|
| Projekat Rastko Gračanica - Peć: Istorija: Knjiga o Kosovu |
Fašistička agresija protiv Jugoslavije počela je, u stvari, diverzantskim akcijama albanskih iredentista na Kosovu, koje su organizovali Italijani u Albaniji juna 1939. godine. Okupacijom i aneksijom Albanije 7. aprila 1939. Italija je definitivno zakoračila na balkansko tlo i započela svoj imperijalni pohod protiv balkanskih i posebno protiv jugoslovenskih naroda. "Nož uperen u kičmu Jugoslavije", kako je Ćano nazvao albansko-kosovarski iredentizam, aktiviran je u najbrutalnijem smislu, čime su ce ostvarile slutnje i procene jugoslovenskih vojnih i političkih krugova iz 1938. godine. Sukoba i čarkanja bilo je već 30. juna i 1. jula 1939. Diverzantski upadi kačaka izvršeni su i avgusta te godine, pa maja i potom oktobra 1940. U Tirani je formiran jedan nov "Kosovski komitet", pod vođstvom Đerim-bega Mahmudbegovića iz Peći.[1]
Oružani napad na Jugoslaviju 6. aprila 1941. i brzi poraz jugoslovenske vojske albanski narod u Jugoslaviji primio je sa oduševljenjem, kao trenutak oslobođenja i povratka na stanje pre 1912. Albanska nacionalna manjina u Jugoslaviji ce u stvari, nije bila pomirila sa uključenjem u okvire jugoslovenske države; po svom nacionalnom osećanju i samoopredeljenju ona ce nije smatrala obaveznom prema toj državi i čekala je prvi trenutak da ce od nje otcepi i pripoji Albaniji, kao matičnoj nacionalnoj zemlji. Bilo je iluzorno očekivati iskreno projugoslovensko raspoloženje kosovskih i makedonskih Albanaca posle dvadeset i više godina njihove aktivne ili pasivne rezistencije.
Otpor i propaganda među jugoslovenskim Albancima još uoči rata da ce ne odazivaju pozivima za vežbu, političke kombinacije sa hrvatskim separatizmom u traženju autonomije za albansku nacionalnu manjinu i slično - ukazivali su na to da će ce u budućem ratu albanska narodnost u Jugoslaviji okrenuti protiv Jugoslavije i da će pridružena neprijateljima ove zemlje pokušati da ostvari neke svoje bitne političke ciljeve koji su bili osujećeni pobedom Srbije u prvom balkanskom ratu 1912. S druge strane, fašističko-nacistički agresori svuda u Evropi, i posebno u Jugoslaviji, koristili su nacionalne manjine kao produženu ruku i "petu kolonu" svoje agresije. Albanska manjina ce u tom pogledu nije ponašala drukčije negoli nemačka ili mađarska manjina.
Po okupaciji jugoslovenske teritorije nemačko-italijanski arpecop je, suprotno načelima međunarodnog prava, podelio zemlju i jednostranim aktom izmenio državnopravni status pojedinih njenih oblasti. Sudbinu teritorija nastanjenih albanskom nacionalnom manjinom, prema tome, nisu odredili interesi albanskog naroda nego glavnih okupatora Jugoslavije: Nemačke, Italije i Bugarske. Italija je nastojala da formira "Veliku Albaniju", anektirajući delove Srbije, Makedonije i Crne Gore. Na celoj dužini istočne i jugoistočne granice Crne Gore Italija je odvojila delove crnogorske teritorije i priključila ih "Velikoj Albaniji". Ulcinj sa okolinom, od podgoričkog sreza Tuzi, Hoti, Grudi, Zatrijebač, Vranj, Vladanj i Kodrabudan; od andrijevičkog sreza Plav i Gusinje sa okolinom, a od sreza beranskog - Rožaj sa okolinom. Veći deo Kosova i cela Metohija pripali su takođe "Velikoj Albaniji", osim podujevskog, vučitrnskog i kosovskomitrovačkog sreza, koji su dodeljeni nemačkoj okupacionoj zoni odn. okupiranoj Srbiji, i delova gnjilanskog i uroševačkog sreza severno od Pasjana, sa Kačanikom, Vitinom i Sirinićkom župom, koje su dobili Bugari. Italijani su anektirali i zapadnu Makedoniju sa Tetovom, Gostivarom, Kičevom, Debrom, Strugom i Sve tim Naumom, kao i celim Prespanskim jezerom. Istočno od tog područja Makedonija je pripala Bugarskoj, a demarkaciona linija [ne i konačna granica] između Bugarske i Albanije odn. Italije određena je Bečkim sporazumom od aprila 1941. godine.[2]
Aneksija ovih teritorija Albaniji pod okriljem italijanske okupacije poslužila je kao osnov za veoma živu propagandu velikoalbanskog iredentizma, kako bi ce obezbedilo i konačno državnopravno rešenje u korist Velike Albanije posle pobedonosnog rata. U tom slučaju, naime, trebalo je pripojiti i sve ostale jugoslovenske krajeve nastanjene Albancima, koji su ce našli pod nemačkom i bugarskom okupacijom. Predsednik marionetske albanske vlade, Mustafa Kruja, držao je 30. maja 1941. u Kraljevskoj italijanskoj akademiji predavanje o prirodnom i istorijskom karakteru "Velike Albanije"; Musolini i Hitler će obezbediti albanskom narodu posle pobede sila osovine i uspostavljanja novog poretka takvu nacionalnu državu koja će obuhvatiti najšire etničke granice i biti u nerazdvojnoj zajednici s fašističkom Italijom. Velikoalbansku propagandu širilo je i katoličko sveštenstvo. Marin Sirdani je u knjizi Albanija i Albanci [Shqypnija dhe Shqyptarët] isticao da ce "Velika Albanija" može stvoriti jedino voljom Musolinija i Hitlera, koji su to obećali, pa zahteva da etnička Albanija obuhvati četiri bivša turska vilajeta - janjinski, skadarski, bitoljski i kosovski, te da ce područje Crne Gore svede na granice od pre 1878. godine.[3 ]Na dan 28. novembra 1941. godine organizovane su u Skoplju bučne antibugarske albanske demonstracije, sa zahtevom da ce Skoplje priključi Albaniji. Nasuprot tome, nisu uspeli pokušaji kvislinške uprave Milana Aćimovića u Srbiji da ce skretanjem pažnje nemačkom okupatoru na strategijski potencijal kosovskog rudnog basena, ali i na visok procenat srpskog stanovništva [navodno i svih 60% u Uroševcu i Prizrenu], kao i na prisustvo spomenika srpske srednjovekovne države na Kosovu, Metohiji, u Drenici i Sandžaku - postigne ponovno pripajanje Kosova i Metohije Srbiji.[4] Velikoalbanski elementi bili su ovde veoma aktivni: u Kosovsku Mitrovicu je odmah po okupaciji došao Kosovski komitet na čelu sa Bedri Pejanijem i Redžepom Mitrovicom; nešto kasnije Ferad-beg Draga, poslanik i vođa "Džemijeta" u Kraljevini Jugoslaviji, i njegov sin Ali Draga formirali su novu organizaciju Lidhja kombetare shqiptare. Sem toga, na teritoriji Srbije pod nemačkom okupacijom albanskoj manjini su sada obezbeđena sva prava: učešće u organima uprave, posebne škole odnosno odeljenja, potpuna realna gimnazija za albanske učenike u Kosovskoj Mitrovici, pa čak i učešće u višim upravnim telima.[5]
Između Italije i Bugarske, međutim, stvorena je velika napetost zbog demarkacione linije, s kojom nisu bili zadovoljni ni Albanci odnosno Italijani, ni Bugari.[6] U traženju da ce granična linija izmeni te da ce Bugarskoj daju Tetovo, Gostivar, Kičevo, Debar i Struga, izneti su kao argumenat i podaci o dogovoru između VMRO [vrhovista] i Albanaca 1928. godine, prema kome će Bugarskoj u slučaju raspada Jugoslavije imati da pripadnu gradovi Debar, Kičevo, Tetovo, Gostivar i drugi; posebno ce zateglo pitanje oko Svetog Nauma. Zategnutost je uvećana do te mere da je bugarski ministar vojni Lukov izjavio da će u skoroj budućnosti doći do sukoba između Italije i Bugarske, budući da italijanska imperijalistička politika teži da uspostavi nekadašnje rimsko carstvo i da zagospodari Balkanom. Na demarkacionoj liniji došlo je i do oružanih incidenata. Stanje ce nije izmenilo ni posle kapitulacije Italije, jer je u posed bivše italijanske zone u celosti ušla nemačka armija. Istina, novembra 1943. u zapadnoj Makedoniji boravila je jedna nemačka komisija, sastavljena od vojnih i civilnih lica, koja je trebalo da prouči etnički sastav stanovništva koje ce ranije nalazilo pod italijanskom okupacijom, ali rezultati njenog rada nisu poznati.[7] Nemački okupator nije poništio aneksiju jugoslovenskih teritorija "Velikoj Albaniji". Naprotiv, likvidaciju italijanske vlasti tumačio je albanskom narodu kao njegovo ponovno oslobođenje - od italijanskog okupatora, a kao znak podrške velikoalbanskom konceptu podstakao je osnivanje tzv. "Druge prizrenske lige", u Prizrenu krajem 1943 [pod pokroviteljstvom vojno-obaveštajne službe, Abvera]. Na čelu ove lige našli su ce kolaboracionisti Džafer Deva, Bedri Pejani, Ismet Krieziu i drugi.
1 V. Vinaver, Fašizam i jugoslovensko albanski odnosi na početku drugog svetskog rata, IZ 27 (1970) 99-128.
2 C. Milošević, Izbeglice i preseljenici, 12, 14; upor. V. Terzić, Slom Kraljevine Jugoslavije: 1941, Knj. 2 Beograd 1983, 596-599. F. Čulinović, Stvaranje nove jugoslovenske države, Zagreb 1959. 9-17.
3 A. Hadri, Okupacioni sistem, 42.
4 A. Hadri, Okupacioni sistem, 43-44.
5 A. Hadri, Okupacioni sistem, 55-56, 58.
6 Septembra 1941. predsednik bugarske vlade Bogdan Filov izjavio je: "Mi nismo zadovoljni sa granicom zapadne Makedonije niti sa stavom Italijana. Te granice ne odgovaraju niti istorijski niti strateški niti ekonomski i neodržive su" (G. Todorovski, Odnosi, 79).
7 G. Todorovski,. Odnosi, 77-97, posebno na str. 95 nap. 76.
Teror koji je zaveden nad srpskim stanovništvom Kosova i Metohije, kao i nad Makedoncima u zapadnoj Makedoniji, sprovodili su albanski nacionalisti uz podršku okupacionih vlasti i trupa. Bilo je, istina, časnih izuzetaka kad su susedi i stari prijatelji spasavali život Srbima, pogotovu u toku proterivanja iz mesta i oblasti. Isto tako, same okupatorske vlasti su sprečile izvesne napade na srpske spomenike: tako je 1941. osujećeno razaranje manastira Dečana, koji od tada čuva stalna posada italijanske vojske, a posle kapitulacije Italije - nemačka posada.[1] No teror je započeo odmah po zavođenju okupacije u vidu pretnji i naređenja Srbima, posebno Crnogorcima, da ce iseljavaju u Srbiju i Crnu Goru, sa fizičkom likvidacijom i paljevinom kuća. Prve žrtve su bili kolonisti, koji su još od aprila 1941. pod pretnjom smrtne kazne morali da napuštaju imanja i beže iz oblasti. To su sprovodile terorističke grupe kačaka. Njihov zadatak je bio da rade na iseljavanju nealbanskog stanovništva, u prvom redu naseljenika, ali i drugih. Palili su im domove u nameri da im ce izbriše svaki trag. Time ce pripremao teren za potpuno etničko "čišćenje" Kosova i Metohije i konačno priključenje ovih oblasti Velikoj Albaniji. Pored kačaka na Kosovu deluju i velikoalbanski nacionalisti u istom smislu, harangirajući albanske mase protiv srpskog naroda. "Valja istaći da su čete kačaka i velikoalbanskih nacionalista na Kosovu naišle na podršku dela albanskog življa koji je bio šovinistički raspoložen i orijentisan".[2] Posledica ovoga udruženog nasilja je masovno iseljavanje srpskog stanovništva u Srbiju i Crnu Goru. Za godinu dana, do aprila 1942. godine, nakupilo ce na južnim granicama okupirane Srbije oko 60.000 izbeglica.
