|
|
 |
 |
 |
 |
|
|
Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji Čedomir M. LučićNeka naučna saznanja, predanja, usmene tvorevine i osvrt na toponomastička obelježja vezana za slovensko stanovništvo u AlbanijiIzvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godineŠireći se po najvećem dijelu Balkanskog Poluostrva slovenska plemena su, tokom 6. i 7. stoljeća, naselila i teritoriju današnje Albanije. Opšte je poznato da su ovamo zatekli i (najvećim dijelom) romanizovano stanovništvo, koje se miješalo tokom prethodna dva milenijuma u neprestanim sukobima tadašnjih mediteranskih civilizacija. Formirajući svoje naseobine, pokraj ili na mjestima ranijih (najčešće razrušenih pa i opustjelih) varoši i utvrda (čiji je osnovni arhitektonski pečat davalo rimsko ili grčko-rimsko građevinarstvo) ovi novi naseljenici su nametnuli drugačiji, slovenski, način ponašanja i stil života. Htjeli to ili ne, ostaci zatečenog stanovništva, morali su prihvatiti te nove društvene forme ponašanja. Ovo tim više što nije bilo načina ni mogućnosti ma kakvom suprotstavljanju, koje bi za zatečene sugrađane i inače imalo kobne posljedice; ne samo iz razloga što su doseljenici bili brojčano jači, već i zato što kod njih nije bilo nastupilo imovinsko raslojavanje, te su, samim tim, za sve pothvate bili skoro jednako motivisani. Tako se, novim prilagođavanjem, domorodačko stanovništvo vremenom stapalo, rodbinski povezivalo i polako asimiliralo. Slovenski živalj, sa druge strane, nastavljajući svoju tradicionalnu (iz ranije postojbine donesenu) dobroćudnost i širokogrudnost (o kojoj su nam ostavili dostojna svjedočanstva rimski i grčki istoričari) i nijesu odbojno djelovali na ponašanje zatečenih naroda, što je ubrzavalo njihovu transformaciju i primanje ili podražavanje slovenskih manira. A ovi su, takođe, prihvatali nađeni način obrade zemljišta, a pod uticajem (prvenstveno) grčko-vizantijske kulture izgradili i sopstveni stil u građevinarstvu. Dakle, ubrzavalo se novo miješanje i prožimanje. Mnogoljudno srpsko pleme, najviše se, prema Jiričeku i Cvijiću, naseljavalo na istočnim i južnim prostorima Balkana pa tako i na tlu današnje Albanije (od Bojane do Vojuše). Tamo su (uglavnom u planinskom pojasu) nalazili "razbijene arbanske naseobine... [1] sastavljene od mješavine poluromanizovanog ilirsko-keltskog i aromunskog stanovništva. Boraveći tu u primitivnom (inače zadružnom) načinu života, ovo življe je bilo više nomadsko i tavorilo takoreći izvan civilizacijskih tokova tadašnjeg vremena. Nasuprot njima, slovensko stanovništvo, uglavnom je naselilo središnji pojas, obzirom da primorski (sem mjestimično) i nije bio privlačan. U njihova naselja povremeno je dolazilo i (uglavnom iz ekonomskih potreba) miješalo se ostalo pa i ono iz planinskih predjela. Ovaj proces odvijao se svuda pa i "u predjelu Arbanu (starosrpski Raban) kod Kpoje, po kome se čitav narod nazivao latinski Arbanenses (Alb), a slično tome, srpski, Arbanasi."[2] Ni stanovništvo sjevernih krajeva, prema postojećim izvorima, takođe nije bilo autohtono već izmiješano sa Vlasima, Cincarima i drugim, te poluromanizovano ili romanizovano, a neprestano se koristilo upadima i pljačkom sa druge teritorije. Jedno od svjedočanstava za potvrdu navedenog nalazi se i u dubrovačkom arhivu, gdje se čuvaju sudski iskazi oštećenih trgovaca koje su, krajem septembra 1278. godine, negdje kod Tare (na putu iz Brskova prema Kotoru) presreli i opljačkali izvjesni Arbanasi.