svoje tragove. Do doseljavanja Slovena najpoznatije su prošlost i kultura Grka i antičkih grčkih država (polisa), čiji je nasljednik savremena Grčka, a ističu se i ostaci rimske kulture.

Albanci kao etnička grupa javljaju se u istorijskim izvorima od sredine XI vijeka. Takođe je poznato da albanska teritorija od XIII do XV vijeka nije značila određeni etnički i istorijski pojam. U tom periodu Albanija se javlja samo kao geografski pojam. Središte toga prostora bio je grad Kroja, raniji vizantijski Arzavov a srpski Rabn. U XIV vijeku prostor Albanije nalazio se u četvorouglu koji su činili gradovi: Valona – Ohrid – Prizren – Skadar. Najvažniji gradovi na prostoru srednjovjekovne Albanije bili su: Skadar, Drivast, Lješ, Drač, Berat, srednjovjekovni Belgrad, Valona i Kanina. Njih su do XIII vijeka naseljavali ostaci starog romanskog stanovništva, a u primorju Grci. Od XIV vijeka većinu stanovništva u ovim gradovima činili su Sloveni, a kasnije Albanci.

U političkoj istoriji XIII vijeka Albanija nije imala samostalnu ulogu. Poslije 4. krstaškog rata ona se dijelom našla pod vlašću Epirske Despotovine, a dijelom u sastavu srpske države. Tada je Mletačka Republika držala Drač. U tom periodu se javlja prva značajnija ličnost albanske istorije, kao samostalni vladar u Kroji i okolini, Progonov sin Dimitrije, ali je njegova samostalnost bila kratkotrajna. Jedno vrijeme epirski uticaj u Albaniji zamijenjen je bugarskim, a ovaj ponovo epirskim.

Sredinom XIII vijeka Nikejsko Carstvo se širilo na račun Epirske Despotovine, u čiji sastav su ušli i gradovi Kroja (1252) i Drač (1256). Početkom druge polovine XIII vijeka u Albaniji se ponovo obnavlja sicilijanska normanska vlast. Pod nju padaju i gradovi Drač i Valona, ali ona nije bila duga vijeka. Poslije 1268. godine Kraljevina obiju Sicilija potpala je pod vlast Anžujaca. Epirska Despotovina se raspala na dva dijela, na Epir i Tesaliju. Tokom 1272. godine i srednja i južna Albanija potpale su pod vlast Anžujaca (Karla I). Uskoro je obnovljena Vizantija, pod carevima Mihailom VIII Paleologom II (1281-1328), povratila teritorije u Albaniji, među kojima i gradove Belegrad, Butrint, Drač, Valonu, Kroju i Kaninu. Tako se 1282. godine Albanija ponovo našla pod vlašću vizantijskog cara Andronika II i srpskog kralja Milutina.

Kralj Milutin je Drač zauzeo najvjerovatnije 1296. godine, pa je u svojoj kraljevskoj tituli počeo da navodi i Albaniju. Taj grad je u sastavu srpske države ostalo do 1304. godine, kada je ponovo potpao pod vlast Anžujaca.

Tokom XIV vijeka sve je više jačao i učvršćivao se srpski uticaj u Albaniji. U tom periodu se izdvajaju i pojedini albanski feudalci, koji su priznavali vrhovnu vlast Vizantinaca, Srba ili Anžujaca, zavisno od njihove moći.

U periodu vladavine srpskog kralja a zatim cara Stefana Dušana (1331-1355) čitava Albanija osim Drača bila je sastavni dio srpske države. Srpska arhiepiskopija uzdignuta je na rang patrijaršije, a nakon toga je, na saboru, Dušan proglašen za cara (1346) a srpska država za carevinu. Bio je to vrhunac uspona srednjovjekovne srpske države.

Dušan je vezivao za sebe Albance iz planinskih krajeva i albanske feudalce uzimajući ih u vojsku i angažujući ih u osvajanju vizantijskih teritorija Epira i Tesalije. On je albanskoj vlasteli u novoosvojenim krajevima dodjeljivao posjede i razne počasti. Tako albanska vlastela, u Dušanovo vrijeme prvi put postaje značajniji politički faktor u tom dijelu srpske države. Poznato je, inače da su se Albanci pretežno bavili stočarstvom, pa se time i objašnjavaju njihovi ondašnji pokreti u pravcu Tesalije, Epira, Makedonije, Srbije, Zete i Hercegovine. Car Dušan im je posvećivao značajnu pažnju (kao stočari pravno su bili izjednačeni sa vlasima), pa se o njima govori i u Dušanovom Zakoniku.

Proces slabljenja Srpskog carstva i osamostaljivanja krupnih feudalaca zahvatio je i Albaniju. Tako je Jovan Komnen u Valoni stao uz Dušanova polubrata Simeuna, koji se proglasio za cara. Nekadašnji epirski despot Nićifor zavladao je Epirom i Tesalijom. (On je bezuspješno pokušao /1356-1358/ da povrati doseljene Albance i da njihova imanja vrati Grcima.) Poslije 1371. godine kao gospodar Ohrida istakao se Andrija Gropa. U sjevernom dijelu Albanije, između rijeka Drima i Bojane, osamostalio se srpski feudalac Žarko. Od 1361. godine u Zeti se izdvajaju braća Balšići (Stracimir, Đurađ i Balša II), koji su svoju vlast proširili i na sjevernu Albaniju. Tada je u sastav njihove države, pored ostalog, ušao i Danj. U svom širenju prema jugu Balšići su se sukobili s albanskim feudalcem Karlom Topijom, koji je prvo vladao okolinom Drača a kasnije i samim Dračom. Poslije 1372. godine Balša II je ženidbenim vezama proširio vlast u Albaniji nad Valonom, Belegradom i Himarom. Tokom 1385. godine Balša II je u svoj posjed uveo i Drač ali ga je iste godine i izgubio (nakon pogibije u borbi s Turcima). Dračom je ponovo zavladao Karlo Topija (umro je 1387. godine i sahranjen u crkvi Sin Đin, kod Elbasana, koju je sam obnovio i o tome ostavio tri natpisa – na srpskom, latinskom i grčkom jeziku).