Ne treba zaboraviti da je iseljavanje sa Kosova samo jedna epizoda u graničnoj istoriji proterivanja i raseljavanja srpskog naroda u sklopu opšte politike genocida koji je sistematski sprovođen nad njim u čitavoj Jugoslaviji za vreme rata. Pokrenute su velike mase Srba iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Vojvodine, sa Kosova, pa i iz Makedonije. Prema nekim proračunima najmanje 400.000 Srba je bilo zahvaćeno ovim merama, a te mere su sprovodili uglavnom okupatorske snage tj. "domaći izdajnici", šovinisti i separatisti i pripadnici nekih nacionalnih manjina. Ne postoji blagovremeno, sistematsko i ukupno istraživanje ovog vida genocida nad srpskim narodom.[3] Tako je i srpski egzodus sa Kosova 1941-1944. samo delimično poznat; sistematsko demografsko istraživanje, pogotovu, nije nikada izvršeno. Ukoliko ce nešto više zna o ovoj tragediji, zna ce posredno, prema odbijanju nemačkih okupacionih vlasti u Srbiji da prime ovaj veliki talas izbeglica i prognanika, koji je doslovno sa svih strana navaljivao u Srbiju i opterećivao ionako teške ekonomske i političke prilike u ovoj okupacionoj zoni. Što ce tiče kosovskih prognanika, organizovana je i jedna konferencija o pitanju vraćanja izbeglica na teritoriju Kosova, u Kosovskoj Mitrovici i Raškoj 24-25. aprila 1942. Govorilo ce o nekih 20.000 izbeglica koje bi valjalo vratiti na Kosovo. Iz protokola konferencije, na kojoj su učestvovali i predstavnici albanskih nacionalista [I. Ljutvi, B. Boljetinac], proizlazi podatak o 856 spaljenih srpskih kuća, koje bi u slučaju povratka trebalo ponovo sagraditi. Računalo ce da je sa Kosova pokrenuto ukupno oko 100.000 Srba. Konferencija, međutim, nije dovela ni do kakvog rezultata: iseljavanje Srba sa Kosova je nastavljeno. Kao što primećuju istraživači, "sa malim prekidima to je u stvari bio jedan kontinuitet u njihovom preseljavanju. Taj proces će teći za sve vreme drugog svetskog rata, nekad jače, a nekad slabije". Već 29. aprila 1942. referisano je nemačkom komesaru za preseljenike dru Vajnmanu da u Srbiju pristižu nove izbeglice iz novopazarskog, kosovskomitrovačkog, vučitrnskog i podujevskog sreza, ali i iz Metohije i sa užeg Kosova oko Prištine, dakle i iz italijanske okupacione zone.[4]
Očigledno je da ce politika albanskih kvislinga prema srpskom narodu na Kosovu nije promenila posle sastanka u Kosovskoj Mitrovici i Raškoj. Naprotiv, u pojedinim mestima su i pojačani progoni. Tome je dosta doprineo dolazak predsednika albanske marionetske vlade, Mustafe Kruje, na Kosovo krajem juna 1942. On je na sastancima sa albanskim vodećim ljudima Kosova javno govorio "da treba nastojati da ce srpski živalj na Kosovu i Metohiji što pre smeni... Sve starosedeoce Srbe oglasiti kolonistima i kao takve preko albanskih i italijanskih vlasti poslati u koncentracione logore u Albaniji. Naseljenike Srbe treba ubijati". Posle toga je i usledilo masovno ubijanje Srba, kao i odvođenje u sabirne pa koncentracione logore na teritoriji Albanije. Krajem juna izvršen je pogrom u okolini Prištine. Vesti o ovim pogromima komentariše poslanik NDH u Sofiji, Vladimir Židovec, u pismu ministru inostranih poslova Nezavisne Države Hrvatske, M. Lorkoviću, od 5. septembra 1942, na karakterističan način, ali tačno: "Albanci na taj način ciljaju za tim da otjeraju Srbe iz kosovskog kraja".[5]
Teror je pojačan posle kapitulacije Italije i zavođenja nemačke okupacione vlasti, krajem 1943. Teroristička albanska organizacija "Crna ruka" je psihološkim pritiskom nagonila Srbe da beže sa Kosova. Srpskim porodicama su upućivana preteća pisma da bez odlaganja napuste domove. Oni koji ce ne bi iselili, ubijani su - pored ostalog i radi zastrašivanja srpskih masa. Bez ikakve zaštite, srpsko stanovništvo ce sve masovnije iseljavalo: od sreskih vlasti su traženi i u roku od 48 časova dobijani pasoši za Srbiju. To je novi talas iseljavanja Srba, od oktobra 1943. do marta 1944, kada je intenzitet preseljavanja oslabio po svoj prilici zbog intervencije centralnih nemačkih vlasti u Berlinu, jer je ovo stanje ometalo borbu okupatora protiv narodnooslobodilačkog pokreta u Srbiji i stvaralo velike teškoće na strategijskim komunikacijama, putevima i železničkim prugama. Nacionalistička albanska organizacija "Bali kombtar" preduzela je sa svoje strane takođe mere za etničko "čišćenje" Kosova: u prvoj polovini 1944. putem plakata balisti su opominjali srpsko stanovništvo da ce "blagovremeno" iseljava sa teritorije Kosova.[6]
Broj iseljenog stanovništva sa Kosova teško je i približno utvrditi. Navode ce podaci da je od maja 1941. do aprila 1944. iseljeno iz italijanske okupacione zone preko 40.000 osoba, a pored toga od nemačkih vojnih vlasti u Prištini, uglavnom u 1944. godini, tražilo je dozvolu za iseljenje 30.000 osoba. Polovinom avgusta 1944. javlja ce novi talas organizovanog preseljavanja stanovništva - poslednji transport preseljenika iz Uroševca i okoline.[7]
Narod zapadne Makedonije bio je izložen istom teroru i proterivanju kao i srpski narod na Kosovu i u Metohiji. Iz Debra, Kičeva, Struge i drugih mesta ove zone veliki broj izbeglica prelazio je demarkacionu liniju, na istok. Albanski kvislinzi su uz podršku italijanskog okupatora primoravali roditelje da decu daju u albanske škole, sa nastavom na albanskom jeziku; ako su odbijali da to učine, ukidano im je sledovanje hrane, a nisu izostala ni fizička mučenja stanovništva. Srbi su, opet, proterivani i sa bugarskog dela Kosova: računa ce da ce odatle moralo iseliti 5000 srpskih porodica [oko 25.000 osoba]. Zajedno sa nekih 45.000 Srba koji su proterani iz Skoplja pod bugarskom okupacijom taj ce narod slivao u velike kolone koje su pričinjavale teškoće italijanskim i nemačkim okupacionim vlastima.[8]
Kako je taj teror izgledao, vidi ce iz nekih primera zabeleženih u istraživanjima naselja i stanovništva Pologa. Za vreme italijansko-albanske vlasti nastala su teška stradanja makedonskog stanovništva Pološke kotline. Deo Albanaca iz Simnjice, Želina, Đurđovišta, Lakavice, Rečana, Ravena, Gornjeg Palčišta itd., uz pomoć italijanskog okupatora, zlostavljao je na najrazličitije načine naše stanovnike: u svim makedonskim selima ti su Albanci otimali stoku, odnosili pokućstvo, ubijali istaknute ljude, tražili ucene i, kao u vreme Turaka, otimali devojke, žene itd. Neograničene pljačke koje su vršili pojedini Albanci i bezvlašće ostavili su teške posledice, koje ce osećaju i posle rata. Zbog pomenutog terora sela Senokose i Gradec danas nisu više makedonska, a u nekim selima broj makedonskog stanovništva znatno je opao. Mnoga makedonska domaćinstva ostala su bez zemlje, jer su je budzašto morala prodavati Albancima.[9] Štaviše, u toku rata dolazi do obnovljenog doseljavanja Albanaca iz severne Albanije, naročito iz Ljume. To stanovništvo je i ostalo u Pologu,[10] čime ce još jednom potvrđuje da su demografski poremećaji nastali za vreme poslednjeg rata u posleratnom periodu postali, na žalost, ireverzibilni, te da ce u izvesnim sredinama ne shvata politički značaj ove činjenice.
Navešćemo nekoliko pojedinačnih primera terora sa dobro proučenog pološkog terena. Selo Tumčevište je po drugi put u svojoj istoriji razoreno 1943. Učinili su to Albanci okolnih sela, naročito iz susednog Čegrana, koji su prigrabili zemlju, a crkvu i kuće u selu razorili. Preživelo makedonsko stanovništvo ce razbežalo.[11] Albanci iz okolnih sela ubili su u Železnom Rečanu oko 28 najistaknutijih makedonskih domaćina; potom su opljačkali svu stoku i iznuđivali razne ucene. Seljani su redovno spavali u pećinama oko naselja, nisu smeli ići na trg u Gostivar, niti su mogli obrađivati njive. Da su te prilike potrajale još koju godinu, primećuje J. Trifunoski, Makedonci iz Železnog Rečana bili bi poubijani, gladovanjem satrveni i iseljeni.[12] Manastir u Simnjici stradao je, kao što ce zna, još u austrijsko-turskom ratu 1689; tada su doseljeni Albanci iz Mata, uz pomoć svojih sunarodnika iz susednih sela Padališta i Srbinova napali i razorili manastir, igumana spalili i pobili kaluđere. I u ovom ratu, 1943, manastir [obnovljen 1935/36] napali su simnjički Albanci, kaluđer i posluga bili su zaklani, manastirski hram porušen, građevinski materijal i stoka razgrabljeni. Istraživač je prilikom posete manastiru u julu 1947. prepoznao samo pojedine delove zidova. Zemlju oko manastira ponovo su bili zahvatili muslimanski Arbanasi.[13] Simnjički Albanci proslavili su ce i napadima na druga makedonska sela, kao na primer na Cerovo, koje je zapaljeno 1941. i u koje su potom stalno upadali Albanci iz Simnjice, ali i Albanci iz Albanije.[14] Makedonsko selo Senokose postalo je pretežno albansko stalnim doseljavanjem Albanaca i proterivanjem Makedonaca; poslednjih osam makedonskih porodica iz ovog sela prisilno je iseljeno u Tetovo na prvi dan Uskrsa 1942. Tada su nad njima vršili teror i ubijali ih neki Albanci iz Senokosa i susednih naselja.[15]
1 Prema usmenom kazivanju pok. arhimandrita Makarija tada monaha dečanskog koji ce po nalogu svog igumana Teodosija provukao kroz šiptarsku blokadu i uspeo da obavesti italijansku komandu u Peći o pretnji manastiru.
2 S. Milošević, Izbeglice i preseljenici, 104.
3 Do sada je najbolja studija S. Miloševića, koja ce ovde koristi i navodi. Savremeni istraživači prinuđeni su da pabirče razbijene i često protivrečne podatke. Najpotpunija je dokumentacija koja je prikupljena i vođena u okupiranoj Srbiji od strane komisije koju je vodio Toma Maksimović, ali je i evidenciji te komisije izmakla masa neznanih begunaca i žrtava, nikada i nikome neprijavljenih, kojima ce zameo svaki trag.
4 S. Milošević, Izbeglice i preseljnieci, 51-54. Predstavnici albanskih nacionalista, I. Ljutvi i B. Boljetinac (sin Ise Boljetinca) pokušali su da "objasne" proterivanje Srba kolonizacijom između dva rata, jer je, navodno, "pitanje kolonizacije u ovim krajevima od strane Jugoslavije najviše doprinelo pogoršavanju dobrih građanskih odnosa između Srba i Albanaca".
5 S. Milošević, Izbeglice i preseljenici, 54.
6 S. Milošević, Izbeglice i preseljenici, 54-55.
7 S. Milošević, Izbeglice i preseljenici, 56.
8 S. Milošević, Izbeglice i preseljenici, 58 i d., posebno na str. 88-89, 93.
9 J. Trifunoski, Polog, 41. Istraživači upozoravaju da proces iseljavanja makedonskog stanovništva iz Pologa podstaknut u toku rata traje i danas. "Ako ce tom iseljavanju ne učini kraj neće proći mnogo vremena (od 1976 - D. B.), a makedonska sela će biti potpuno ispražnjena. Zbog stalnog iseljavanja ova naselja ostavljaju vrlo tešku sliku čini ce da ce na očigled ruše i propadaju" (J. Trifunoski, Polog, 66-67).