[3] Obzirom da su slične njihove akcije ometale normalan protok trgovačkih karavana iz srpske države prema primorju, Nemanjići su pojačavali obezbjeđenje na tim putevima. No, pljačkaški pohodi ovih spriječeni su, u potpunosti, tek za vrijeme srpskog cara Dušana. Tada su se okrenuli prema jugoistoku, ka grčkim teritorijama, gdje su se aktivirala neprijateljstva "između arbanaških planinskih pastira i grčkih arhonata i varoškog stanovništva".[4] Mješanje je bilo naročito intenzivno u periodu od sredine 12. do početka 15. stoljeća tako da se javljaju predanja o istom genealoškom porijeklu. Tradicija takvih pripovijedanja nastavljala se i kasnije, a u novijem vremenu vezuje se i za neka poznata književna imena. Marko Miljanov, npr. izvodi zajednički korijen (od iste braće) za pleme Kuče i neka arbanaška.[5] Slično je tvrdio i Sveto Dučić (takođe Kuč), a upoređujući dokaze poznatih istraživača i etnografa: Erdeljanovića, Novakovića, Lalevića, Protića itd. kod svih je uočljivo da se izvode zajednički preci za srpska plemena: Ozrinića, Pipera i Vasojevića sa arbanaškim Hotima i Krasnićima.[6] Ovo je, naravno, vrlo značajno za postavljanje teze da je arbanaško stanovništvo heterogenog sastava, što znači da su njihove etnogenetske osnove vrlo labave, te da su (tokom dugog istorijskog procesa) bili oslanjani jedni na druge i primali mnoga zajednička obelježja, vezujući se za slične legende i predanja. Dolaskom Turaka i pojačanom islamizacijom jedni se (zahvaljujući beneficiranom statusu) odrađaju i nameću drugima. Obzirom da su, primanjem islama, sticali sve povlastice koje su imali i ostali Turci automatski su se trudili da (čak i u sjećanju) zaborave na bilo kakvu vezu sa svojim precima te, "poput janjičara" nerijetko postajali i od Turaka opasniji nasilnici nad svim što ih je sa Slovenstvom vezivalo. Tako se, kako je pritisak islamizacije bivao jači, povećavao broj ovog odrođenog i odnarođenog stanovništva, pri čemu je, takođe, dosta učinilo i višeženstvo. Povećanim natalitetom pojačavalo se zlostavljanje i antagonizam prema drugoj konfesiji. Među ostalim Slovenima na tlu Albanije uvećavao se rizik življenja što je vodilo ili iseljavanju ili pasivizaciji bilo kakvog vida suprotstavljanja. Stara izreka "Poturica gori od Turčina" našla je ovdje pravo mjesto i punu primjenu u svakovrsnom teroru, prvenstveno nad ortodoksnim, tj. pravoslavnim življem kao najbrojnije prisutnom. Cvijić (svakako do sad najveći poznavalac etničkog sastava stanovništva Balkanskog Poluostrva) smatra, poput Jiričeka, da je ranija arbanaška mješavina naročito "izmiješana sa Slovenima... u toku srednjeg vijeka".[7] Po njemu, "još u početku turske vladavine većina Arbanasa[8] je primila islam; oni su bili potpora turskom režimu i najsvirepiji ugnjetači. Neznatnu manjinu, kaže on, čine pravoslavni Arbanasi na jugu i katolički na sjeveru (neka od malisorskih i miriditskih plemena)". Držeći se istraživanja ovog etnografa saznajemo da na teritoriji Albanije "krajem 10., početkom 11. vijeka i docnije, doline i ravnice su bile naseljene Slovenima, a Arbanasi i Aromuni su stanovali na pobrđima i u planinama."