Krajem XIV vijeka nad Albaniju se nadvila smrtna opasnost od Turaka, koji su sve češće napadali i pustošili osvojena mjesta. Nesloga i razjedinjenost feudalaca u srpskoj državi omogućavala im je sve dublji prodor. Poslije kosovske bitke (1389) put u Albaniju bio im je otvoren. Mletačka Republika je strah od turske najezde koristila za jačanje svog uticaja i u Zeti i u Albaniji. Posljednji feudalac Topija, sin Karlov Đorđe, predao je Drač Mlečanima 1392. godine, kada je i umro. Njegov posjed naslijedile su sestre Jelena i Vojislava, ali je on uskoro potpao pod tursku vlast.

Krajem XIV vijeka tursku vlast su priznali i feudalci Leka i Pavle Dukađini, koji su upravljali Lješom i Zadrimljem.

Sve dublji turski prodori, pustošenja osvojenih mjesta i pokolji stanovništva uvjerili su i albanske feudalce da je svaki oslonac na Turke beskoristan, pa je na prostoru od Skadra do Valone 1433. godine pod vodstvom Arijanita Spate otpočeo ustanak protiv Turaka. Ovu akciju su pomagale istaknute albanske porodice Topija, Musakija i druge, ali su, i pored toga, Turci 1436. godine savladali ustanike. Međutim, uskoro je ponovo došlo do ustanka, a podigao ga je poturčeni sin Ivana Kastriota, Đurđe Skenderbeg, koji je došao u Kroju i oslobodio je od Turaka 1443. godine. Ženidbenim vezama uspostavio je veze s Arijanitom. Sa nekim albanskim feudalcima sklopio je savez protiv Turaka. Odmah po dizanju ustanka Skenderbeg je došao u sukob sa Mlečanima, ali je kasnije sklopio primirje sa njima. Skenderbeg se hrabro borio, ali je poslije njegove smrti (1468. godine) čitava Albanija pala pod tursku vlast. Tako će ostati sve do balkanskih ratova, kada je na sastanku albanskih begova i plemenskih glavara, uz punu podršku Austro-Ugarske i Italije, u Valoni krajem 1912. godine proglašena nezavisnost Albanije.

U nauci je poznato da je ranofeudalna srpska država Duklja, odnosno Zeta, obuhvatala djelove današnje teritorije Crne Gore i sjeverne Albanije. Od 1043. godine Skadar je bio prijestonica srpskih vladara iz Zete. Krajem druge decenije XII vijeka on je ponovo potpao pod vlast Vizantije, a povratio ga je Stevan Nemanja (1185) i tako će Skadar u sastavu srpske države sa kraćim prekidima ostati sve do 1479. godine, kada su ga definitivno osvojili Turci.

U najstarijem dijelu Skadra bila je saborna crkva (svetoga Stefana, kasnije pretvorena u džamiju) i još nekoliko pravoslavnih i katoličkih crkava. U Skadru su sahranjeni zetski vladari iz dinastije Vojislavljevića, i to u Crkvi sv. Srđa i Vakha –Mihailo (1050-1082), Bodin (1082-1101), Vladimir, Gradinja.

U periodu dinastije Nemanjića Zeta je sa Skadrom pripadala srpskim prestolonasljednicima. Oni su u Skadru imali svoj dvor. Skadar je, kao i ostali srpski gradovi u primorju (Ulcinj, Bar, Budva i Kotor), imao povlastice. Bio je značajan trgovački centar i u njemu je kovan bakarni i srebrni novac. Skadarski trgovci držali su trgove u Danju, Drivastu i Lješu.

U vrijeme dinastija Vojislavljevića i Nemanjića, a zatim Balšića (1360-1421) i Crnojevića (1426-1499), Skadar je u većini bio naseljen slovenskim stanovništvom pravoslavne i katoličke vjeroispovijesti. Romanizovano zatečeno i doseljeno trgovačko i zanatlijsko stanovništvo bilo je malobrojno, a kasnije se tu javljaju i Albanci.

Kao što je poznato, druga polovina XIV i čitav XV vijek na Balkanskom prostoru protekli su u znaku turskog osvajanja i odbrane balkanskih država: Grčke, Bugarske, Srbije, Zete, Bosne i Mletačke Republike. U tom periodu turskih osvajanja, Skadar je počeo da gubi ulogu jednog od ekonomskih, trgovačkih, administrativnih i kulturnih centara srpske države. Sve više je bio izložen opasnosti od Turaka. Zbog njegove bogate srpske tradicije branili su ga poslije raspada Srpskog carstva zetski vladari Balšići i Crnojevići. Za njega se borila i Mletačka Republika, pa se u njenom sastavu i nalazio jedno vrijeme.

Skadar je pod tursku vlast definitivno potpao 1479, i tako će ostati sve do 1913. godine, kada se poslije opsade predao crnogorskoj vojsci. U vrijeme turske imperije (1479-1913) bio je vojni, administrativni, ekonomski i kulturni centar Skadarskog sandžakata. Nakon gubitka nezavisnosti i pada pod tursku vlast, u sastavu tog sandžakata jedno vrijeme se nalazila i Crna Gora, što je moglo samo doprinijeti još dubljem ukorjenjivanju žive tradicije o Skadru kao ekonomskom, trgovačkom, kulturnom i administrativnom srpskom gradu i viševjekovnoj prijestonici zetskih vladara Vojislavljevića, Balšića i Crnojevića. Na toj tradiciji se utemeljilo kod crnogorskog naroda osjećanje da on polaže istorijsko pravo na ovaj grad, pa je crnogorska vrhovna komanda u balkanskom ratu odlučila da ga oslobodi ispod turske vlasti i pripoji ga Crnoj Gori. Međutim, iz ličnih interesa i uz punu podršku Njemačke, austrougarska diplomatija je od evropske Konferencije ambasadora u Londonu 1913. godine ultimativno zatražila da se Skadar dodijeli Albaniji, kako bi na taj način ostvarila svoj uticaj u ovoj zemlji. Ambasadorska konferencija je tako i odlučila: Skadar sa okolinom oduzela je Crnoj Gori i pripojila ga Albaniji.