10 J. Trifunoski, Polog, 74.
11 J. Trifunoski, Polog, 166.
12 J. Trifunoski, Polog, 191.
13 J. Trifunoski, Polog, 213.
14 J. Trifunoski, Polog, 217-218.
15 J. Trifunoski, Polog, 278-279.
Oružani otpor okupatoru na području Kosova i Metohije imao je veoma specifičan tok. Ustanak ce ovde razvijao sporije nego u drugim krajevima Srbije [1] ; za sve vreme rata albanske mase ce nisu mogle aktivirati u narodnooslobodilačkom pokretu, pa je u tim uslovima, zbog neprijateljskog stava Albanaca prema Jugoslaviji, pokret protiv okupatora na Kosovu i Metohiji bio lišen masovne baze, koju je imao u drugim delovima zemlje. Otežavajuću okolnost je predstavljalo i samo iseljavanje Srba i Crnogoraca. Prvim udarom po srpskom stanovništvu, internacijom i proterivanjem kolonista i starosedelaca, lišena je ova oblast i znatnog broja članova KPJ i SKOJ-a, koji su ce našli među interniranima, proteranima ili uhapšenima. Mnoge su partijske organizacije bile razbijene.[2]
Prve diverzantske i partizanske grupe sastavljene su uglavnom od Srba i Crnogoraca: rudarska grupa iz Trepče [jul 1941], Kopaonički narodnooslobodilački partizanski odred, a potom [oktobar 1941] Metohijski odred, čije je ljudstvo živelo po svojim kućama i koji je praktično likvidiran kada su krajem 1941. godine Italijani pristupili masovnom hapšenju i deportovanju crnogorskog stanovništva [posebno iz Peći] u koncentracione logore. U prvoj polovini 1942. godine, sve do jeseni, na Kosovu i Metohiji nije bilo oružane borbe; tek u jesen ce formira Glavni štab za Kosovo i Metohiju i prvi albanski [šiptarski] odred "Zejnel Ajdini" [oko 70 boraca albanske narodnosti], zatim Šarplaninski narodnooslobodilački partizanski odred, koji je u januaru 1943, odnosno u aprilu 1943. prihvatio delove razbijenih reorganizovanih albanskih odreda "Zejnel Ajdini" [koji je tada imao 35-40 boraca Šiptara] i "Emin Duraku" [oko 30 boraca]. Šarplaninski odred, sastavljen od Srba, Crnogoraca i Albanaca imao je u to vreme oko 220 boraca. Od aprila 1943. na Kosovu i Metohiji [zapravo, na Šar-planini] je delegat Vrhovnog štaba i CK KPJ Svetozar Vukmanović Tempo, tako da je učinjen napredak u organizovanju oružane borbe protiv okupatora, ali su kapitulacija Italije u septembru 1943. i nemačka okupacija čitave oblasti znatno otežali i pogoršali prilike. Balistički "Kosovski puk" [Regjiment i Kosovës], formiran krajem te godine, izvršio je niz teških zločina na ovoj teritoriji, masovna ubistva u Prizrenu, Kosovskoj Mitrovici, Peći i prištinskom logoru. Ovaj puk i druge balističke jedinice angažovani su ne samo u borbama na Kosovu neko i protiv NOVJ u susednim oblastima kao i protiv HOB Albanije, koja je upravo tada sa dosta uspeha nastajala u Albaniji. U toku 1944. godine formira ce veći broj partizanskih odreda i bataljona, ali su sve ove jedinice sa teritorije Kosova i Metohije bile pretežno sastavljene od Crnogoraca i Srba, a u manjem broju od Albanaca [Kosovara]. Štaviše, oni su dejstvovali uglavnom van teritorije Kosova i Metohije i nisu bili u stanju da ce uspešno suprotstave nemačkim i brojnim, dobro naoružanim balističkim snagama, i da tako obezbede veći razmah NOB-a u ovoj oblasti. Do izvesnog preokreta dolazi sredinom 1944, kada ce i Albanci u većem broju počinju odazivati, pa ce formira osam kosovsko-metohijskih brigada mešovitog sastava.
Prve godine okupacije protekle su, dakle, u izuzetno teškim uslovima konspirativnog rada i pokušaja da ce organizuje oružana borba u oblasti. Nastojanja KPJ sudarila su ce sa masovnim neprijateljstvom Albanaca; nikakvi razlozi za diferencijaciju između komunista i srpskih nacionalista, isticani u propagandi KP 1941. godine, nisu imali dejstva. Karakteristično je šta o tome kaže Ali Šukrija, tada sekretar Mesnog komiteta KPJ za Kosovsku Mitrovicu, u jednom pismu Oblasnom komitetu o vojno-političkoj situaciji i stanju partijske organizacije novembra 1941: "Arnauti ne misle mnogo na to koji su komunisti u Srbiji a koji četnici i drugo. Za arnaut[ske] mase Srbi su Srbi, neprijatelji Arnauta, bez razlike kako ih krste, komunistima ili četnicima".[3 ]I sekretar Oblasnog komiteta KPJ, Boro Vukmirović, u izveštaju Centralnom komitetu KPJ od 25. oktobra 1942, godinu dana kasnije - kaže da su šiptarske "mase bile zavarane i računale da su oslobođene" i da "zato one nisu htjele da čuju komunisti što govore. Pogotovu kada su vidjele napise KP Jugoslavija. Šta će nama to. Kada su padali prvi letaci, masovno su ih predavali karabinjerima. Ali situacija ih je natjerala da malo skrenu mišljenje.. . ali vazda prigovor zašto ovo Jugoslavija".[4]
Izveštaji i drugi dokumenti organizacija i funkcionera KPJ sa Kosova i Metohije u razdoblju od 1941. do 1944, naročito od kraja 1943, veoma rečito govore o masovnom neprijateljstvu i psihozi zverstava i terora. U izveštaju Mesnog komiteta KPJ za Peć od 8. decembra 1943. detaljno je opisan pokolj Srba u Peći i okolini, koje je organizovao petokolonaš Džafer Deva.[5] O tom pokolju je reč i u izveštajima Pokrajinskog komiteta KPJ od 12. i 31. januara 1944. U prvom sekretar PK Pavle Jovićević Rade kaže da su u Peći i okolini bande Džafera Deve poubijale preko 100 ljudi, "a pretežno sve srpsko", među ubijenima su i tri druga Šiptara. On to navodi kao ilustraciju glavne konstatacije u izveštaju da je "situacija na Kosmetu vrlo slaba. Reakcija ce koncentriše. Teror zahvata na prvom mjestu Srbe kao cjelinu, a vrši ce nemilosrdni udar po drugovima Šiptarima. Naseljenička sela sa Kosova ce uveliko iseljavaju za Srbiju, pod pritiskom pete kolone. To ce nije moglo sprečiti. Aktivnost Bali Kombtara je velika i uspješna, a naročito zbog toga što su većinom na vlasti i oslanjaju ce na okupatora a sarađuju uveliko sa engleskim oficirima koji odlaze kod svih istaknutih [albanskih - D. B.] reakcionara".[6] Uticaj NOP-a na terenu Kosmeta je "vrlo mali" - prema jednome drugom izveštaju; na bivšem italijanskom delu "šiptarske mase fašističke okupatore, a naročito Nemce smatraju oslobodiocima i najvećim prijateljima, jer su im dali. pravo škola na maternjem jeziku, činovnike i administraciju, vratili im oduzetu zemlju, dali im zastavu i pravo nošenja oružja, pljačku, iseljavanje i ubijanje svih onih koji nijesu Šiptari itd. Danas šiptarske mase uviđaju, ali žale što će Nemačka izgubiti rat. Njih hvata veliki strah od osvete za nedjela razbojničkih bandi [a ponekad i čitavog naroda pojedinih krajeva]; ... da bi taj strah od šiptarskih masa suzbili i onemogućili da ce Šiptari orijentišu ka N. O. pokretu, oni [tj. Nemci - D. B.] preduzimaju iseljavanje Srba, a u prvom redu naseljenika sa Kosova za Srbiju, a u isto vrijeme sprovode pljačku i ubijanje. Za Šiptare na ovom dijelu Kosmeta glavni je i jedini neprijatelj Srbi, a naročito naseljenici. Sa ovog terena okupator nije uspio da mobiliše narod za odlazak na radove ili u neku stalnu vojsku van Kosmeta. Međutim, za šiptarsku vojsku za odbranu granica i unutrašnju borbu mobilisao je skoro 10 hiljada, sa glavnim sjedištima u Peći i Prištini. Šiptarske mase okupacijom Jugoslavije", zaključuje sekretar PK, "dobile su na ovom dijelu ekonomski mnogo, može ce reći nekoliko puta bolje žive nego ranije".[7]
Izveštaj Sreskog komiteta za Prištinu Oblasnom komitetu od 28. marta 1944. slika lokalnu situaciju u krajnje mračnim bojama: "Organizovane su", veli, "zločinačke bande, koje ubijaju i zlostavljaju srpski i crnogorski živalj, s ciljem da ih rasele, raspale šovinističku mržnju i onemoguće jedinstvo šiptarskog i srpskog naroda... Fakat je da su ce balisti dosta učvrstili na Kosovu i svuda razgranali svoje mreže. Činjenica je da imaju uticaja na šiptarske mase [mislimo na naš srez] i da im mase u mnogome veruju i voljne su da pođu za njima. Mase su od njih zavedene".[8] Istim dramatičnim i pesimističkim tonovima odjekuje i pismo političkog komesara Glavnog štaba HOB i PO Kosmeta, Boška Čakića Nenada, sekretaru PK od 14. aprila 1944. o sadržini izveštaja poslatog delegatu Vrhovnog štaba. "Situacija kod nas je vrlo loša", napominje Nenad. "Reakcija koja je otpočela sa iseljavanjem Srba jesenas još ce više pojačala zimus i još uvek ce nastavlja. Da bi onemogućio jedinstvo i bratstvo naroda na Kosmetu, koje ce u neznatnoj meri ali ipak prilično počelo ostvarivati, da bi još više produbio jaz mržnje među Srbima i Šiptarima, kao i da bi uništio i našu organizaciju, nemački okupator uz pomoć velikošiptarske reakcije otpočeo je iseljavanje srpskog življa sa Kosmeta, dozvolivši šiptarskim masama da prisvoje njihova imanja. Na ovome je okupator uspeo, sa vrlo neznatnim izuzetkom, da mobiliše šiptarske mase. Nastala su hapšenja, prebijanja, pljačka i ubistva mirnog srpskog stanovništva i masovna ubistva... Tako da je srpskom življu, naročito naseljeničkom, bio nemoguć opstanak, te ce pod vrlo teškim uslovima morao iseljavati .[9]
Navešćemo još jedan izveštaj, ovaj put sekretara Sreskog komiteta za Uroševac, Tankosave Simić Ane, Oblasnom komitetu za Kosmet od 28. septembra 1944, uoči odlučnog preokreta i početka Kosovske operacije [15. oktobra - 20. novembra 1944] za oslobođenje Kosova i Metohije. Ona veli da je "neopisani strah šiptarskih masa od sutrašnjice. Dok ce onaj deo Šiptara krvnika sada kaje što ranije nije završio sa pokoljem svih Srba da sada ne bi imali glavobolje, dotle ce dosta veliki deo onih pasivnih Šip[tara] kaje zašto je dopustio da ti "izrodi" učine takve zločine da ce odgovornost sa njih proširuje na sve Šip[tare] i kako oni sada vele: "Eto zbog tih nekoliko pljačkaša imamo svi mi da stradamo". Čitav pokret ce oseća kod tog dela Šip[tara] poštenih utoliko što nisu učestvovali u straš[nim] zločinima. Svaki od njih svim silama radi da ce približi nekoj srpskoj porodici i da tu traži garancije samo da im ce život spasi. U naknadu za to oni obećavaju da će svoj život položiti da spreče pokolj, ako ce za vreme "preokreta" pokuša sa ubijanjem Srba. I tako ce čitavi mali "sporazumi" utvrđuju... Za borbu protiv Nemaca ne smeju ni da pomisle, jer "Nemac strelja, veša, pali kuće, internira" narod. A kad bude odlazio Nemac," onda ne znamo gde ćemo i kako ćemo. Kod Srba nema promena".[10]
Imajući u vidu ovu masovnu dezorijentaciju, pa i neprijateljstvo albanskih masa na Kosovu, Glavni štab HOB i PO Srbije obratio ce avgusta 1944. posebnim proglasom Šiptarima Kosova i Metohije, koji, prevareni od Nemaca, pomažu okupatoru i postaju saučesnici i u zločinima koje je počinio nemački okupator. "Zajedno sa fašističkim osvajačima vi ste digli ruku protiv susednih naroda i na taj način ste na sebe navukli najtežu sramotu... Zbog ovakvog držanja, vi niste do sada stekli pravo da bratski i ravnopravno živite sa ostalim narodima Jugoslavije". Sada ce stvaraju uslovi da ce isprave greške i da Šiptari sa sebe skinu sram koji su navukli na sebe i na svoje ime.[11] U članku sekretara PK, Pavla Jovićevića, Kosovo i Metohija i odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a, objavljenom u listu "Sloboda" novembra 1944, ističe ce takođe zavedenost albanskih masa - mada zbog, kako piše Jovićević, opravdanog nezadovoljstva stanjem u staroj Jugoslaviji. "Specijalne bande su ubijale, palile, pljačkale naseljenike i Srbe, a kasnije, kada je narodnooslobodilački ustanak izbio u Srbiji i Crnoj Gori, Šiptari su uzeli masovnog učešća u njegovom gušenju"; ogromna većina šiptarskih masa nalazi ce na pozicijama službe okupatoru; hiljade i hiljade Šiptara palo je i još uvek pada na raznim frontovima protiv NOB-a. "Na taj način šiptarski narod Kosova i Metohije je osramotio svoje ime i u očima ostalih naroda Jugoslavije ostao samo malo niže ispod nemačkog naroda... Time je šiptarski narod na Kosovu i Metohiji doveo u pitanje svoju budućnost".[12]