[9] Međutim, oba naučnika, Cvijić i Jiriček, pouzdano tvrde da su i u doba vladavine Anžujaca (od sredine 13. do sredine 14. vijeka) okolinu Drima i nizije u Albaniji naseljavali slovenski stanovnici, "koje su (po K. Jiričeku) pojačali srpski doseljenici za vrijeme srpske vladavine, naročito u 14. vijeku". "Još i danas se (nastavlja dalje Cvijić) i u sred Arbanije nailazi na ostatke ovog poarbanašenog srpskog stanovništva. Po tradiciji plemena sjeverne Arbanije, ona su mješovitog, arbanaško-srpskog porijekla. Smatraju sebe za srodnike crnogorskih plemena. Poznato je da je arbanaški narodni junak Skenderbeg, arbanaško-srpskog porijekla".[10] Tragajući dalje za slovenskim stanovništvom u Albaniji nije teško uočiti da je ono i za vrijeme Turaka u većini zastupljeno na prostorima oko Elbasana i na području Mokrog, gdje je "poarbanašeno". Slično je i sa oblasti Opara kod Devolija,[11] odakle su se neke od tih porodica preselile u bitoljski kraj. Naslanjajući se tako na Cvijićeva ispitivanja, Slovene nalazimo uzduž i poprijeko čitave Albanije, bez obzira na njihovo konfesionalno opredjeljenje. Velika sela islamiziranih Srba su u Drimkolu, a najveća srpska oaza je Golo brdo, koje je, početkom ovog stoljeća, bilo djelimično islamizirano. Slično je i sa stanovništvom oko rijeke Maće, te u Bulčuzima i u oblasti Ćermeniki, gdje su se sve do novijeg vremena, odnosno do pred drugi svjetski rat, iako u albaniziranim porodicama, zadržavali običaji sa hrišćanskim i srpskim karakteristikama. Cvijić je tokom istraživanja na jugoistoku Albanije naišao "na neobično hrišćansko stanovništvo, koje ne zna srpski nego samo arbanaški, a u neprijateljstvu je sa Arbanasima. U njihovoj oblasti je geografska nomenklatura mahom srpska, a njihov arbanaški jezik ima izvjestan broj srpskih riječi".[12] Ubjedljiva je pretpostavka "da je ovo stanovništvo jedna vrsta srpsko-aromunskog amalgama koji je očuvao vjeru, ali je zaboravio jezik zbog blizine Arbanasa".[13] Valja dodati da je na pomenuto stanovništvo morao imati uticaja i neprestan pritisak i okruženje susjeda čiji se priliv stalno povećavao te tako ometao i onako slabe veze sa ostalim slovenskim življem van ovog područja. Običaji su se kao jedina spona a i nasljedna težnja čuvanja tradicije, zadržavali u porodičnom, odnosno bratstveničkom krugu, a neprestan i verbalni kontakti sa albanskim susjedima (katkad i iz bezbedonosnih razloga) polako uticali na gubljenje izvornog značenja riječi svojih predaka. Tako je nastupalo generacijsko zaboravljanje maternjeg jezika. Treba imati na umu da se sličan proces dešavao i po drugim krajevima Albanije, s tom razlikom što je na nekim terenima asimilacija išla do krajnjih granica totalitarizma, gdje su se izgubili čak i običaji. No, predanja o, za njih daljoj prošlosti, i u tom slučaju, ostavila su tragove koji se vezuju za slovenske izvore i toponomastiku. Pamćenje srpskih narodnih pjesama koje veličaju pojedine događaje, svojatanje srpskih legendarnih junaka i preuzimanje motiva, zatim, istančaniji emocionalni naboji vezani za sentimentalni mentalitet karakterističan kod Slovena, a dosta slabo izražen kod ostalih i tome slično. Slovensko stanovništvo na tlu Albanije bilo je naročito izloženo pojačanom miješanju sa ostalim, te i postupnom gubljenju identiteta poslije čuvenih ustanaka na Kosovu i Metohiji s kraja 17. vijeka, iza čega je nastupila velika seoba i migraciono strujanje prema sjeveru. Masovni odlazak sa Kosmeta i te kako se odrazio na slovensko stanovništvo koje je živjelo u Albaniji. Oslabile su kulturne i vjerske veze sa matičnim narodom, islamski pritisak se pojačao, a neprestane