Da bi obezbijedila dotur savezničke pomoći (životnih namirnica i ratnog materijala) u borbi protiv Austro-Ugarske i Njemačke, krajem juna 1915. godine crnogorska vojska je ušla u Skadar. On je ostao u sastavu Crne Gore do januara 1916. godine, kada je i njega i Crnu Goru okupirala austrougarska vojska. Pod austrougarskom okupacijom ostao je do kraja oktobra 1918. godine, kada ga je oslobodila jedna jugoslovenska dobrovoljačka jedinica iz sastava srpske vojske sa Solunskog fronta. Versajskim mirom 1919. godine ostao je u sastavu Albanije.

Tako je izgledala srednjovjekovna istorijska prošlost srpskih i albanskih zemalja. Skadar sa sjevernim dijelom današnje Albanije od XI vijeka pa do pada pod tursku vlast (1479) bio je u sastavu srpske srednjovjekovne države.

Što se pak tiče ostalih savremenih balkanskih država – Grčke, Bugarske i Rumunije – i one su, manje ili više, imale burnu srednjovjekovnu prošlost. Kao što je poznato sve su balkanske zemlje krajem XIV i tokom XV vijeka potpale pod tursku vlast. Slovenija i Hrvatska čine u ovom pogledu izuzetak, ali su i one još ranije potpale pod tuđinsku vlast, pod kojom će ostati sve do formiranja jugoslovenske države 1918. godine. Svi balkanski narodi, neki kraće a neki duže, ostali su, dakle, po nekoliko vjekova pod tuđinskom vlašću. Svima je zajedničko viševjekovno mukotrpno i teško ropstvo.

Prekid državnog kontinuiteta, migraciona kretanja slovenskog, grčkog, albanskog i drugih naroda ispred turskog osvajanja, islamizacija a kasnije (u manjem broju) i katolizacija pravoslavnog življa, nasilno protjerivanje sa starih ognjišta, etničke i vjerske istovjetnosti ili sličnosti, etnička i vjerska izmiješanost, viševjekovno ropstvo, oslobodilačka borba i postepeno oslobođenje ispod tuđinske vlasti pojedinih balkanskih naroda i stvaranje svojih država tokom čitavog XIX i početkom XX vijeka – ostavili su duboke korijene i od uticaja su i na savremene međudržavne odnose na balkanskom prostoru, posebno u odnosu na nacionalne manjine.

U oslobodilačkoj borbi protiv turske vlasti tokom XVIII, XIX i prve dvije decenije XX vijeka balkanski narodi su formirali svoje samostalne države: Crnu Goru, Srbiju, Grčku, Rumuniju, Bugarsku i Albaniju. Neke od njih nijesu bile zadovoljne svojim statusom, pa su pokušavale da izmijene međudržavne granice. Tih je pokušaja bilo u Drugom balkanskom, Prvom i Drugom svjetskom ratu, ali su svi propali. Na žalost, uz velike ljudske žrtve i materijalna razaranja. Kada je krajem Prvog svjetskog rata ujedinjenjem do tada samostalnih država Crne Gore i Srbije i novooslobođenih jugoslovenskih krajeva (dijela crnogorskog primorja, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Slovenije i Vojvodine) koji su do tada bili pod vlašću Austro-Ugarske monarhije došlo do formiranja zajedničke jugoslovenske države – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918, a od 1929. godine nazvane Kraljevina Jugoslavija), ostale su neizmijenjene (ili sa malim korekcijama) ranije uspostavljane državne granice Srbije i Crne Gore prema Bugarskoj, Grčkoj i Albaniji.

Naučno izučavanje prošlosti balkanskih naroda i država potvrđuje da su njihovi međusobni odnosi i njihova kultura veoma povezani. Uza sve razlike i posebnosti, zajedništvo i sličnosti njihove prošlosti, kao i savremene nacionalne manjine u njima, čvrsti su mostovi prijateljstva i dobrosusjedstva.

Prošlost nas upozorava a savremenost uči da bi svaki pokušaj promjena međudržavnih granica na Balkanu bio bezumlje i zločin, u prvom redu prema sopstvenom narodu a zatim i prema svim balkanskim i evropskim narodima i državama.

Poučena prošlošću i okrenuta razumu i budućnosti, savremena svjetska politika opredijelila se za nepromjenljivost međudržavnih granica u Evropi, pa i na Balkanu. Tu politiku u potpunosti podržavaju svi naučnici i stvaraoci u Jugoslaviji, a uvjereni smo da su takvog mišljenja i svi naučnici i stvaraoci svijeta. Dosta je bilo trvenja, sukoba i ratova. Potrebni su nam mir, sloga i saradnja. Za dobro svih, bez obzira na vjersku i nacionalnu pripadnost.

Kretanje granica srpske srednjovjekovne države pratili su i odgovarajući društveni procesi. I pored viševjekovnog prekida u državnom kontinuitetu i pored teškog ropstva, propadanja i uništavanja pisanih i materijalnih izvora ostali su duboki istorijski tragovi srpskoga življenja i njegove kulture na prostoru današnje Albanije, o čemu govore i brojni radovi sa naučnog skupa »Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji"

Pad Skadra (1479), a zatim i Zete, odnosno Crne Gore, kao posljednjeg dijela srpske srednjovjekovne države pod tursku vlast (1499), označava završetak prvog perioda slovenskog življenja na prostoru današnje Albanije. Kao što je poznato, u periodu turskog osvajanja mnogi gradovi i naselja razrušeni su, a njihovo stanovništvo masakrirano ili odvedeno u ropstvo. Tako je bilo i u Albaniji. Stanovništvo je bježalo iz ravničarskih u planinske krajeve ili na teritoriju koju je držala Mletačka Republika. Masovno je bježalo i u Italiju, naročito u južnu. Dio stanovništva je primio islam i time sebi omogućio miran život.