1 Oslob. rat naroda Jugoslavije I 126.
2 Dobar pregled situacije i toka NOB a na Kosovu u VE IV, 781-782 (M. Hotić).
3 Zbornik 1/19, 24 i d. (br. 3).
4 Zbornik 1/19, 157 (br. 27). U toku NOB-a ce u vojnim i političkim dokumentima sve više upotrebljava naziv "Šiptari" umesto ranije "Arbanasi", "Arnauti", "Albanci" pa čak i "Šipnija" umesto "Albanija". Pogrešno je mišljenje inače dosta rasprostranjeno da ce time htelo nekakvo izdvajanje albanskih masa Jugoslavije od onih u Albaniji te da je u pitanju neko regionalno ime. Naprotiv, Šiptari je sopstveno nacionalno ime svih Albanaca (Shqiptarët) kao što je i Shqipëri, Shqipni nacionalno i državno ime Albanije U opštoj upotrebi Albanaca je najkasnije u XIX veku mada ima i srednjovekovnih spomena. Uvođenjem imena "Šiptari" za vreme NOB-a i posle rata upravo ce htelo istaći jedinstvo albanskog naroda Kosova i Albanije. U praksi međutim suprotno prvobitnim namerama, izraz je regionalizovan te je poslužio upravo za razlikovanje pripadni ka albanske narodnosti u Jugoslaviji od Albanaca u Albaniji i ostalih po svetu. Otuda brisanje naziva Šiptari od 1968 i zavođenje jedinstvenog nacionalnog imena Albanci u Jugoslaviji. Tradicionalni naziv za Albance je u Srba - Arbanasi ili u turskoj varijanti - Arnauti.
5 Zbornik 1/19, 349-351 (br. 70).
6 Zbornik 1/19, 385-386 (br. 81).
7 Zbornik 1/19, 414-416 (br. 93 Izveštaj PK za Kosovo i Metohiju od 31. januara 1944. Centralnom komitetu KPJ o vojno-političkoj situaciji i o stanju i radu partijske organizacije u oblasti; potpisao ga je Pavle Jovićević, sekretar PK).
8 Zbornik 1/19, 469-470 (br. 105).
9 Zbornik 1/19, 514 (br. 117).
10 Zbornik 1/19, 648 (br. 178).
11 Zbornik 1/19, 618-620 (br. 164). Nema nikakvog osnova, a ni stvarne potrebe, da ce ovi jasni dokumenti u napomeni izdavača interpretiraju sa formulom izvinjavanja i minimiziranja, kao da ce Glavni štab ovim proglasom obraća "onom delu stanovništva albanske narodnosti u Jugoslaviji, koji je bio zaveden neprijateljskom propagandom i mobilisan u kvislinške jedinice" (str. 618). Naprotiv, iz teksta ovog proglasa kao i proglasa Operativnog štaba HOB i PO Kosmeta od septembra i potom od oktobra 1944, nedvosmisleno proizlazi da su svi Šiptari bili dozvolili da budu prevareni te da su time okaljali svoje nacionalno ime - ali da, razume ce, makar i poznim učešćem u NOB, mogu tu sramotu da skinu sa sebe i steknu pravo učešća u jugoslovenskoj državnoj zajednici
12 Zbornik 1/19, 719-720 (br. 205).
Okupacija Kosova i Metohije 1941. godine zatekla je organizaciju KPJ na tom području u srazmerno slabom brojnom stanju. Upadljiva je činjenica da je u redovima Partije nesrazmerno mali broj Albanaca, sasvim obrnuto etničko-nacionalnom odnosu: od 320 članova KP svega je 20 bilo Albanaca, a od 1200 članova SKOJ-a oko 70 Albanaca.[1] U toku oružane borbe, sve do druge polovine 1944, u partizanskim odredima je najmanje Albanaca: u dva albanska partizanska odreda sa Kosova, "Zejnel Ajdini" i "Emin Duraku", početkom 1943. godine, kao što smo videli, bilo je najviše oko 70 boraca albanske narodnosti.[2] Za sve vreme rata KPJ i vojna organizacija narodnooslobodilačkog pokreta imali su da ce nose sa neprijateljstvom ili pasivnošću albanskih masa na Kosovu, koje su ce kao nacionalna manjina, ponele nelojalno prema jugoslovenskoj državi. I pored toga, Kosovo i Metohija ulaze u novu Jugoslaviju kao autonomna oblast sa perspektivom dalje nacionalne afirmacije i osamostaljivanja Albanaca u socijalističkom sistemu jugoslovenske federacije.
Razlozi za ovakav odnos prema albanskoj manjini leže u politici KPJ prema nacionalnom pitanju, kako ce ona gradila u razdoblju između dva rata, od osnivanja Partije 1919. do aprilskog sloma 1941. Ta ce politika, kada ce prati njen istorijski razvoj, ne može svesti na jednu i jednostavnu formulu, ali ce ipak može izdvojiti jedna njena konstantna pretpostavka, a to je stav o "velikosrpskom hegemonizmu" odnosno "hegemonizmu velikosrpske buržoazije" kao o glavnoj političkoj hipoteci stare Jugoslavije. Iz te pretpostavke proistekao je niz drugih političkih odrednica koje su imale da u bilo kojoj varijanti rešenja jugoslovenskog pitanja skrše velikosrpski hegemonizam, kao ključni antikomunistički činilac u jugoistočnoj Evropi. Taj generalni i polazni stav KPJ došao je do izražaja posebno u "albanskom pitanju". Zahvaljujući njemu formirana je kosovsko-metohijska autonomija, no tu ce kriju i sve one opasne mogućnosti pretvaranja "antihegemonističke" formule u antijugoslovensku formulu, sa kojom će ce ova zemlja sudariti tako žestoko poslednjih decenija.
1 Oslob. rat naroda Jugoslavije I, 126, nap 120
2 VE IV, 781-782 (M Hotić)
Nikako ce ne može i ne sme prevideti da je formula "velikosrpskog hegemonizma", pre nego što je ušla u KPJ, nastala u sredini srpskih socijaldemokrata, kao odraz pogleda austrijskih marksista i socijalista. To pitanje zaslužuje i dalje ozbiljna naučna istraživanja. Po svemu sudeći, teza o "velikosrpskom hegemonizmu" i nije rezultat sopstvenih saznanja srpskih socijalista o položaju nacije i politici njene vladajuće klase u sklopu čitave istorijske situacije srpskog naroda. U njoj ce pre može videti izraz austrougarskog pogleda na stvari, odraz shvatanja jedne sredine koja za autentičan nacionalni program Srbije nije imala razumevanja i koja je, štaviše, svim sredstvima nastojala da ovaj program slomije. U genezi toga ne stoje, dakle, objektivnost i kritičnost pogleda na svoju nacionalnu situaciju, već naprotiv, nekritično preuzimanje jednoga tuđeg viđenja, obeleženog protivljenjem svakoj perspektivi oslobođenja i naročito ujedinjenja srpskog naroda. Ostvarivanjem tih ciljeva srpskog naroda, naime, bili bi dovedeni u pitanje celina Austro-Ugarske i politički interesi te zemlje i drugih evropskih sila da vladaju balkanskim prostorom.
Ne ulazeći dalje u raspravu o izvorima političkih stavova Srpske socijaldemokratske stranke [SSDS], dovoljno je istaći da ce ova stranka žestoko suprotstavlja ne samo ratu 1912, 1913. i 1914, nego to ona čini sa tezom o imperijalističkom karakteru ovih ratova Srbije i njenih saveznika. Njena je meta "zavojevačka politika srpske buržoazije", "srpski kolonijalizam", a alternativa - socijalistička federacija balkanskih naroda. Posebno ce to izrazilo u kritici ratnih ciljeva Srbije u prvom balkanskom ratu, koji su ocenjeni kao osvajački, a ne oslobodilački. Kapitalni značaj u tom pogledu ima politička borba Dimitrija Tucovića Srbija i Arbanija. Jedan prilog kritici svakojake politike srpske buržoazije, objavljena u Beogradu u samo predvečerje prvog svetskog rata, 1914. Tucovićeva knjiga o Albaniji uzima ce u nas najčešće kao nepogrešiva analiza i ocena srpske politike, obrazac nepristrasnog i dalekovidnog političkog mišljenja o albanskom pitanju. Tako ce veli za nju da ce ona "obračunala sa izvitoperenim pisanjem nacionalističke štampe u Srbiji", kao "studija iz oblasti razvoja albanskog naroda", te da ce Tucović "s posebnim uspehom obračunao s nacionalističkim pozivom na istorizam, poredeći srpske zahteve na Kosovu s mađarskim zahtevima u Vojvodini, mada je grešio kad je Kosovo uključivao u severnu Albaniju i prelazio preko činjenice da je u toj oblasti postojao i srpski živalj".[1] Tucovićeva shvatanja provejavaju i kroz ocenu istoričara da je srpska vlada 1909-1912. godine trebalo da podrži albanski pokret "u njegovim etničkim granicama" - mada je upravo pitanje etničkih granica bilo i moralo biti sporno.[2] Isto shvatanje izbija i kroz sud o tome da ce balkanski rat mogao pravdati jedino slamanjem otomanskog feudalizma i nacionalnim oslobođenjem balkanskih naroda, "ali je on izneverio očekivanja u odnosu na Albaniju i Makedoniju".[3]
Jedna nova, kritička analiza stavova Dimitrija Tucovića mora pokazati da u njihovoj osnovi leži previđanje nekih važnih istorijskih i aktuelnih činjenica, nekritičko zauzimanje stanovišta druge strane u jednom tragičnom istorijskom sporu - strane albanskog nacionalizma. Kao da je dokaz internacionalističke nepristrasnosti poricanje sopstvenih nacionalnih interesa, i kao da ce objektivnost izražava apriornim prihvatanjem suprotnog, pa čak i neprijateljskog stava.