represije, koje je turska vlast dozvoljavala "prorokovim slugama" nagonile su njihove slovenske inovjerce da se (u cilju samoopstanka) prilagođavaju novonastaloj situaciji. Konstantni priliv islamiziranih "arnauta", (kako su najčešće nazivani) sa planina u ravničarske i župnije predjele Albanije uvećavao se i pojačanim natalitetom, koji su omogućili ne samo vjerski već i bolji ekonomski uslovi. Sve je to još više pogoršavalo i onako teško stanje slovenskog življa. Cvijić uočava četiri osnovne arbanaške struje, koje su ubrzavale raseljavanje ili albanizovanje ostalog slovenskog stanovništva tokom 18. i 19. stoljeća. To su: malisorska, dukađinska, struja Škumbije i struja Toska. Malisorska obuhvata "plemena, mahom mješovitog srpsko-arbanaškog porijekla", koji su se iz dolina Prokletija kretala u pravcu Kosmeta i u pravcu Limske doline. Ona na Kosmetu su nadopunila izbjeglo stanovništvo koje se odselilo pred Turcima prema sjeveru i sistematski potiskivala preostalo na tim terenima. Drugi dio, prema Limskoj dolini, koji su činili, uglavnom, Klimenti širio se prema Gusinju, Plavu i dalje nastavljao u pravcu Rožaja, Gornjeg Ibra, Ribarića, Sjenice i Novog Pazara. Ovi poslednji (od Rožaja pa dalje) su se stopili sa tamošnjim islamiziranim stanovništvom, napuštajući raniju, katoličku, vjeru. Mnogi su, postupno (naročito oni koji su do početka 18. vijeka došli na područje Peštera) "primili srpski jezik, koji im je, izgleda, tada bio i u matici poznat".[14] Malisori i Miriditi su se sa Prokletija, sem pomenutih pravaca, spuštali i prema jadranskim krajevima, desno od rijeke Bojane i Skadra, čija je okolina bila naročito gusto naseljena srpskim življem. Odatle su se širili prema Ulcinju i Baru. Sve do tog "naprasnog" širenja, "u Zadrimu i Zabojani (kod Skadra) kako tvrdi Cvijić, preovlađivalo je srpsko stanovništvo, tako je Skadar mogao biti prestonica Zete".[15] Ovaj naučnik to ekspanzionističko širenje objašnjava pojačanom plodnošću, obzirom da su "više vjekova ostali bez veza sa spoljnim svijetom. Osim toga, čim su Turci zavladali, većina je Arbanasa primila islam i postala odana turskoj upravi. Kao takvi dobili su potpunu slobodu i postali gospodari. Uz ovo dolaze još i ekonomski uzroci", što ih je podstaklo na naseljavanje plodnih kotlina. "A pod uticajem prevlasti Arbanasa, Srbi su bili islamizirani i poarbanašeni, izuzev jednog dijela onih u oblasti Golog Brda, na lijevoj obali Crnog Drima, i onih koji su prebjegli u unutrašnjost Poluostrva. U to vrijeme su počele velike arbanaške migracije".[16] Dukađinska struja se kretala od Maće i Lurije i širila, uglavnom, na Istok. Struja Škumbije kretala se u pravcu zapadne Makedonije iz srednje Arbanije, pravcem puta Bia Egnatia, asimilirajući Srbe, a struja Toska (pravoslavni Arbanasi) iz južne Albanije dalje prema jugu i Grčkoj. Progonjenje srpskog stanovništva išlo je, uz sve navedeno, po unaprijed razrađenom planu torture i zvjerskog nasilja. U vezi toga Cvijić kaže, "Način je ovaj: Najprije se jave arnautske čete, koje odvode djecu i ljude i ucjenjuju ih; stanovništvo se prestane baviti stočarstvom, prestane obrađivati i njive koje su udaljene od sela, jep ne smije. Pečalba mu postaje glavna zarada; sve odraslije muškinje ide u pečalbu i mnogi ostanu u oblastima zarade. U ovako oslabljenim i zastrašenim selima nasele se najprije po 2-3 arbanaške porodice. Ti Arbanasi održavaju živu vezu sa svojim srodnicima u matici i sa cijelim fisom, koji ih, ako ustreba, pomaže; tako Arbanasi postepeno rastjeraju slovenske seljake iz sela".