Tokom osvajanja, a i kasnije, mnogi istorijski izvori i spomenici materijalne kulture su propali ili su uništeni. No, ipak je sačuvano ponešto što nam govori o slovenskom življenju na prostoru Albanije u srednjem vijeku. Pored ostalog, to su istorijski, lingvistički, toponomastički, etnografski, izvori materijalne kulture i drugi.

U nauci je poznato da se Albanija od kraja XV vijeka pa do kraja 1912. godine kada je stvorena albanska država nalazila u sastavu turske osmanske imperije. U pogledu položaja, strukture, etničke i vjerske pripadnosti stanovništva toga perioda razlikuju se u osnovi dva perioda. Prvi obuhvata vrijeme od početka XVI pa do kraja XVIII vijeka, a drugi od početka XIX vijeka pa do proglašenja Albanije za nezavisnu državu.

Što se tiče slovenskog stanovništva u Albaniji u prva tri vijeka turske vladavine (XVI-XVIII vijek) potrebno je ustanoviti: u kom broju se ono iseljavalo sa tog prostora, u kom broju se islamiziralo i albaniziralo i u kom broju je preživjelo taj period. O svemu tome u literaturi postoje samo nepotpuni podaci. Da bi se ovo pitanje izučilo, potrebna su istraživanja u arhivima Turske, Vatikana, Italije, Jugoslavije i drugih zemalja. U novije vrijeme sve je više radova zasnovanih na turskim i vatikanskim izvorima, u kojima ima podataka i o ovom pitanju.

O slovenskom stanovništvu (bilo ono iz Makedonije, Srbije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Hrvatske) ili stanovništvu slovenskog porijekla (kada se radi o muslimanima) na prostoru Albanije XIX vijeka u literaturi su podaci potpuniji. O tome su u XIX početkom XX vijeka pisali i jugoslovenski i inostrani naučnici i putopisci. Na žalost, o tome je najmanje pisano poslije Drugog svjetskog rata.

Za izučavanje pitanja slovenskog življa u Albaniji veoma su važni dokumenti koji se čuvaju u arhivima u Turskoj, Vatikanu, Italiji, Francuskoj, Austriji, Sovjetskom Savezu, Jugoslaviji, Grčkoj i Albaniji.

Kada se govori o slovenskom stanovništvu u Albaniji u XIX vijeku potrebno je razlikovati tri njegove kategorije. Prvu kategoriju čini ono stanovništvo koje je imalo tursko državljanstvo bez obzira na vjersku pripadnost. Takvog stanovništva najviše je bilo u sjevernoj Albaniji. Od naselja najpoznatija su mjesta Skadar, Vraka i Štoj. O tom stanovništvu, posebno ovom u Vraki, postoji obimnija literatura (domaća i inostrana). Vraku i život Vračana najviše je izučavao i izučava Blagoje V. Marković rodom iz Vrake. O stanovništvu slovenskog porijekla u Skadru i Vraki postoji obimna arhivska građa u Arhivu u Cetinju, a takve građe vjerovatno ima i u arhivima u Turskoj i Albaniji.

Drugu kategoriju slovenskog stanovništva u Albaniji čini ono stanovništvo koje se tokom XIX i prve dvije decenije XX vijeka doseljavalo u Albaniju prvenstveno iz ekonomskih razloga. Prema raspoloživim podacima, u tom periodu se radi zarade u Albaniju iselilo na stotine stanovnika iz Crne Gore. Sredinom XIX vijeka samo u Vraki je bilo oko 150 porodica iz Vranjine i okoline, koje su po odobrenju skadarskog paše obrađivale zemlju u okolini Skadra. Neke od tih porodica bavile su se i trgovinom. Prema arhivskim podacima iz 1903. godine u Skadru i okolini bilo je oko 500 srpskih porodica. Tada se računalo da porodica broji 8 članova, što bi značilo da ih je bilo oko 4.000 lica. Jedno od neizučenih pitanja jeste i pitanje položaja katolika slovenske narodnosti u Albaniji. Isto tako je značajno i pitanje uloge katoličke crkve u Albaniji u turskom periodu, periodu albanske nezavisnosti (1912-1939) i poslije 1945. godine.

Treću kategoriju stanovništva slovenskog porijekla u Albaniji predstavljaju muslimani doseljeni iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine. Oni su se doseljavali etapno. Uglavnom razlikujemo dvije etape njihovog doseljavanja. Prva je bila od sredine XIX vijeka pa do početka oslobodilačkog rata Crne Gore protiv Turske (1876-1878), a druga poslije tog rata i oslobođenja gradova: Nikšića, Kolašina, Podgorice, Bara i Ulcinja.

U periodu od 1877. do 1882. godine u Albaniju se iselilo iz novooslobođenih krajeva Crne Gore na stotine muslimanskih porodica. Samo iz Nikšića i njegove okoline pošle su tada 283 muslimanske porodice. Iseljavanja je bilo iz Spuža, Podgorice, Bara i Ulcinja. Muslimanske porodice su se naseljavale u raznim mjestima Albanije, a najviše u Skadru i u oblasti Štoja u skadarskom regionu u blizini Vrake. U Štoju je bilo nekoliko seoskih naselja muslimanskih porodica iz Crne Gore.

U Albaniju su se doseljavale i muslimanske porodice iz Hercegovine i Bosne. Takođe u dvije etape: tokom druge polovine XIX vijeka i poslije austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine.

Poslije Berlinskog kongresa (1878), kada su Crna Gora i Srbija i međunarodno priznate kao nezavisne i samostalne države, odnos vlasti prema crnogorskim i srpskim podacima na turskoj teritoriji bio je mnogo povoljniji nego u ranijem periodu. Tako je bilo i u Albaniji. Pored ostalog, u Skadru su otvoreni konzulati, a u Carigradu i poslanstva. (Do tada, još od Karlovačkog mira 1699, Rusija je bila zaštitnica svih pravoslavnih hrišćana u Turskoj, u čemu je odigrala značajnu ulogu). Srpski i crnogorski konzulati u Skadru imali su ulogu posrednika u rješavanju raznih pitanja između turskih vlasti i podanika Crne Gore i Srbije, kao i onog dijela srpskog življa u Albaniji koji je imao tursko državljanstvo.

