Pećka patrijaršija:
Crkva svetog Nikole

Mala crkva posvećena sv. Nikoli oslanja se na južni zid Bogorodičine crkve, ali je izdvojena od tri objedinjene crkve. I nju je podigao arhiepiskop Danilo II, u isto vreme približno kada i crkvu Bogorodice i pripratu sa pirgom, između 1330. i 1337. godine.

Po arhitektonskoj konstrukciji crkvica sv. Nikole je vrlo jednostavna. To je jednobrodno zdanje, sagrađeno od kamena i opeke. Zasvedeno je poluobličastim svodom, koji ojačava potporni luk oslonjen na dva pilastra. Mala apsida je spolja trostrana.

Crkva sv. Nikole, Uspenje Bogorodice, detalj, 1673/1674.

Ispred zapadne fasade hrama sv. Nikole, kao i uz deo južnog zida Bogorodičine crkve, nalazio se prvobitno otvoreni trem. Kako je vremenom bio zamenjen drugim, neodgovarajućim, to je on prilikom restauracije Pećke patrijaršije 1932. uklonjen. Sada je u prostoru nekadašnjeg trema, pred ulazom u crkvu sv. Nikole, smešten sarkofag patrijarha Maksima (1656- 1673.). Uklesan natpis na poklopcu beleži da je patrijarh preminuo 1680. godine.

Nije sasvim izvesno da je Sveti Nikola bio ukrašen freskama u XIV veku, jer se u biografiji Danila II samo pominje da je crkva bila ukrašena. Ipak, tragovi nekih starijih fresaka u soklu na južnom zidu oltara kao da na to upućuju.

Natpis nad ulaznim vratima sa unutrašnje strane kazuje da je crkva "popisana" po nalogu i troškom pećkog patrijarha Maksima krajem 1673. ili do jeseni 1674. godine Iako se u ovom natpisu ne pominje da je autor zograf Radul, najpoznatiji umetnik sedme i osme decenije XVII veka, svi poznavaoci se slažu da je on islikao crkvicu sv. Nikole.

Crkva sv. Nikole, Sv Nikola, dolazi u školu, 1673/1674.

Radulove zidne slike se ne ističu posebnim umetničkim vrednostima, ali svojom zanimljivom tematikom one zaslužuju pažnju. Na južnom zidu u prvoj zoni nalazi se ktitorska kompozicija: patrijarh Maksim, vođen od sv. Nikole, pristupa Hristu. Od svih ovih likova najvažniji bi bio portret patrijarha Maksima, ali njegov likje, nažalost, kao i neke druge figure prve zone, dosta propao. Naročito su velika oštećenja na patrijarhovom licu, ali su ostali neizmenjeni raskošna mitra na glavi i donekle tamnocrveni sakos - gornja odora. Na suprotnom, severnom zidu, isto u prvoj zoni, Radul je prikazao i najuglednije srpske svetitelje, pretežno ktitore Pećke patrijaršije: Stefana Nemanju kao monaha, sv. Savu Srpskog i arhiepiskope Arsenija I i Danila II.

Izbor ostalih pojedinačnih slikanih likova sasvim je uobičajen: u oltaru, u Poklonjenju agnecu učestvuju čuveni liturgičari i arhijereji, ulaz čuvaju arhanđeli Mihailo i Gavrilo, na pilastrima su pustinjaci-stolpnici, u oltaru su Blagovesti, a na zapadnom zidu Uspenje Bogorodice. Međutim, veoma opširan ciklus posvećen svetom Nikoli krije više ikonografskih izuzetnosti. Dužinom celog svoda raspoređeno je čak dvadeset i pet kompozicija o životu i posmrtnim čudima ovog svetitelja, što je previše za jednu malu crkvu. Među njegovim čudima, od kojih se neka retko prikazuju, dve scene u oltaru su posvećene i Stefanu Dečanskom. Kako to opisuje Grigorije Camblak, sveti Nikola je obećao na Ovčem polju oslepljenom srpskom kraljeviću da će mu vratiti vid, a potom je svoje obećanje ispunio u Carigradu, gde je slepi Dečanski bio u zatočeništvu. Ovakvim povezivanjem srpskog vladara sa sv. Nikolom još jedan je primer težnje srpske crkve da istakne svetiteljski značaj svojih vladara.

Crkva sv. Nikole, Arhanđeo Mihailo, 1673/1674.

U okviru ciklusa o sv. Nikoli u pećkoj crkvici naslikana je i jedna manja celina koja svedoči o ruskom uticaju na tadašnje srpsko slikarstvo. To je priča o Čudu sv. Nikole sa Polovcem, koja je prikazana u pet slika na severnoj strani svoda naosa. Njen podtekst je vrlo jasan: svetitelj se stara da zaveti dati pred njegovom ikonom budu ispunjeni, paje stoga sv. Nikola oštro kaznio Polovca koji nije hteo da plati Rusu obećani otkup. Slikama u Svetom Nikoli mnogo što-šta nedostaje u zanatskom pogledu: proporcije su poremećene, izvor boja je skroman i one nisu izrazite, pojednostavljena kompoziciona rešenja se zamorno ponavljaju. Ipak, izvestan umetnički nivo se još drži i do pravog sloma doći će tek za petnaestak godina, u doba Velike seobe.

Sadašnji drveni ikonostas u Svetom Nikoli bio je podignut ubrzo posle živopisanja crkvice, 1677. godine. Ikone sa njega, prva, Bogorodice Umiljenija i, druga, Hrista sa sv. Nikolom, sada su u riznici, smeštenoj u crkvi sv. Dimitrija. Ovde je ostao samo vešto rezani i pozlaćeni drveni okvir ikonostasa sa novijim ikonama.