[17] Nije suvišno napomenuti da nečega zajedničkog sa takvim postupcima ima i u današnjoj perfidnoj i smišljenoj akciji koju vode separatisti na Kosmetu. Arbanasi su se, da bi raseljavali ili arbanizirali slovensko stanovništvo, koristili taktikom zaokruženja njihovih sela svojim naseljenicima, ostavljajući ih tako u izolaciji, što je vodilo potpunoj asimilaciji. No, i pored svega, još uvijek do sredine 19. vijeka postojale su znatne slovenske zajednice po središnjem i nekim nižim djelovima Albanije. Ovo je uočio i francuski konzul Ležen (Lejean), koji je u tom vremenu naišao na "male oaze srpskog stanovništva" u blizini Drača, na Arzenu, zapadno od Elbasana i Opare u donjem toku rijeke Semeni, na ušću Vojuše itd.[18] Istražujući ova područja, Cvijić je zapazio da "u svoj Musakiji, naročito u Maloj, geografska imena su slovenska".[19] Ipak, gubljenje sopstvenog nacionalnog identiteta i porijekla preuzimanjem islama (ili, kako se tada zvalo, "turčenjem") nije teklo lako. Na to su prisiljavale takoreći neizdržive teškoće, koje su prethodno preživljavali. U vezi sa tim ostalo je niz predanja, koja je sem Cvijića, naročito brižljivo bilježio profesor Atanasije Urošević. Po njemu, islamiziranje i arbanašenje je "teže išlo u ranijim vremenima, kada je narod bio jači i kompaktniji, pa time i sposobniji za odupiranje". No, vremenom je narod "postepeno popuštao, seljakao se, iseljavao se, ali su se isto tako postepeno Arbanasi sve više uvlačili u srpska sela, ili su, pak, svojim selima razbijali i razdvajali srpska sela jedna od drugih. Pravoslavni živalj je, tvrdi dalje Urošević, sve većma popuštao. Najzad, oni koji su iscrpli energiju za otpornost prema Arbanasima i kojima je bilo žao ili nemogućno napustiti svoje ognjište i imanje, nemajući kud, prelamaju se te prelaze u islam, da bi sa njim zadobili zaštitu protiv arbanaških besomučnika i otimača, jep su oni pod maskom islama ovo i mogli da čine u turskoj carevini. I ovo je naglavniji uzrok poislamljivanju našeg življa" i[20] njegovom arbanašenju. Međutim, ovakva istina, po Uroševiću, zamjenjivana je raznim pričama o navodnom "dobrovoljnom" prelasku u islam i arbanaštvo. U tome se ide tako daleko da se govori kako su se poarbanašeni preci tobože zaricali o Božiću da će promijeniti vjerom i onda to činili. Ili, navodno, umjesto da odu u crkvu preinače odluku i pođu u džamiju itd. Svi dosadašnji proučavaoci ovih pitanja gotovo su jedinstveni u zaključcima da je arbanašenje bilo iznuđeno, te porodična predanja slične tematike smatraju netačnim, što se može apsolutno prihvatiti. Ne treba da zbunjuje ni sam odgovor (bilo Arbanasa ili poarbanašenih Srba) da su to učinili "dobrovoljno". Ovim se željelo postići, prvenstveno, dodvoravanje i srađanje sa novim saplemenicima, što ih je brže uvodilo u zajednice arbanaških fisova. Zanimljivo je da se kod nekih poarbanašenih Slovena (naročito onih koji su se, i pored primanja islama, iseljavali iz albanske unutrašnjosti) nije bilo (makar ne kod prvih generacija) baš učvršćeno novo, islamsko, ubjeđenje. "Ne zna se tačno, kaže Urošević, da li je ovo zatečeno pravoslavno stanovništvo poslije prelaska u islam bilo u okultnom hrišćanstvu, odnosno u prividnom islamu. Po nečemu izgleda da je kod njega islam stajao slabo ili da je možda samo prividno održavan".