U zaštiti slovenskog življa u sjevernom dijelu Albanije veoma značajnu ulogu odigrale su crkveno-školske opštine u Skadru i u Vraki.

Srpska pravoslavna crkva u Albaniji, potčinjena Raško-prizrenskoj mitropoliji, predstavljala je značajno uporište i oslonac srpskog življa u sjevernoj Albaniji. U Skadru su bile dvije pravoslavne crkve: stara Crkva svetog Nikole, koja je porušena u vrijeme austrougarske okupacije, i Crkva Aleksandra Nevskog. U Vraki je 1869. godine podignuta crkva posvećena Bogorodici. Na rad sveštenika u Skadru i Vraki veliki uticaj su imale Crna Gora i Cetinjska mitropolija koja se starala i o održavanju tih crkava.

Za obrazovanje slovenskog življa u Skadru i okolini veoma je važno bilo otvaranje srpske osnovne škole »Sveti Sava« u Skadru početkom XIX vijeka. Nju su izdržavale crkveno-školska opština i Rusija do 1893. godine, a od tada je muška odjeljenja izdržavala Crna Gora a žensku školu Rusija. Do 1896. godine škola je radila u privatnim kućama ili crkvenim zgradama, a tokom 1896. dobila je novu zgradu, sopstvenu.

Početkom XX vijeka i u Vraki je otvorena osnovna škola. Zgradu su podigli Vračani ličnim radom i dobrovoljnim prilozima. Nastava je izvođena na srpskom jeziku. Učitelji su bili crnogorski ili srpski državljani, a bilo ih je i turskih podanika. Od početka XX vijeka u školama je nastava izvođena prema nastavnom programu škola u Crnoj Gori.

Treći period u izučavanju položaja slovenskog življa u Albaniji počinje stvaranjem albanske države (1912) pa traje do kraja Drugog svjetskog rata (1945). Nakon stvaranja Albanije uspostavljene su međudržavne granice nje i susjednih joj država – Grčke, Srbije i Crne Gore.

Poslije balkanskih ratova u Skadru i Vraki je obnovljen rad srpskih osnovnih škola. Pokrenuto je i otvaranje osnovnih škola u selima Kamenici i Derignjatu, naseljenim srpskim življem, ali je realizovanje ove ideje osujetilo izbijanje Prvog svjetskog rata.

Nakon formiranja jugoslovenske države izvršeno je razgraničenje između Jugoslavije i Albanije, kao i uspostavljanje međudržavnih granica između Jugoslavije i ostalih susjednih joj država: Italije, Austrije, Mađarske, Rumunije i Grčke.

Poslije Prvog svjetskog rata postavilo se i pitanje nacionalnih manjina u Evropi, što je bilo posljedica raspada velikih imperija kakve su bile Turska i Austro-Ugarska. Pitanje nacionalnih manjina postajalo je sve aktuelnije i na Balkanu.

Mirovnim ugovorom u Versaju sve su države obavezane da poštuju prava nacionalnih manjina. Tim se pitanjem bavilo i Društvo naroda sa sjedištem u Ženevi. Ni jedna država nije mogla postati članica te organizacije ukoliko nije garantovala prava nacionalnih manjina predviđena Versajskim ugovorom. Sve su države bile obavezne da obavijeste Društvo naroda o nacionalnim manjinama i njihovom broju u svojim granicama.

Shodno tome, jugoslovenska vlada je u aprilu 1921. upoznala Sekretarijat ove organizacije sa podacima o nacionalnim manjinama u Jugoslaviji. Prema tim podacima, tada je u Jugoslaviji bilo: Njemaca 290.000, Mađara 414.000, Rumuna 375.000 i Italijana 20.000. Za Bugare je rečeno da ih je veoma mali broj u pograničnim predjelima.

O broju Albanaca u Jugoslaviji imamo kompletne podatke tek iz 1939. godine. To su podaci kojima je raspolagala francuska diplomatija. To su podaci i iz jugoslovenskih i iz albanskih izvora. Prema prvim, te godine u Jugoslaviji je bilo 441.740 Albanaca. Po regionima, njihov broj se kretao ovako: u kosovskom regionu 125.000, u skopskom 90.276, u zetskom 88.008, u vranjskom 59.845, u raškom 44.005 i u bitoljskom 30.973 lica. Prema albanskim podacima, bilo ih je 512.000 lica.

U januaru 1921. godine Sekretarijat Društva naroda je obavijestio albansku vladu da će njena zemlja biti primljena u ovu organizaciju ako prihvati obaveze koje su o nacionalnim manjinama predviđene Versajskim ugovorom. Vlada je te obaveze prihvatila, a u februaru 1921. godine obavijestila je generalnog sekretarijata Društva naroda da na jugu Albanije živi ne više od 15.000 Grka, a da na istoku i sjeveru zemlje živi ne više od 200 bugarskih i srpskih porodica. Da su svi brojevi namjerno umanjeni govore drugi izvještaji. Prema austrijskim podacima, na sjeveru Albanije živjelo je 1918. godine 363.364 Albanaca, 152 Vlaha, 2.263 Srba i Hrvata, 213 Bugara, 30 Grka, 5.568 Cigana i 7.488 ostalih. Dakle, te godine samo na sjeveru Albanije živjelo je 15.714 pripadnika nacionalnih manjina. Od ukupnog broja stanovnika na sjeveru Albanije bilo je 279.830 pripadnika muhamedske vjeroispovijesti, 89.470 rimokatolika, 9.756 pravoslavnih, 20 Jevreja i 2 ostalih vjeroispovijesti.

Prema francuskim izvorima, dobijenim od nekog katoličkog sveštenika u Skadru, u Albaniji je 1926. godine bilo oko 89.000 katolika (koji su živjeli na sjeveru, ili 10% cjelokupnog stanovništva), pravoslavnih oko 158.000 (na jugu, ili 19% cjelokupnog stanovništva) i oko 584.000 muslimana (u središnjem dijelu, ili 71% ukupnog stanovništva). Prema francuskim podacima u Albaniji je 1930. ukupno živjelo ne više od 850.000 stanovnika.