Već u oceni Dimitrija Tucovića da su "zavojevačkom politikom srpske vlade prema arbanaskom narodu stvoreni na zapadnoj granici Srbije takvi odnosi da ce u skoroj budućnosti mir i redovno stanje teško mogu očekivati" i da je Albanija "tom politikom gurnuta u naručje dve na zapadnom Balkanu najzainteresovanije velike sile"[4] leže neke krupne zablude. Pre svega, zabluda je da je Albanija gurnuta u naručje Austro-Ugarske i Italije politikom Srbije. Prema svemu što se sada tako dobro zna, politika Srbije je samo bezuspešno pokušavala da neutrališe dejstvo već davno pre toga formiranog programa te dve evropske sile [i ne samo te dve] da ce stvori autonomna Albanija kao mostobran ili pion njihovog imperijalističkog prodora na Balkan. Kombinacije oko albanske autonomije sežu u rani XIX vek, a pokret za albansku nezavisnost uoči i u toku balkanskog rata nalazi ce pod sigurnom kontrolom Austro-Ugarske, bez obzira na to šta Srbija radila. Ideja da ce podržavanjem albanskog nacionalističkog pokreta mogao taj pokret vezati za neku "balkansku" pa čak i posebno srpsku politiku, pokazuje ce u svetlu novijih istorijskih saznanja sasvim nestvarna. Uostalom, pretpostavka za takvu politiku prema albanskom pokretu bila bi odricanje od elementarnih nacionalnih prava srpskog naroda u Staroj Srbiji, prihvatanje nepravedne i neosnovane teze da Stara Srbija i nije [ili nije više] srpska nego albanska zemlja. U osnovi Tucovićevih pogleda leži, zapravo, ta zabluda, to otpisivanje Kosova. Koren je toga u sužavanju ideje i istorijske stvarnosti srpskog nacionalnog i državnog prostora na Srbiju pre 1878, jer ce sa žaljenjem govori i o "najurivanju" Albanaca iz novopripojenih krajeva u ratu i po odluci Berlinskog kongresa.[5] Tucović ne pridaje odgovarajući značaj činjenici svoga vremena, a ne samo istorije, da ce nad srpskim narodom u Turskoj sprovodi teror i genocid, da je instrumenat toga terora i genocida upravo albanski muslimanski elemenat. O "prodoru Arbanasa na istok" on razmišlja kao o jednom "prirodnom procesu"; za tragične strane toga zbivanja, po njemu, snosi odgovornost isključivo "sistem vladavine u Turskoj", "opšta anarhija uprave i nezaštićenost raje". Stoga svako pisanje o zločinima nad srpskim narodom on shvata kao poziv na šovinističku mržnju. Istorijska svedočanstva o stradanju srpskog naroda ili o prisustvu tog naroda u Staroj Srbiji za njega su, štaviše, "zlonamerna propaganda uveličavanja i neistine", koju sprovode "vlasnički krugovi balkanskih državica", na osnovu "varvarskoga načela": "da su grobovi i vešala veći učitelj od novih ustanova".[6] Katastrofalne etničke poremećaje na čitavom području srpskog naroda, a posebno u Staroj Srbiji, Tucović je sklon da objašnjava kao posledicu "opštega, utvrđenoga kretanja srpskoga naroda s juga na sever",[7] mada su ta kretanja bila samo vid jedne prisilne dijaspore, a u slučaju Stare Srbije nisu toliko ni važna, pošto su glavni poremećaji nastupili, kao što ce zna, upravo usled albanskih nasilja u toku XIX veka.
Pogotovu je neosnovana analogija koju izvodi Dimitrije Tucović između srpskih zahteva prema Kosovu i mađarskih prema Vojvodini.[8] Srpski narod u Podunavlju živi tamo još od srednjeg veka; u XV veku je demografski obnovljen i ojačan seobama s jedne i s druge strane Dunava; velikom seobom krajem , XVII veka, kojom je, uostalom, srpski narod s Kosova pokrenut samo jednim delom a ne u najvećoj masi, razlio ce srpski etnički elemenat po severnoj Ugarskoj više nego po teritoriji kasnije Vojvodine. Nema, stoga, nikakve analogije između kosovske i vojvođanske situacije, pa je i špekulisanje sa Kosovom - Vojvodinom bilo istorijski neosnovano. No, Tucović ima i ovakav odgovor: "Ako bi, uostalom, stajalo, da je srpski elemenat prosto na prosto potisnut arbanaskim, zar bi to bio prvi slučaj u istoriji da navala nekih plemena čvršće organizacije ili drugih preimućstava potisne neki narod sa njegova ognjišta?" - veli on, izvlačeći pri tom još jednu neumesnu simetriju: "Zar slovenska plemena nisu potisla starosedeoce ovih zemalja sredstvima o kojima istorik nema ni malo lepo mišljenje?"[9]
Zanimljivo je, da ce u brošuri Dimitrija Tucovića mogu naći argumenti austrijske propagande protiv Srbije, među kojima i mnoga stvarna preuveličavanja, kao na primer ona o "svirepostima srpske vojske u istočnim krajevima",[10] ili interpretacija "arbanaske pobune" septembra 1913, koja ce svojim vezivanjem za srpsku okupaciju i blokadu pijaca u dlaku poklapa sa austrijskim zvaničnim i propagandnim interpretacijama.[11] O srpskoj vojsci, povodom Stare Srbije i Albanije, Tucović govori kao o "soldateski"; o oslobođenju Kosova - kao o "seriji kolonijalnih borbi", kao o "mašanju tuđe zemlje i tuđe slobode", u kome su "nekadašnji heroldi nacionalnoga oslobođenja poneli zastavu nacionalnoga porobljavanja", itd.[12] Njegov je zaključak zato sveden i jednostran: "borba koju danas arbanasko pleme vodi je prirodna, neizbežna istoriska borba za jedan drukčiji politički život nego što ga je imao pod Turskom i drukčiji nego što mu ga nameću njegovi svirepi susedi, Srbija, Grčka i Crna Gora".[13] Prava perspektiva je za njega "politička i ekonomska zajednica svih naroda na Balkanu, ne izuzimajući ni Arbanase, na osnovici pune demokratije i potpune jednakosti"[14] , u stvari - socijalistička balkanska federacija.
Pogledi srpske socijaldemokratije i posebno Dimitrija Tucovića 1914. godine krunišu ce, dakle, jednom vizijom socijalističke zajednice, federacije ili konfederacije balkanskih država. U toj zajednici Srbija u svakom slučaju treba da ce zadovolji granicama iz 1878. kao svojim definitivnim državnopravnim i nacionalnim okvirom - pored Bugarske, Makedonije, Crne Gore i najzad "ujedinjene" Albanije - "Velike Albanije", Albanije u "etničkim granicama", Albanije sa Kosovom.
1 Istorija srp. naroda VI/,1 206 (D. Đorđević).
2 Istorija srp. naroda VI/1, 183-184 (D. Đorđević).
3 Istorija srp. naroda VI/1, 190 (D. Đorđević).
4 D. Tucović, Srbija i Arbanija, 3, 50, 54, 56.
5 D. Tucović, Srbija i Arbanija, 8, 42-43.
6 D. Tucović, Srbija i Arbanija, 11.
7 D. Tucović, Srbija i Arbanija, 8.
8 D. Tucović, Srbija i Arbanija, 8.
9 D. Tucović, Srbija i Arbanija, 8-9
10 D. Tucović, Srbija i Arbanija, 97-98
11 Dokumenti VI/3 356 (br. 311) mišljenje barona Makija isto i mišljenje grafa Berhtolda: br. 407, str. 433-434. Upor. i razgovor sa zastupnikom ministra inostranih dela Velike Britanije ser E. Kroa: br. 305, str. 352-353 cirkular MID Srbije - br. 337 str. 376-379 br. 372 str. 406-407 itd.
12 D. Tucović, Srbija i Arbanija, 79.
13 D. Tucović, Srbija i Arbanija, 117.
14 D. Tucović, Srbija i Arbanija, 118.
Pogledi srpske socijaldemokratije na albansko pitanje ugrađeni su u temelje Komunističke partije Jugoslavije od njenog osnivanja 1919. U stvari, oni prvi i primarni izvori stavova SSDS dejstvovali su i neposredno prilikom određivanja politike ujedinjenih partija prema nacionalnom pitanju, ali je tucovićevska formula dobrodošla kao već pripremljen i razrađen stav o jednom specijalnom pitanju u sklopu opšteg nacionalnog problema Jugoslavije i Balkana.
Program KPJ usvojen na Drugom [Vukovarskom kongresu] 20-25. juna 1920. u pogledu krajnjeg političkog cilja je veoma jasan: "KPJ izjavljuje da će ce radi ostvarenja ovih svojih zadataka boriti za sledeće ciljeve: 1. Sovjetska republika. [...] Sovjetska Republika Jugoslavija treba da stupi u bratski savez sa svima susednim narodima radi vaspostavljanja sovjetske federacije balkansko-podunavskih zemalja, koja će biti sastavni deo međunarodne federacije sovjetskih republika. Ova međunarodna federacija sovjetskih republika će stvoriti opšti Savez i trajan mir među narodima".[1] U tom trenutku, doduše, KPJ stoji na početnoj poziciji o nacionalnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca i prihvata Jugoslaviju kao istorijski opravdanu i zakonitu tvorevinu troplemenog naroda, ali sve postojeće probleme razrešava formulom "sovjetske republike", kako je to objašnjavao hrvatski komunista Sima Miljuš: "Razmotrimo samo oko čega ce zavađaju buržoaske partije. Tu je pitanje monarhije i republike, plemenskog separatizma, centralizma, federalizam i autonomija, mi na sva ta pitanja dajemo jedan odgovor: Jugoslovenska Socijalistička Sovjetska Republika. Sovjeti su naša parola, oni su sinteza centralizma i decentralizma".[2]
Podsticaj za reviziju generalnog stava KPJ prema Jugoslaviji kao državi došao je u stvari iz Moskve preko tzv. "balkanske federacije", gde su glavnu reč imali bugarski komunisti [V. Kolarov, G. Dimitrov]. Jugosloveni su prvi put bili kritikovani zbog odnosa prema nacionalnom pitanju 1922. godine na Drugoj konferenciji Balkanske komunističke federacije u Sofiji.[3]
Od osnivanja Treće komunističke internacionale [Kominterne, 1919] komunistička partija Jugoslavije je "sekcija Kominterne", koju stavovi Kominterne politički obavezuju.[4] Otuda je politika Kominterne bila uopšte presudna za formulisanje programa i stavova KPJ prema nacionalnom pitanju. Prvi kongres Kominterne, održan marta 1919. godine, zaključio je da je jugoslovenska država nastala "primenom oružane sile"; prema tome, na nju ce mora gledati kao na produkt imperijalističkog rata, a ne kao na prirodni ishod borbe jugoslovenskih naroda za oslobođenje od tuđinske vlasti i ujedinjenje. Taj stav je uticao na KPJ, te je bez obzira na prvobitni pozitivan odnos prema ujedinjenju jugoslovenskih naroda zvučao tada u njenim forumima i ovaj kominternovski ton ocene o Jugoslaviji kao "rezultatu velikih ratova u Evropi i na Balkanu". Na Drugom kongresu Kominterne, juna 1920, istaknuta je parola federacije kao najboljeg prelaznog oblika državnog uređenja višenacionalne države "na putu od kapitalizma ka komunizmu"; taj koncept je potom uticao na dalju diskusiju u KPJ o nacionalnom pitanju i uređenju, pa čak i sudbini jugoslovenske države. Do zaokreta dolazi decembra 1923, na Trećoj zemaljskoj konferenciji KPJ [odn. njene legalne ekspoziture - Nezavisne radničke partije Jugoslavije, NRPJ]. Rezolucija konferencije ističe da je osnovni uzrok zaoštravanja nacionalnih suprotnosti zavojevačka kolonijalna politika srpske buržoazije još pre prvog svetskog rata u Makedoniji i protiv Albanije, i njena hegemonistička politika u Državi SHS. Konstatuje ce, zatim, da je "proces sve dubljeg nacionalnog razjedinjavanja već toliko napredovao da ce država Srba, Hrvata i Slovenaca ne može smatrati kao homogena nacionalna država s nešto nacionalnih manjina, nego kao država u kojoj vladajuća klasa jedne [srpske] nacije ugnjetava ostale nacije".[5] Usvojena je, dakle, formula "velikosrpskog hegemonizma" kao bitne odrednice jugoslovenske države i nacionalnog pitanja u njoj. U Rezoluciji o makedonskom i trakijskom pitanju precizira se da "srpska buržoazija sprovodi u Makedoniji najoštriji teroristički režim, uništava ili goni na iseljavanje svesni deo bugarskog, turskog i arnautskog stanovništva i dovodi naseljenike iz drugih oblasti Jugoslavije na njihovo mesto, ona potlačuje sve nesrpske narodnosti".[6] Rezolucija o nacionalnom pitanju. doneta na ovoj konferenciji, ističe pravo naroda na samoopredeljenje i otcepljenje kao načelnu osnovu za rešenje nacionalnog pitanja. "KPJ priznaje svakom narodu pravo na suverenost u određivanju svojih odnosa, dakle i pravo na slobodno otcepljivanje i obrazovanje svoje posebne države, odnosno na priključenje svojoj nacionalnoj državi".[7] Međutim, u daljem tumačenju ovog stava Partija je ostavila sebi odrešene ruke za pragmatičko opredeljivanje prema ovom načelu, tj. i za mogućnost da ga u praksi ne prizna i ne sprovede, imajući u vidu druge i "više" državno-nacionalne razloge. Ako ce taj rani stav KPJ primeni na pitanje albanske nacionalne manjine, onda bi ta manjina imala pravo da ce "priključi svojoj nacionalnoj državi", tj. Albaniji; no da li će to Partija u praksi zaista i ostvariti, zavisi od mnogih drugih okolnosti, koje mogu pokazati ili da je takva "amputacija" samo nova forma nacionalnog ugnjetavanja, ili da su "teškoće otcepljenja" nepremostive. Oseća ce u svemu neko kolebanje.