[21] Na osnovu mnogih priča, koje je pomenuti autor sakupljao i analizirao, moglo bi se reći da je to bio samo paravan iza koga se skrivalo hrišćansko ispovjedanje i tražio fizički spas od nasilja. Stoga predanja vezana za navodnu "dobrovoljnost" islamiziranja ne treba ni u nom slučaju ozbiljnije prihvatiti. Iako su Arbanasi, obzirom na primanje islama, uživali sva prava kod Turaka, zamjenjujući ih ili pomažući u svim nasilničkim akcijama protiv ostalih inovjeraca, ipak su oni (u nekom smislu) od strane Turaka prezirani. To se da zapaziti i u pojedinim stihovima iz kojih se vidi da arbanaško porijeklo, bez obzira na materijalno bogatstvo, nije smatrano "gospodskim", već samo tursko. Tako npr. Turkinja, igrajući se riječima, u pjesmi kaže: "Sve jabuke, jedna kruška - ili, kako to izvorno ljepše zvuči: "Iki alma, bir armud U pjesama se Arbanasi, takođe, najčešće nazivaju "Karadaglije", čime se hoće istaći da oni nijesu pravi Turci već tamnoputi gorštaci, što podrazumijeva da ne pripadaju krugu osmanlijske "gospode". Narodni pjevači ih nerijetko nazivaju "Poturice, ljuti Arnauti", ističući njihovu opasnost jer "sve to hoće lomnoj Gori Crnoj". Time je, naravno, naglašavano da su spremni na činjenje nasilja, čak i više "od Turaka, kletih zulumćara", kako ih pjesnik oslovljava. Kad smo, već, kod usmenog narodnog stvaralaštva, onda i o tom još koju. Naime, uočljivo je da su kod poarbanašenih Slovena sačuvane narodne pjesme o kosovskoj bici, o Marku, Milošu, njihovim podvizima itd. Ovo se prenijelo i u usmenu književnost kod znatnog broja ostalih Albanaca, ali s razlikom što se pominjanja srpskih obilježja kod ovih junaka ne naglašavaju. O njima se jednostavno pjeva kao o borcima protiv Turaka, tako da se nacionalno obilježje, vezano za srpsko porijeklo, zanemaruje. Hvalisanje i veličanje fisa, kojemu se priklanjaju poarbanašeni Srbi, ima za cilj permanentno dokazivanje pred ostalima, pa se i u pjesmama ogleda. Jezički nanos, ranijeg maternjeg govora, nije lako odstraniti kod poarbanašenog slovenskog življa, a i akcentuacija i umekšavanje pojedinih riječi češće nije identično sa ostalima. To, uz ostalo, otkriva i njihovo porijeklo. Čak i čistoća i urednost su, po Uroševiću, izraženiji kod poarbanašenih Slovena nego kod pravih Arbanasa. Ipak, sklonost ka usmenom pjesničkom izrazu nasljedno je veća kod poarbanašenih Srba. Evo jednog Cvijićevog komentara u vezi sa tim: "I sad se, bez gusala, pjevaju narodne pjesme o Kraljeviću Marku, Gruji, ludom djetetu i drugim ličnostima, zatim o kosovskom boju, ali vrlo rijetko i rijetko ih ko zna. Inače, ostale narodne pjesme opjevaju ljubav i domaći život".[22] Zar ima življih primjera o slovenskoj tradiciji na tlu Albanije nego što su narodne pjesme koje se, izvorno, napajaju sa tih terena. Najviše ih je, svakako, vezano za "tvrdi Skadar na Bojani". On je i do danas ostao najmarkantniji istočnik velikog narodnog umovanja, čak i uprkos neprestanom pritisku koji je na prorijeđeno srpsko stanovništvo tamo vršen tokom vjekova, a ne jenjava ni do danas. Kao što je ovaj grad, prema narodnom eposu, nastao u doba srpske carevine, kad su "Grad gradila tri brata rođena, do tri brata, tri Mrnjavčevića",[23] tako su za njega vezani i drugi događaji, pa čak i antagonizmi i međusobni obračuni srpske vlastele. Dok je, prema pjesmi, "uzidana gradu u temelje..." "mlada Gojkovica", najjači emocionalni