Prema izvještaju katoličkih sveštenika poslatom Društvu naroda, u Albaniji je 1936. godine živjelo oko 700.000 muslimana, 200.000 pravoslavnih i oko 100.000 katolika – ukupno oko 1,000.000 stanovnika.

Poslije prvog svjetskog rata Albanija je nastojala da se oslobodi stranih uticaja na nacionalnom, vjerskom i kulturnom planu. Radila je na tome da se emancipuje od Vaseljenske patrijaršije, kako bi dobila nacionalnu crkvu i svoj sinod. Vaseljenska patrijaršija je, međutim, bila spremna da pravoslavnoj crkvi u Albaniji omogući autonomiju ali ne i samostalnost.

Ministarstvo vjera Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca postavilo je 1920. godine svog arhijerejskog namjesnika u Skadru. Pored ostalog, bio je on nadležan i za čuvanje jugoslovenskog vojničkog groblja u Albaniji. Tada je Jugoslavija izdržavala četiri sveštenika u Skadru. Naredne, 1921. godine Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve uspostavio je vikarijat u Skadru i stavio ga pod jurisdikciju srpskog patrijarha. Trebalo je da taj vikarijat bude nadležan za pravoslavne vjernike i sveštenike u Skadru i okolini. Bio je to razlog za školovanje jednog broja Albanaca u srpskim bogoslovskim školama. Pod uticajem sa strane, albanska vlada je odlučila da reforma Pravoslavne crkve u Albaniji ne obuhvati i skadarsku pravoslavnu crkvu, pa je ovo pitanje dobilo i međunarodni karakter.

Jugoslovenske osnovne škole u Skadru i Vraki obnovile su rad školske 1923/24. godine. To su zvanično bile privatne škole. Izdržavala ih je jugoslovenska vlada i bile su pod nadzorom jugoslovenskog konzula u Skadru. Nastava je izvođena na srpskohrvatskom jeziku, i to po programu koji je važio za škole u Jugoslaviji. Broj đaka je bio različit. U osnovnoj školi »Sveti Sava« u Skadru bilo ih je do 72, od kojih 34 učenice. U Skadru su radile još dvije škole. Radila je i Radnička škola, koju je pohađalo 10-18 učenica. Broj đaka osnovne škole u Vraki kretao se od 50 do 60.

U Albaniji su postojale još i grčke i italijanske osnovne škole. Školske 1929/30. godine bilo je 75 grčkih osnovnih škola, ali ih je iste godine 45 ukinuto. Te godine nijesu ukinute jugoslovenske škole u Skadru i Vraki.

U aprilu 1933. godine albanska vlada je ukinula sve privatne škole u Albaniji. Ta je mjera pogodila i jugoslovenske, grčke i italijanske osnovne škole, kao i sve profesionalne privatne škole. Jugoslovenska škola u Vraki postala je albanska državna škola. U nju su dovedena dva učitelja Albanca, koji su nastavu izvodili na albanskom jeziku.

Ukidanje svih privatnih i konfesionalnih škola u Albaniji i njihovo podržavljavanje izazvalo je protivljenje grčke i italijanske vlade. Ovo pitanje je postavljeno i pred Društvo naroda. Kako je uticaj italijanske politike u Albaniji bivao sve prisutniji, obnovljen je rad italijanskih škola. U tome je djelimično uspjela i Grčka, ali pod uslovom da se u Grčkoj otvore albanske škole. Jugoslovenske škole u Skadru i Vraki su trajno ukinute i nastava je od tada izvođena na albanskom, sa jednim ili dva časa srpskohrvatskog jezika nedeljno.

Počev od 30-tih godina položaj slovenskog i grčkog življa u Albaniji se sve više pogoršavao. To vrijeme sve većeg uticaja fašističke Italije i podsticanja albanskih nacionalista prema jugoslovenskoj i grčkoj teritoriji. Do kulminacije albanskih teritorijalnih pretenzija došlo je sredinom 1932. godine kada je objavljena karta Albanije (KARTA E SHQIPNIS) kojom je više nego udvostručena njena teritorija, i to na račun Jugoslavije i Grčke. Ovakva karta istaknuta je po svim školama u Albaniji. Na njoj su vaspitavane mlade generacije, počev od osnovne pa do najviših škola. Od tada sve više raste pritisak albanskih nacionalista na jugoslovensko i grčko stanovništvo u Albaniji. Zbog toga se tokom 1934. godine iz Vrake i drugih mjesta Albanije iselilo u Podgoricu oko 160 crnogorskih porodica.

Albanski nacionalizam bio je u stalnom usponu. U njemu je italijanski fašizam nalazio punu podršku za ostvarivanje svoje politike na Balkanu, što se najzad manifestovalo okupacijom Albanije 1939. godine. Nakon katastrofe jugoslovenske države u aprilskom ratu 1941. godine, albanski nacionalisti su uz punu saglasnost Musolinijeve Italije uključili djelove srpskog etničkog prostora u sastav svoje kratkotrajne Velike Albanije. Ta je agresija plaćena hiljadama ljudskih žrtava i sa jugoslovenske, i sa grčke i s albanske strane.

U toku Drugog svjetskog rata u Albaniji su ginuli i pripadnici slovenskih nacionalnih manjina. O broju tih žrtava nemamo preciznih podataka, pa tim više zaslužuje posebnu obradu.

Poslije aprilskog rata 1941. godine i kapitulacije jugoslovenske vojske u zarobljeničke logore po Albaniji odvođeni su zarobljeni vojnici iz Crne Gore i Srbije. Kasnije je tamo odvođeno i civilno stanovništvo.

Takođe je poznato da su jugoslovenski partizani pomagali borbu albanskog naroda za oslobođenje sve do konačnog poraza okupatora i njihovih saradnika. Ukupni broj jugoslovenskih žrtava u Albaniji u toku Drugog svjetskog rata nije precizno utvrđen, pa i ovo pitanje zaslužuje naučnu obradu.