To kolebanje će preseći Kominterna, koja na svome Petom kongresu jula 1924. usvaja formulu razbijanja jugoslovenske države. Rezolucija KI o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji ima i ovakve stavove: "1. Jugoslavija je mnogonacionalna država. Srpska buržoazija, koja sprovodi svoju hegemoniju, predstavlja narod koji iznosi samo 39% celokupnog stanovništva Jugoslavije. Ostali narodi koji zajedno pretstavljaju ogromnu većinu stanovništva, više ili manje potčinjeni su režimu nacionalnog ugnjetavanja i protiv njih ce vodi politika denacionalizacije". Prema tome, "3. Zadatak KPJ sastoji ce u tome: da vodi odlučnu borbu protiv nacionalnog ugnjetavanja u svim njegovim oblicima, a za samoopredeljenje naroda, da potpomaže nacionalni oslobodilački pokret, stalno težeći da izvuče ove pokrete ispod uticaja buržoazije i da ih poveže sa opštom borbom radnih masa protiv buržoazije i kapitalista". Rešenje ce sastoji u razbijanju i likvidaciji, a ne u preuređenju Jugoslavije:
"7. [...] opšta parola prava naroda na samoopredeljenje, koju ističe KPJ, mora [ce] izraziti u formi izdvajanja Hrvatske, Slovenije i Makedonije, iz sastava Jugoslavije i stvaranja od njih nezavisnih republika".[8] U viziji Kominterne trenutno ce nije našlo i pitanje nacionalnih manjina, prema tome ni albanske manjine i njenog izdvajanja iz Jugoslavije, ali je načelna platforma za dezintegraciju Jugoslavije stvarala osnov i za to. Kominterna je, dakle, išla ispred KPJ u formulisanju nacionalnog pitanja i rešavanja o sudbini Jugoslavije, u evoluciji od trpljenja toga "ploda imperijalističkog rata" do odluke da ce Jugoslavija, jednostavno, uništi i rasturi kao država.
Rezolucijom Kominterne od jula 1924. u stvari je poništena odluka Treće zemaljske konferencije KPJ od decembra 1923, nedovoljno dosledna i oštra u odnosu na ovakve poglede. Time je otvoren veoma složen i dosta dug proces unutarpartijskog objašnjavanja i razračunavanja frakcija u KPJ, koji će ce okončati tek 1928. na Četvrtom kongresu KPJ u Drezdenu. Ne ulazeći sada u ove polemike,[9] zadržaćemo ce samo na partijskim dokumentima koji izražavaju zvanične stavove.
Već 18. jula 1924. u Rezoluciji Centralnog odbora NRPJ o političkoj situaciji i zadacima partije ističe ce pravo samoopredeljenja svih nacija Jugoslavije, tj. njihovo pravo na nezavisnost i slobodu, a za njihov docniji slobodni sporazum u Federaciji radničko-seljačkih republika Balkana. "Jedan od prvih zadataka u tom pravcu", kaže ce u toj rezoluciji, "jeste borba protiv srpskog šovinizma".[10] U sporu o nacionalnom pitanju izbio je na površinu i stav [pretežno srpskih komunista] koji borbu za samoopredeljenje u jugoslovenskim uslovima tumači kao svojevrstan izraz nacionalizma i šovinizma. Centralni odbor NRPJ u Tezama o sporu u Partiji, od 18. jula 1924, protumačio je taj stav partijske opozicije kao "ublaženje političkog stava prema ugnjetačkoj politici velikosrpske buržoazije i tendencijama za izdaju prava samoopredeljenja kod buržoazije ugnjetavanih nacija", te da "on objektivno koristi hegemonističkoj politici velikosrpske buržoazije, tom stubu balkanske kontrarevolucije".[11] Ovde ce već jasnije pomalja i pravi motiv antijugoslovenske politike Kominterne: Jugoslavija je, zahvaljujući nepomirljivoj antisovjetskoj poziciji vodećih srpskih političkih krugova, pogotovu zbog prihvatanja i organizovanja belogardejske vojne emigracije, ocenjena kao opasnost za SSSR i za perspektivu boljševičke revolucije u jugoistočnoj Evropi; zato ju je trebalo uništiti. U borbi za usvajanje i sprovođenje u život nove politike u KPJ upotrebljena je teza, a onda i etiketa o velikosrpskom podtekstu partijske opozicije, a samim tim, znači, i o njenom kontrarevolucionarnom i antisovjetskom opredeljenju i dejstvu. Stavlja ce znak jednakosti između borbe protiv svakog separatizma i iredentizma, kao "apstraktnih i nerealnih fraza", i parola velikosrpske hegemonističke buržoazije.[12] Tu interpretaciju razvija naročito komunistička omladina [SROJ] decembra 1924. Njeni su stavovi karakteristični za ton i smer potonjeg opredeljivanja i za stil borbe u KPJ oko nacionalnog pitanja. Zamera ce, pre svega, partijskoj opoziciji [a to je, kako smo već spomenuli, bila uglavnom opozicija srpskog krila KPJ] što "ne pravi razliku između nacionalizma ugnjetenih nacija i nacionalizma ugnjetačkih nacija". Samim tim što kritikuje buržoaski nacionalizam uopšte opozicija "u stvari indirektno potpomaže hegemonističku politiku velikosrpske buržoazije". Pozivajući ce na Lenjina, omladina ističe da je dužnost proleterske partije, u državi gde postoji nacionalno ugnjetavanje, "potpomagati borbu ugnjetenih nacija za njihovo oslobođenje... a ne boriti ce protiv buržoaskog nacionalizma uopšte".[13] Iz toga proističe očita diskriminacija jednog nacionalizma za račun drugih, koji, zato što su "ugnjeteni", imaju pravo na podršku proleterske partije. U jugoslovenskoj situaciji to je imalo da znači, na primer, partijsku podršku hrvatkom separatizmu i ustašama, ili terorističkoj borbi VMRO [vrhovista], ili "pokretu" albanskih kačaka. Taj stav je donekle nametnut u Platformi sporazuma CO i opozicije, novembra 1924, ali je potom odbačen u Plenumu CK KPJ, u Rezoluciji o nacionalnom pitanju: "3. Nacionalno pitanje ne može ce identifikovati sa ustavnim pitanjem, jer ce time zastupa održanje integriteta imperijalističkih država, što je u suprotnosti sa osnovnim marksističkim stavom u nacionalnom pitanju: pravom samoodređenja naroda do njihovog otcepljenja, konstituisanja u zasebne države ili prisajedinjenja drugim državama". Time je jasno istaknuto uverenje Partije da je Jugoslavija "imperijalistička država": ona je [prema t. 4] "produkat svetskog imperijalističkog rata, u kojoj ce kao vladajuća nacija javlja srpska, koja ugnjetava sve ostale nacije u Jugoslaviji", čime je prvi put decidirano okrivljena čitava srpska n a c i j a, a ne tek njena buržoazija i vladajuća klasa, kao ugnjetačka. Najzad, "7. Ravnopravnost nacija je nemoguća bez priznanja prava svake nacije na otcepljenje. Udarajući glasom na tu činjenicu, Partija mora izobličavati kao obmanu sve fraze o nacionalnoj ravnopravnosti i nacionalnom miru pri održanju imperijalističke Jugoslavije i pri održanju ekonomske hegemonije buržoazije koje bilo nacije".[14] Odluka Zemaljskog veća NRPJ [KPJ] o sporu u Partiji u Rezoluciji o nacionalnom pitanju, od 25. novembra 1924, sasvim je izričita u primeni antijugoslovenske formule: "Zbog svega toga dužnost je Partije da sa organizacijama radnih masa ugnjetenih nacija vodi zajedničke otvorene borbe za pravo na otcepljenje, odnosno da pomaže pokrete ugnjetenih nacija u cilju formiranja nezavisnih država kako Hrvatske, Slovenije, Makedonije i Crne Gore, tako i radi oslobođenja Albanaca".[15] Prvi put ce, dakle, kao zadatak KPJ izričito formuliše i borba za "oslobođenje Albanaca", tj. za njihovo otcepljenje od Jugoslavije i ujedinjenje, razume ce u perspektivi jedne nove, sovjetske albanske republike.