spoj srpske potvrde da je ovo čisto njihovo naselje, koje neće nikad ostati izvan svoje slovenske matice, dotle je opis ljepota njegove okoline do tančina iznijansiran u pjesmi "Ženidba kralja Vukašina". Sraslost slovenskog čovjeka, tokom 14 stoljeća, sa ovim podnebljem, gdje se na svakom kraju ima "nešto lijepo vidjeti" tolika je da se ni u mašti potomaka iseljenika sa tih terena nikad ne gubi. Stoga nije slučajno da su Crnogorci ostavili hiljade života na skadarskim bedemima, da bi ga, najzad, uz bratsku pomoć artiljerijske baterije iz Srbije, oslobodili 1913. godine. Nažalost, "malo rukah, malena i snaga", kako Rade vladika reče ne mogoše ga osloboditi od germanskih megalomanskih apetita, koji Albaniju formiraše i njoj ga dodijeliše. Grobovi ratnika obrastoše travom, ali elegijski zvuci pomenutih i novih pjesama nastaviše svojim nepromijenjenim glasom nezaborava. Grad i njegova "zelena Bojana" ostadoše vječno srpski, zahvaljujući neuništivosti tradicije. No, potreba daljeg izlaganja, nagoni nas da okujemo uzavrela sjećanja i osjećanja i vratimo se glavnim odrednicama ove teme. Slovenski živalj Skadra je i u vremenu turske vladavine održavao kulturne veze sa ostalim srpskim sredinama u unutrašnjosti. Ovo potvrđuju zabilješke u više manastira, gdje su Srbi, Skadrani, dolazili da "uče knjigu". I manastir Dobrilovina, između ostalih, bio je jedan od takvih kulturnih centara.[24] Poarbanašeni Srbi su do početka ovog vijeka, prema tvrđenju više istraživača, slabije pamtili arbanaške pjesme. Urošević, npr. zapaža da Arbanasi skoro i nemaju svojih narodnih junačkih pjesama, a da je poznavanje sopstvenog porijekla toliko slabo da većina misli kako im potiče čak iz Arabije. Takvo gledište, prema Cvijiću, zastupaju i poarbanašeni Srbi.[25] Međutim, za neke pjesme, koje su nastale vjerovatno pod uticajem islamiziranih Srba, može se pretpostaviti da su novijeg datuma. Pjesma "Kosovska pobjeda" (Fet Kosoves) ne samo da nema rafiniranosti i ljepote koja je svojstvena kosovskom ciklusu, već je opterećena ispoljavanjem simpatija prema Turcima u znak dodvoravanja iza primanja islama. Poarbanašeno slovensko stanovništvo prenijelo je i razne sujevjerne priče o vilama, vampirima, vješticama itd., tako da su se one udomaćile i kod ostalog albanskog življa. Slično je i u pogledu vjerovanja o "zaveštanom blagu" blagu, koje će se, navodno, "samo otkriti" u određeni "zavjetovani" dan, ali uz takođe predviđene rituale što ih treba tom prilikom izvršiti. Stevo Dučić je takođe zabilježio više sličnih verzija o skrivenom zlatu Skenderbega, za koje se sa sigurnošću može tvrditi da su prenesene iz slovenske mitologije. Sem, očito promijenjenog imena tobožnjeg zavještača, lako je dokazati da su ova predanja slovenska. Čak su i simboli, prema kojima se treba orijentisati pri "otkrivanju" tog famoznog bogatstva vezani za hrišćanske. Tu je, npr. "crkva sv. Spasa", pa obraćanje i obećanje "Svetome Jovanu da se gradi crkva", daju prilozi itd.[26] Zatim, "trava raskovnik, đetelina od četiri lista", neka "bezimena trava" i tome slično.