Četvrti period u izučavanju položaja stanovništva slovenskog porijekla u Albaniji jeste vrijeme od završetka Drugog svjetskog rata pa do savremenih dana. U okviru ovog perioda razlikujemo dvije osnovne faze. Prvu fazu čini vrijeme od završetka Drugog svjetskog rata pa do sredine 1948. godine, kada je došlo do sukoba između Komunističke partije Jugoslavije i ostalih komunističkih partija. U zemljama u kojima su komunističke partije bile na vlasti, takvo pogoršanje međupartijskih po pravilu je rezultiralo onda i pogoršavanjem međudržavnih odnosa. Do toga je došlo i u odnosima Jugoslavije sa susjednim socijalističkim zemljama, pa i s Albanijom.

Jednu od karakteristika odnosa između Jugoslavije i Albanije u prvoj poslijeratnoj fazi (1945-1948) predstavljala je misao o ujedinjenju balkanskih država i stvaranju Balkanske federacije na račun srpskog etničkog prostora i putem razbijanja državne teritorije Srbije. Pogotovo je teško objasniti suludu poslijeratnu zabranu povratka na iskonska ognjišta preživjelim srpskim i crnogorskim porodicama protjeranim sa Kosova i Metohije iz srca srednjovjekovne srpske države i njene kulturne baštine. Ova i druga pitanja treba proučiti i o njima reći naučnu istinu.

Odnosi između Jugoslavije i Albanije tokom prve tri godine poslije rata bili su veoma razvijeni. Oni su se zasnivali na nerealnoj pretpostavci da će u bliskoj budućnosti doći do formiranja federativne zajednice jugoslovenskih i albanskog i drugih naroda na Balkanu. Shodno tome sklapani su razni međudržavni ugovori: o ekonomskoj i kulturnoj saradnji, o regulisanju graničnih pitanja, ukidanju carinskih prepreka, ukidanju viza i pasoša, formiranju raznih mješovitih privrednih preduzeća i kulturno-umjetničkih društava. Sve je ovo pratila obilata jugoslovenska ekonomska pomoć Albaniji, iako se tada u našoj zemlji u svemu oskudijevalo, pa i gladovalo.

Taj zanos fikcijom o skoroj Balkanskoj federaciji rezultirao je i potpunim zapostavljanjem interesa jugoslovenskih nacionalnih manjina i jugoslovenskih državljana u Albaniji. Od strane Jugoslavije nije im pružena zaštita ni najosnovnijih prava, kao što su lična i imovinska sloboda.

U prvoj poratnoj fazi jugoslovensko-albanski odnosi su regulisani raznim ugovorima i konvencijama, a obnovljeni su i neki ugovori sklopljeni u međuratnom periodu (1918-1939). Od 1945. do 1947 godine sklopljeno je 9 ugovora i konvencija.

U Tirani je 9. jula 1947. godine potpisana Konvencija o kulturnoj saradnji između Jugoslavije i Albanije, a razmjena ratifikovanih dokumenata izvršena je u Beogradu 28. novembra iste godine Konvencijom je bila predviđena svestrana »koordinacija rada pomoći u naporima za širenje kulture i svestrano međusobno upoznavanje i pri stvaranju i organizaciji svih vrsta škola, instituta i ostalih prosvetnih i kulturnih institucija kao i čitavog kulturno-prosvetnog rada«.

Još prije potpisivanja ove konvencije krajem februara 1946. godine osnovano je mješovito kulturno društvo »Jugoslavija-Albanija«. Kasnije je formirano i »Crnogorsko-albansko društvo«.

Početkom jula 1945. godine jugoslovenska vlada je naložila poslanstvu u Tirani da joj dostavi spisak jugoslovenskih podanika nastanjenih u Albaniji do 1945. godine. Poslanstvo je izvršilo popis i ustanovilo da je početkom maja 1946. godine u Albaniji živjelo 601 domaćinstva jugoslovenskih državljana. Za sve njih sačinjeni su spiskovi sa podacima: ime i prezime, od kada se nalazi u Albaniji, mjesto stanovanja, kao i rubrika o ponašanju u toku rata. Ovi spiskovi sadrže i imena članova porodica.

Prema nepotpunim podacima, u Albaniji je prve dvije godine poslije rata bilo oko 2.000 jugoslovenskih državljana koji su u toku rata tamo dospjeli. Početkom septembra 1945. godine prijavilo se 50 porodica za povratak u Jugoslaviju. Ovaj se broj povećao naredne, 1946. godine. Do maja 1946. godine u Jugoslaviju su se vratila 63 jugoslovenska državljanina. Sa povratkom jugoslovenskih državljana išlo je dosta teško. Albanija je nastojala da ih se što manje vrati, usljed potrebe zemlje za obnovom i izgradnjom.

Jugoslovensko poslanstvo u Tirani nije posvećivalo skoro nikakvu pažnju niti jugoslovenskim državljanima niti nacionalnim manjinama. Poslanstvo je smatralo da svi oni treba da se uključe u odgovarajuće albanske političke i druge organizacije, preko kojih će se zajedno s Albancima upoznavati sa zbivanjima i u Albaniji i u Jugoslaviji. Takav odnos je imalo i u pogledu njihovog obrazovanja i nacionalne kulture.

Prilikom decembarskih izbora 1945. godine za organe vlasti jugoslovenski državljani su pozivani da potpišu izjave o svom učešću. Onima koji su glasali, a njih nije bio mali broj, kasnije će to biti otežavajuća okolnost u pogledu povratka u Jugoslaviju.

Uslovi povratka jugoslovenskih državljana iz Albanije poslije objavljivanja Rezolucije Informbiroa 1948. godine veoma su pogoršani. To je period žestoke albanske kampanje protiv Jugoslavije. Time je i počela teška faza u albansko-jugoslovenskim odnosima. Ona će kasnije nešto biti ublažena, ali na žalost albanske vlasti ni danas nijesu prijateljski raspoložene prema Jugoslaviji i njenim nacionalnim manjinama u Albaniji.