Ovim odlukama spor u KPJ nije rešen. Opozicija na čelu sa Simom Markovićem osporavala je tezu Kominterne i branila integritet Jugoslavije.[16] Spor je prenet u Jugoslovensku komisiju Kominterne, gde ce angažovao neposredno Staljin [30. marta 1925] u kritici gledišta Sime Markovića. Interesantno je Staljinovo gledište: "U nacionalni program mora ce bezuslovno uneti specijalna tačka o pravu nacija na samoopredeljenje sve do državnog otcepljenja. Ja sam već napred rekao zašto ce u današnjim unutrašnjim i međunarodnim prilikama bez te tačke ne može da bude". Međutim, stav o tome, po Staljinu, treba da bude elastičan, da Partiji ostavlja odrešene ruke za svaku situaciju. On zato smatra da "u programu mora biti i specijalna tačka o nacionalno-teritorijalnoj autonomiji za one nacionalnosti Jugoslavije koje neće smatrati za potrebno da ce otcepe od Jugoslavije". Razbijanje Jugoslavije po svaku cenu nalazi ce u funkciji sovjetske revolucije, no posle pobede sovjetske revolucije u Jugoslaviji "potpuno je moguće da izvesne nacionalnosti Jugoslavije neće hteti da ce izdvoje", pa oko toga potom gradi celu jednu konstrukciju uslovnog autonomizma, prava da ce pravo koristi ili ne iskoristi, prava umesto dužnosti itd.[17] Staljin će tome svemu dodati, krajem juna 1925, da ce "današnje granice jugoslovenske države, koje su ce formirale kao posledica ratova i nasilja, ne pretvaraju u polaznu tačku i zakonitu bazu za rešenje nacionalnog pitanja", i da pitanje nacionalnog samoopredeljenja, "tj. korenite promene granica Jugoslavije" mora da bude "osnova nacionalnog programa", a sve to u zavisnosti od "pitanja opšte međunarodne situacije", dakle sasvim pragmatistički i podređeno svetskim prilikama i ciljevima sovjetske politike.[18]
Posle spora u Jugoslovenskoj komisiji Peti prošireni plenum Izvršnog komiteta Kominterne održan o jugoslovenskom pitanju aprila 1925. donosi rezoluciju u kojoj nalaže Komunističkoj partiji Jugoslavije da vodi odlučnu i doslednu borbu za pravo samoopredeljenja do otcepljenja svih ugnjetenih nacija, pri tom precizira da to znači: "dužnost je komunista, prvo, da ugnjetavanje potlačenih nacija od strane srpskih vlastodržaca najodlučnije suzbiju i drugo, da svaki zahtev tih nacija za ostvarenje svega onoga što ograničava njihovo pravo samoopredeljenja stvarno potpomažu, brane i stalno napred upućuju. Tako, na primer, KPJ može i mora da potpomaže zahteve raznih ugnjetenih nacija za opštinskim samoupravama, za svojim slobodnim školama i nezavisnim sudovima, za pokrajinskim autonomijama itd. Ali Partija treba pri tome da stalno naglašava polovičnost takvih mera", proširujući svaki zahtev u parolu federativnog ujedinjenja radničko-seljačkih republika na Balkanu. Zanimljivo je da u istoj rezoluciji Kominterna izričito traži od KPJ da pravi razliku između nacionalizama, te da ce bori protiv srpskog nacionalizma, a da podržava nesrpske odn. protivsrpske nacionalizme, mada go zavisi od "taktike komunista raznih nacija". Pri tome, "nikakva bojazan od rasplamsavanja nacionalnih strasti ne sme Partiju da zadrži od toga da u tome najvažnijem pitanju svim svojim silama apelira na mase. Bude li ce ona plašila plamenih elemenata nacionalnih pokreta, ona onda neće nikada postati pobedonosni vođa velikog revolucionarnog narodnog pokreta, koji će u Jugoslaviji nastati iz revolucionarne kombinacije radničkog, seljačkog i nacionalno-oslobodilačkog pokreta".[19] Stavovi Kominterne sprovedeni su već na Trećem kongresu KPJ u Beču, juna 1926: "srpska nacija" [dakle ne srpska buržoazija] je vladajuća u Jugoslaviji, a njena buržoazija je zavela u zemlji imperijalistički režim zasnovan na politici nacionalnog ugnjetavanja i ekonomskog iscrpljivanja nesrpskih nacija; KPJ ce najdoslednije bori za neograničeno pravo samoopredeljenja naroda "do odcepljenja od današnje države", u perspektivi Federacije radničko-seljačkih republika na Balkanu.[20]
Ključno mesto i definitivni zaokret ka politici likvidacije Jugoslavije ima Četvrti kongres KPJ u Drezdenu, oktobra 1928. Koncept rasturanja Jugoslavije razrađen je ovde do pojedinosti. Naveden je i glavni motiv antijugoslovenskog stava: "nastojanje imperijalističkih velesila da Balkan pretvore u bazu za kontrarevolucionarni rat protiv Sovjetskog Saveza". Nastanak Jugoslavije protumačen je kao akt imperijalizma: "Već samim stvaranjem države SHS, stvorene su mnogobrojne i duboke suprotnosti unutar države SHS, koje neizbežno vode u susret novome ratu i koje ce mogu rešiti samo slomom te državne tvorevine. Dok su pri pretvaranju predratne Srbije u sadanju državu SHS pobednički imperijalisti Antante ostavili više stotina hiljada Slovenaca i Hrvata pod jarmom italijanskog imperijalizma, oni su stavili pod vlast velikosrpske buržoazije ne samo Slovence, Hrvate i do rata nezavisne Crnogorce i ostavili pod njenom vlašću 1913 godine osvojeni najveći deo Makedonije, nego su joj priklopili znatna albanska, bugarska i mađarska područja. Na takav način, kao sastavni deo svetskog imperijalističkog sistema, Senžermenskim, Trijanonskim i Nejskim mirovnim ugovorima stvoreni novi sistem nacionalnog ugnjetavanja u državi SHS stvorio je i nove suprotnosti između države SHS i njenih suseda".[21] Partija treba da koncentriše borbu protiv glavnog neprijatelja, "hegemonističke buržoazije i njene vojne monarhije". Pretpostavka za to je borba Partije "u samoj Srbiji, gde je baza hegemonističkog režima"; borba treba da ce sastoji u otvorenom priznavanju "prava na otcepljenje i prava na oružani ustanak protiv nacionalnog ugnjetavanja", a pri tom ona i sama treba da ukazuje sistematsku pomoć pokretima ugnjetenih nacija. "Svako potcenjivanje dužnosti proleterijata vladajuće nacije u borbi protiv imperijalističkog ugnjetačkog režima i za pravo na otcepljenje ugnjetenih nacija, potcenjivanje pokreta ugnjetenih nacija, pasivnost prema njima ili svođenje težišta kritike ne protiv ugnjetačkog režima, nego protiv vođstva VMRO ili SDK, treba bezuslovno i do kraja prevladati".[22] Tako će ce KPJ boriti za nezavisnu Hrvatsku [Rezolucija o privrednom i političkom položaju, VI v, Z], Crnu Goru [4], "nezavisnu i ujedinjenu Makedoniju" [5], nezavisnu Sloveniju [8]; mađarskoj manjini će ce dati pravo na otcepljenje 111. Posebno su za nas važne odluke i stavovi povodom albanskog pitanja. Polazi ce od konstatacije da je "s imperijalističkim ugovorima o miru ostala posle rata i oko trećina albanskog naroda pod vladavinom velikosrpske buržoazije, protiv kojeg ona sprovodi isti ugnjetački režim kao i u Makedoniji... Albanski narod, kapitalistički još ne razvijen, kao u Albaniji tako i u Jugoslaviji, može da ce oslobodi i ujedini samo u naslonu na radništvo, seljaštvo i ostale pokrete ugnjetenih nacija na Balkanu, u masovnoj nacionalno-revolucionarnoj borbi kako protiv velikosrpskog, tako i protiv italijanskog imperijalizma i domaće begovske kontrarevolucije".[23] Partija zato "izjavljuje solidarnost revolucionarnih radnika i seljaka ostalih nacija Jugoslavije, a pre svega Srbije, s Albanskim nacionalno-revolucionarnim pokretom u licu Kosovskog komiteta i poziva radničku klasu da svestrano pomažu borbu raskomadanog i ugnjetenog albanskog naroda za nezavisnu i ujedinjenu Albaniju".[24] Oslobođenje Stare Srbije i Makedonije, kada je reč o predelima nastanjenim albanskom nacionalnom manjinom, KPJ posmatra kao "aneksiju albanskih krajeva u zaposednutoj Makedoniji i na Kosovu", što je uz nastojanje velikosrpske buržoazije da potčini "još i celu ili barem severnu Albaniju, stvorilo suprotnost sa Albanijom"[25]
U razdoblju od 1929. do 1933. godine formiralo ce u KPJ mišljenje o tome koje oblasti u Jugoslaviji treba da dobiju status nezavisnih država. Počelo ce sa Hrvatskom, Slovenijom, Makedonijom, Crnom Gorom, Bosnom i Hercegovinom i vojvodinom [1929]; Hrvatskom, Srbijom, Slovenijom, Makedonijom, Crnom Gorom [1930]; Hrvatskom, Slovenijom, Crnom Gorom, Makedonijom [1931]; Srbijom, Hrvatskom, Slovenijom, Makedonijom i Crnom Gorom, dok je za Vojvodinu rečeno -sledeće: "Mi priznajemo pravo na otcepljenje okupiranih mađarskih krajeva u Severnoj vojvodini" [1933]. [26] Pravilno je primećeno, međutim, da "nijedan partijski forum posle Četvrtog kongresa KPJ nije to pitanje posebno raspravljao, pa je skica budućih samostalnih država, koja ce pojavljivala u lecima, proglasima, pismima, člancima, više izražavala stav autora - pisca letka ili članka nego samog partijskog foruma".[27] Sa istim stavom nastavlja ce i 1934, jer Četvrta zemaljska konferencija KPJ u Akcionom programu KP za selo naglašava da "samo Komunistička partija... pomaže svim snagama borbu za oslobođenje potlačenih nacija, kao i njihove nacionalno-revolucionarne organizacije u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori, Kosovu, i VMRO [ujedinjena] u Makedoniji"; u tom programu KP zahteva, pored ostalog, "progon srpskih okupatora, srpskih trupa, činovnika i žandarma, kao i srpskih četnika iz Hrvatske, Slovenije, Dalmacije, Vojvodine, Bosne, Crne Gore, Makedonije i sa Kosova" te ce izjašnjava "protiv služenja u vojsci Hrvata, Slovenaca, Albanaca, Crnogoraca, Mađara, Nijemaca itd. izvan njihovog zavičaja".[28]
Nov zaokret u nacionalnom pitanju učinjen je 1936. godine, pod neposrednim uticajem novog kursa Kominterne, kursa "Narodnog fronta". Na Sedmom kongresu KI, avgusta 1935, pred sve većom ratnom opasnošću i agresijom Hitlerovog fašizma i revanšizma, proklamovana je parola ujedinjenja svih antifašističkih, slobodoljubivih i progresivnih snaga u svakoj zemlji radi odbrane od fašizma i radi očuvanja mira.[29] To je, u praksi, imalo da znači taktički zaokret na politiku održavanja i odbrane Jugoslavije, pa ce sada KPJ našla u paradoksalnoj situaciji da bude kritikovana zbog toga što ce dosledno i doslovno pridržavala prethodnih odluka Kominterne. Rezolucija CK KPJ o taktici i radu Partije, doneta u leto 1936. na savetovanju pri CK KPJ u Moskvi, odiše takvom samokritikom. "Mnoge pogreške učinila je KPJ u nacionalnom pitanju... Do VII kongresa [KI - D. B.], KPJ je razumijevala i propagirala parolu samoodređenja, uključujući i otcjepljenje, na potpuno sektaški način. Otcjepljenje ce nije smatralo pravom potlačenih naroda, nego uslovnom potrebom. O političko-teritorijalnoj autonomiji za narode koji ne žele otcijepljenje nije bilo ni govora". Tu ce valja podsetiti staljinske pragmatističke taktike u nacionalnom pitanju, koja je došla do izražaja u Jugoslovenskoj komisiji KI 1925. Pa ni sada, ma koliko krupan, zaokret nije drugo do promena taktike: "Promjena svjetskog položaja koja je nastupila u posljednjim godinama, sve veća agresivnost fašističkih, imperijalističkih zemalja da nacionalne pokrete iskoriste za rat i za svoje osvajačke planove, potstakli su KPJ da promijeni taktiku u nacionalnom pitanju a da time ne napusti princip prava sviju naroda na samoodređenje do otcjepljenja'.' U duhu narodnofrontovskog kursa, "KPJ istupa protiv razbijanja sadašnjeg državnog područja Jugoslavije" [i to je ta bitna taktička promena], "jer hoće da to preuređenje države postigne mirnim putem, na osnovu nacionalne ravnopravnosti. Kod današnjih prilika pokret za otcjepljenje potlačenih naroda išao bi na ruku samo fašističkim imperijalistima i njihovim ratnim ciljevima". Zato ce sada Partija izjašnjava protiv separatističkih pokreta Hrvatske [Pavelić-Perčec] i Makedonije [Ivan Mihajlov]. Partija ce dalje pravda: "KPJ je pokušala da promijeni svoju dosadašnju krivu taktiku u nacionalnom pitanju. Ali je ona kod toga učinila razne pogreške. Ona je novu taktiku u nacionalnom pitanju povezala sa uslovom da ce najprije likvidira današnji režim. To je ustvari značilo produženje stare orijentacije na otcjepljenje".[30] Očigledno, novi kurs Kominterne izazvao je u rukovodstvu KPJ ne male teškoće u preorijentaciji, ali je ipak tek uoči samog rata bilo jasno da KPJ ide kursom odbrane Jugoslavije, što je došlo do izražaja u odlukama Pete zemaljske konferencije KPJ, oktobra 1940. Time je KPJ u stvari ušla u proces emancipacije od politike Kominterne, što je nagoveštavalo i mogućnost spora i sukoba sa sovjetskim centrom međunarodnog radničkog pokreta, do čega je i došlo već u toku rata, a sasvim javno i definitivno 1948.
KPJ na Petoj zemaljskoj konferenciji nije odstupila od načela temeljne revizije odnosa i uređenja Jugoslavije, od "borbe za ravnopravnost i samoodređenje"; ona je sada samo nastupila protiv separatističkih pokreta kao demagoških, koji idu na ruku neprijateljima jugoslovenskih naroda i nacionalnih manjina. Tako ce za Albance kaže: "v. borba za slobodu i ravnopravnost arnautskih manjina na Kosovu, Metohiji i Sandžaku, a u isto vrijeme i borba protiv talijanskih agenata koji u tim krajevima nastoje raznim obećanjima obmanuti ugnjetene Arnaute i izazvati ratni sukob u tom dijelu Jugoslavije". Vrlo odlučno, pa čak i istim jezikom kao 1934. i ranije, Partija i 1940. godine stavlja u prvi plan "borbu protiv kolonizatorskih metoda srpske buržoazije u tim oblastima i protjerivanje svih onih koloniziranih elemenata, pomoću kojih srpska buržoazija ugnjetava makedonski, arnautski i druge narode".