[27] Svako dalje upuštanje u uporednu analizu bilo bi suvišno, jer bi se, uglavnom, svodilo na raniju konstataciju da je preneseno prelaskom slovenskog življa u islam, a obzirom na zaostalost ostalog albanskog stanovništva, tamo bilo prihvaćeno i dalje šireno sa minimalnim izmjenama, ili čak i bez njih. Široki tragovi slovenskog postojanja i dugoročnog opiranja arbanašenju ostavili su najpouzdanija svjedočanstva u bogatoj toponomastici širom Albanije. Svi do sad pominjani istraživači, koji su se bavili slovenskim naseljavanjem ovih teritorija, ostavili su obilje podataka vezanih za toponime. Objedinivši mnoga ranija saznanja sa svojima Seliščev je utvrdio za preko hiljadu i dvjesta topografskih naziva da su isključivo slovenskog porijekla. Uostalom, za takvo utvrđivanje i nema nekih teškoća, obzirom da se slična (dakle dvojna) imena nalaze i van Albanije (najčešće u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji).[28] Prema tome, moguće je (u znatnom broju slučajeva) saznati i u kom su se pravcu iseljavali, ili pak gdje doseljavali, ovi stanovnici tokom viševjekovnih migracionih kretanja, bez obzira na konfesiju kojoj pripadaju. No, takva upoređenja, ovom prilikom, nijesu pravljena, obzirom da bi to iziskivalo veći prostor i vrijeme, a i izlazilo iz okvira predviđene teme. Takođe, u albanskom rečniku, ima puno slovenskih leksema, čije bi konačno utvrđivanje zahtijevalo obimnije naučno angažovanje. Seliščev ih je nabrojio blizu hiljadu, istovremeno naglašavajući da je to samo jedan manji dio.[29] Na kraju, i ovi poslednji podaci istaknuti su samo potvrde radi koliko su duboki i neizbrisivi slovenski korjeni na ovom parčetu balkanskog prostora. Napomene1. Jiriček - Istorija Srba, II knj. Beograd, 1952. str. 33. 2. Isto, str. 33. 3. Dubrovački arhiv - fasc. 53, 1278. godina. 4. Jiriček - cit. djelo, str. 34. 5. Marko Miljanov, Pleme Kuči - Beograd, 1904. god. od 13 str. i dalje. 6. Vidjeti - Erdeljanović, Piperi - Srpski etnografski zbornik br. 17 iz 1911. str. 323-327; Lalević i Protić, Srpski etnografski zbornik br. 5, str. 536. Slično i kod Novakovića - 37, 1876. itd. 7. Cvijić, Balkansko Poluostrvo, Beograd, 1966. str. 197. 8. Riječ Arbanasi uzima se prema ustaljenom oslovljavanju koje se dugo zadržalo i poslije balkanskih ratova i formiranja Albanije. 9. Pod Aromunima se ovdje misli ne samo na Vlahe već i na Rome, Cincare Kucovlahe, Karavlahe, Karagunime, Crnovince i niz drugih grupa. - Vidi, Cvijić - cit. djelo, str. 197, 199 i 200. 10. Massachi J. Chronigues greco-romames, publiees par clarles Hopf. Berlin, 1873. str. 280. 11. Cit. djelo Cvijića, str. 197. 12. Cvijić, BP. - str. 198. 13. Isto, str. 198 i 199. 14. Vidjeti "Malisorska struja" - Cvijić, BP. str. 139. 15. Cvijić, cit. djelo, str. 139. 16. Isto, str. 139. 17. Cvijić, BP. str. 140. 18. Zapažanja Lejeana zabilježio je i Cvijić u cit. djelu, str. 198.
20. Atanasije Urošević, Naselja i porijeklo stanovništva, Srpska Kraljevska Akademija, Srpski etnografski zbornik, knj. 28, - Beograd, 1935. str. 106 i 107. 21. Urošević, cit. djelo, str. 111. 22. Urošević, cit. djelo, str. 143. 23. J. Cvijić, "La peninsule Balkamque", str. 466. i 467. 24. Lj. Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi III, 1905. g. str. 130. Takođe, B. Šekularac, Dovolja i Dobrilovina kao kulturni centri u Potarju, Mostovi, 6r. 109. Pljevlja, 1989. str. 105. 25. Cvijić "La peninsule Balkanique",stp. 446. i dalje. 26. Stevo Dučić, Srpski etnografski zbornik SKA, - Život i običaji narodni, knj., 20. - Život i običaji plemena Kuči, Beograd, 1931. str. 339. 27. Dučić, cit. djelo, str. 340. 28. A. M. Seliůčev, Slav˙nskoe naselenie v Albanci, fototipsko izdanje, Sofi˙, 1981. godine, str. 336-352. 29. Seliůčev, cit. djelo, str. 327-336. |