Poslije 1948. godine u Albaniji su činili sve da onemoguće povratak jugoslovenskih državljana. Od njih je zahtijevano da prime albansko državljanstvo. Nijesu izostala ni razna zlostavljanja, hapšenja i montirana suđenja onima koji su bili uporniji u zahtjevu da se vrate u Jugoslaviju. U teškoj situaciji, za spas golog života mnogi su primili albansko državljanstvo. Onima koji su glasali na decembarskim izborima 1945. godine to je uzimano kao automatsko sticanje albanskog državljanstva a albanski pravni sistem ne dozvoljava svojim građanima dvojno državljanstvo. Ovakvo tumačenje osporavala je jugoslovenska diplomatija, tvrdeći da izlaskom na izbore jugoslovenska lica nijesu izgubila jugoslovensko državljanstvo, jer su bila od vlasti pozvana da glasaju »sa izričitim obrazloženjem da mogu kao i jugoslovenski državljani glasati za narodnu vlast koja je tako srodna sa vlašću u Jugoslaviji iako biračko pravo može pripadati samo državljanima dotične zemlje«.

Na žalost, jugoslovenski naučnici nemaju mogućnosti da u albanskim arhivima istražuju poslijeratni period jugoslovensko-albanskih odnosa, pa se pitanje jugoslovenskih državljana i nacionalnih manjina u Albaniji mora izučavati bez punog uvida u albanske izvore. Zato je danas veoma teško utvrditi broj jugoslovenskih državljana koji su tražili povratak u Jugoslaviju. Zna se da je tokom 1948. godine 210 jugoslovenskih državljana tražilo da se vrati, a njih 350 ostalo je da se vrati kasnije. Prema raspoloživim podacima, od 210 koliko ih je tražilo 1948. godine vratilo se 13. Do marta 1950. godine vratilo se 175 lica. Potrebno je ustanoviti koliko se jugoslovenskih državljana vratilo iz Albanije u Jugoslaviju od 1945. do 1951. godine.

I položaj onih koji su ranije imali albansko državljanstvo poslije 1945. godine bio je veoma složen i nimalo lak. U Skadru i drugim mjestima bio je znatan broj trgovaca i zanatlija jugoslovenskog porijekla. Bilo je i onih koji su imali i velika imanja. Nakon rata u Albaniji je izvršena a naporedo sa tim i nacionalizacija privatnih trgovačkih, zanatskih i drugih radnji, kao i kolektivizacija zemljišnih posjeda i ukidanje privatnog zemljišnog posjeda. Nova vlast je pristupila ispitivanju kakvo je ko imao držanje u toku rata (da li je sarađivano sa okupatorskim vlastima i njihovim saradnicima). Sve su te mjere pogodile i pripadnike jugoslovenskih nacionalnih manjina.

Bilo je prirodno očekivati da se jugoslovenskim nacionalnim manjinama u socijalističkoj Albaniji priznaju sva ona prava koja je imala albanska nacionalna manjina u Jugoslaviji. Na žalost, one nijesu dobile ni ona najosnovnija. Zato je, pored ostalog, traženo otvaranje osnovne škole na srpskohrvatskom jeziku u Skadru, a srpski živalj u Vraki takođe je tražio svoju osnovnu školu. Njihovom zahtjevu, međutim, nije udovoljeno.

Jugoslovensko poslanstvo u Tirani nije intervenisalo kod albanske vlade (kada su postojali izgledi na uspjeh do sredine 1948. godine) da se dozvoli otvaranje jugoslovenskih osnovnih škola u Albaniji. Kasnije njegovo zalaganje (poslije 1948) za nacionalne manjine u Albaniji nije dalo željene rezultate.

Jugoslovenske nacionalne manjine bile su izložene raznim nedaćama počev od nasilnog albaniziranja putem promjena imena i prezimena, oduzimanja imovine, lišavanja zvanične upotrebe srpskohrvatskog i makedonskog jezika, prava i sloboda na sopstveni obrazovno-kulturni život, zabrana ma kakvih veza sa matičnom zemljom Jugoslavijom i drugo. U takvim nepovoljnim okolnostima jugoslovenske nacionalne manjine u Albaniji bile su ozlojeđene i na jugoslovensku diplomatiju koja o njima nije vodila računa kada se moglo, a nedovoljno i kasnije. O tom nam govore izjave onih koji su se našli, poslije niza peripetija, u Jugoslaviji.

Prema nepotpunim podacima danas se u Albaniji nalazi oko 800 porodica iz Crne Gore. Prema istim podacima u Skadru ih je bilo 300, Vraki 200 i u ostalim mjestima sjeverne Albanije preko 300 porodica. Ove porodice su iz Podgorice i okoline (426), Bara i Ulcinja (271) i Vasojevića (112). Sve su ovo nepotpuni podaci. Samo pitanje zaslužuje posebno i svestrano izučavanje.

Jedno od međudržavnih pitanja između Jugoslavije i Albanije jeste i pitanje dvovlasničkih imanja duž jugoslovensko-albanske granice. U međuratnom periodu ovo pitanje je bilo riješeno međudržavnim ugovorima iz Protokola o pograničnom prometu iz 1926. i Rezolucije konferencije ambasadora iz 1925. godine. Pitanje pograničnih i dvovlasničkih imanja i povlastica njihovih uživalaca riješeno je tokom 1945. i 1946. godine. Međutim, kasnije se i ovo pitanje iskomplikovalo.

Vrijeme je da svi političari i politike u svim balkanskim državama prepuste izučavanje balkanske prošlosti nauci. Samo prijateljstvo naroda i država bez obzira na rasu, vjeru i nacionalnu pripadnost uz primjenu nauke dovodi do ljudskog spokojstva i blagostanja.

U prilogu se daje nekoliko istorijskih karata iz "Istorije srpskog naroda" (knj. I), R. Tričković (Srpska crkva sredinom XVII v.), Istorijskog atlasa i I. S. Jastrebova.