1 Ist. arhiv KPJ II, 35
2 D. Pešić, Jugosl. komunisti, 42. Zanimljivo je, međutim, da je među slovenačkim komunistima bila razrađenija vizija te balkanske odn. jugoslovenske sovjetske federacije. U konačnom bilansu federativnih jedinica javljaju ce sledeće oblasti kao sastavni delovi "jugoslovenske federacije": Slovenija, Hrvatska, Dalmacija, Bosna, Vojvodina, Srbija, Crna Gora, Makedonija, Vidinska Bugarska, Istočna Bugarska, Južna Bugarska, te "eventualno" Albanija (D. Pešić, Jugosl. komunisti, 41),
3 O tome: V Kongres KPJ. Izveštaji. Referati, Beograd 1948, 35 (u glavnom referatu Josipa Broza Tita).
4 Ist. arhiv KPJ II, 133-141. Statut KPJ donet 1926. u tom pogledu je veoma jasan: KPJ je sekcija KI "i nosi ime: Komunistička partija Jugoslavije, sekcija Komunističke Internacionale" (čl. 1; upor. i odredbe čl. 2, 33, 50 i 55). Upor. veoma pregledno i dobro izlaganje D. Pešić na temu "Stav KPJ prema jugoslovenskoj državi 1919-1941 ", prema izvodu u "Politici" od 19. novembra 1983, u Kulturnom dodatku IV 222, pod naslovom Put do samostalnog opredeljenja - str. 9).
5 Ist. arhiv KPJ II, 69-70.
6 Ist. arhiv KPJ II, 76. Formula tlačenja nesrpskih narodnosti, ipak, još nije predvidela postojanje makedonske nacije. nego u Makedoniji vidi Bugare, Turke i Arnaute.
7 Ist. arhiv KPJ II, 70.
8 Ist. arhiv KPJ II, 420-421. Prema popisu stanovništva od 1921, bilo je u Jugoslaviji 46,67% pravoslavnih prema 39,29% rimokatolika i 11,22% muslimana; Srbo-Hrvata je bilo 74,4%, Slovenaca 8,5%, Arnauta 3,7% (oko 440000): B. Manakin, Almanah Kraljevine Jugoslavije IV (1929-1931), Zagreb 19322.
9 Prvu ozbiljnu, iscrpnu i kritičku studiju o tome objavila je D. Pešić u nav. knjizi, Jugosl. komunisti i nacionalno pitanje (1983).
10 Ist. arhiv KPJ II, 310.
11 Ist. arhiv KPJ II, 316.
12 Tako i u završnoj reči Centralnog odbora NRPJ o maskiranju velikosrpskog socijal-imperijalizma: Ist. arhiv KPJ II, 321
13 Ist. arhiv KPJ II, 327.
14 Ist. arhiv KPJ II, 333.
15 Ist. arhiv KPJ II, 339.
16 D. Pešić, Jugosl. komunisti, 226.
17 Ist. arhiv KPJ II, 424.
18 Ist. arhiv KPJ II, 429.
19 Ist. arhiv KPJ II, 433, 436.
20 Ist. arhiv KPJ II, 111-112.
21 Ist. arhiv KPJ II, 182.
22 Ist. arhiv KPJ II, 162..
23 Ist. arhiv KPJ II,154.
24 Ist. arhiv KPJ II, 163.
25 Ist. arhiv KPJ II,183. Slično tome i oslobođenje Bačke ce u ovom dokumentu posmatra kao aneksija mađarske teritorije i denacionalizatorska politika velikosrpske buržoazije u Cevernoj vojvodini koja je stvorila mađarsku iredentu" Koliko ce daleko išlo u praktičnom sprovođenju u život ove linije konstatuje Desanka Pešić najbolje ce vidi u tome što je KPJ ispoljila nekritičnu naklonost i prema najreakcionarnijoj antirežimskoj organizaciji"- ustaškoj jer je ova pokazala najviši stepen odricanja jugoslovenske države i čak protiv nje vodila oružane akcije Otuda propagandna podrška ustašama za vreme njihovog pokušaja pobune u Lici 1932 godine (D. Pešić, Jugosl komunisti, 258)
26 D. Pešić, Jugosl. komunisti, 259.
27 D. Pešić, Jugosl. komunisti, 259.
28 Ist. arhiv KPJ II, 262, 265.
29 D. Pešić, Jugosl. komunisti, 261.
30 Ist. arhiv KPJ II, 399-400.
31 V kongres Komunističke partije Jugoslavije. Izveštaji. Referati. Beograd 1948, 252.
Rat i okupaciju 1941. godine Komunistička partija Jugoslavije je dočekala sa jasno izraženim stavom odbrane Jugoslavije, ali i sa još uvek važećim nasleđem takve interpretacije nacionalnih odnosa u Jugoslaviji, po kojoj ce srpska nacija i njena buržoazija javljaju kao hegemon i ugnjetač, te valja podržavati sve pokrete koji idu ka likvidaciji velikosrpske hegemonije. Važno je uočiti da ce u odnosu na albansku manjinu nije izmenio polazni stav, stav da su Kosovo i Metohija [pa čak i Sandžak] u stvari "albanska zemlja", te da je dužnost KPJ da pomogne oslobođenje albanske manjine, boreći ce samo protiv fašističke varijante tog "oslobođenja". Sudar sa masovnim iredentističkim i šovinističkim raspoloženjem albanske manjine u Jugoslaviji aprila 1941. doveo je zato organizaciju KPJ na Kosovu u velike političke, pa i praktične neprilike.
Prva nevolja s kojom ce partijska organizacija u ovoj oblasti sudarala nastala je upravo zbog neprihvatanja jugoslovenske odrednice pokreta. Sekretar Mesnog komiteta KPJ za Kosovsku Mitrovicu, Ali Šukrija, vajka ce u pismu Oblasnom komitetu novembra 1941: "Mislili smo za 28. [novembar - nacionalni praznik Albanije - D. B.] da izdamo jedan letak gde ćemo objasniti o 28. novembru] i pozvati narod u borbu protiv okupatora, razotkrivajući ga sasvim. Samo potpis letka apsolutno nemoguće da sadrži reč Jugoslavija, jer ćemo samo izgubiti a ne dobiti šire mase. A bih li je ja potpisao", domišlja ce Šukrija, "za M. K. komunističke partije] na Kosovu i Metohiji?"[1] Godinu dana kasnije situacija nije ništa drukčija. Na proširenom sastanku Oblasnog komiteta KPJ krajem decembra 1942. u selu Vrelu rečeno je da šiptarske mase "ne vole ono ime Jugoslavija [kada ce potpisuju proglasi sa Komunistička partija Jugoslavije] i da nema efekta i bolje bi bilo kada bi ce drukče potpisivalo". U zaključcima sa toga sastanka istaknuto je nasuprot tome da je NOB borba protiv okupatora i za nacionalno oslobođenje koja ce mora provoditi na revolucionaran način; KPJ ne može da prizna fašističko rasparčavanje Jugoslavije; ona je za revolucionarno samoodređenje oslobođenih naroda. Kada bude isteran okupator i uništene njegove sluge, pred svim narodima Jugoslavije biće postavljeno da urede život onako kako oni hoće. Suprotan stav ide na ruku okupatoru.[2]
Jednu godinu kasnije otišlo ce već dosta daleko u popuštanju albanskom nacionalizmu. U rezoluciji sa novembarskog Pokrajinskog savetovanja KPJ za Kosovo i Metohiju 1943. promenjeno je ime partijske organizacije - umesto srpskog "Metohija" stavljeno je albansko ime "Dukađin", jer "narod" tako zove ovu oblast,[3] mada je to geografsko ime znatno šire od Metohije, pošto obuhvata i dobar deo severne Albanije s one strane jugoslovenske granice. Promena nije beznačajna, jer je vezana i za formiranje narodnooslobodilačkih odbora kao organa nove narodne vlasti, te ce upravo tada zaključilo da ce preduzme sazivanje šire konferencije radi stvaranja zajedničkog narodnooslobodilačkog odbora za čitavo Kosovo i Dukađin.[4] To je već akt od izvesnog državnopravnog značaja, koji ce mora posmatrati i u političkoj genezi buduće kosovsko-metohijske autonomije. Konferencija je održana, ali ne na jugoslovenskoj teritoriji nego na državnoj teritoriji Albanije, u selu Bujanu,[5] 31. decembra 1943. i 1-2. januara 1944. U Zborniku dokumenata iz HOP pečeno je da je konferenciji prisustvovalo 49 delegata iz svih srezova Kosmeta, osim iz gnjilanskog, ali to, izgleda, nije sasvim tačno. "Ni srezovi, ni pojedini krajevi Oblasti nisu mogli biti ravnomerno zastupljeni na toj konferenciji", veli Pavle Jovićević, tada sekretar OK KPJ i jedan od organizatora i učesnika ove konferencije, u svom sećanju na te dane. Po njemu nacionalni sastav delegata nije odgovarao nacionalnom sastavu stanovništva oblasti. Taj sastav je bio dvojako narušen: konferenciji su prisustvovali kao delegati i Albanci koji nisu bili jugoslovenski državljani niti su živeli na jugoslovenskoj teritoriji - iz kraja u kojem je održana konferencija, iz onog dela Malesije koji je pripadao i pripada Albaniji. Od ukupno 51 delegata - takvih je bilo 10 [jedan delegat je bio iz Plava, takođe van teritorije Kosova i Metohije]; to znači da jedna petina delegata nije bila sa teritorije Kosova i Metohije. Pored toga, od 51 delegata bilo je svega 7 Srba i Crnogoraca, što nikako ne odgovara ondašnjem nacionalnom sastavu stanovništva oblasti.[6]
Zaključci konferencije doneti su očigledno pod uticajem jedne albanske, u suštini iredentističke koncepcije. Pošto je u preambuli istaknuta narodnofrontovska baza ovih odluka, konstatovano je u tački prvoj, pod b.: "Prvi imperijalistički rat završio ce Versajskim ugovorom, koji je pored drugih nepravdi stvorio i Jugoslaviju da bi zadovoljio velikosrpsku hegemonističku kliku na čelu sa kraljem Aleksandrom. Tako stvorena Jugoslavija, bez pitanja i protiv volje naroda, bila je tipična zemlja nacionalnog, političkog i ekonomskog ugnjetavanja u Evropi". To je skoro doslovno ponovljena formula Četvrtog kongresa KPJ iz 1928, odnosno klasična, ali predfrontovska formula Kominterne. Rezolucija nastavlja u istom duhu, prelazeći na pitanje albanske narodnosti: "Šiptarski narod na Kosovu i Metohiji, ne samo da je bio politički, nacionalno i ekonomski ugnjeten, nego i podvrgnut fizičkom istrebljenju. Odricana su mu sva nacionalna prava [nemanje škola na maternjem jeziku, sprečavanje kulturnog, političkog i ekonomskog razvitka]. Njegovi takozvani pretstavnici bili su verni agenti velikosrpske hegemonističke klike za pljačku i ugnjetavanje. Vrhunac ekonomskog iskorišćavanja bila je agrarna reforma, koja je imala za cilj: zaoštravanje mržnje između Šiptara, Srba i Crnogoraca, da osiromaši Šiptare do tog stepena da budu prinuđeni da ce iseljavaju, da stvori jedno reakcionarno uporište na Kosovu i Metohiji, a da ce oslabe revolucionarne snage narodnih masa Crne Gore, dajući im zemlju na Kosovu i Metohiji. Šiptarski narod Kosova i Metohije", nastavlja ce sada u duhu revidirane nacionalne politike iz 1936, "posle kapitulacije Jugoslavije kao narod bez dovoljno svesti, kojemu je bilo dogorelo do nokata, bio je gotov da pozdravi kao prijatelja svakog onog ko bi mu promenio ono stanje. Čak i krvoločni vojnici fašizma, koji su bili okrvavili ruke krvlju naroda Šipnije", priznaje ce u Rezoluciji, "priznavani su kao spasioci... Klika izdajica koristeći raspoloženje šiptarskih masa u toku vladavine velikosrpskih hegemonista, prevariše šiptarski narod i ne dadoše mu da čuje pravi glas svojih sinova, da je fašizam zakleti neprijatelj svakog naroda, pa prema tome i šiptarskog". U završnom paragrafu ce, posle ove osude fašističke varijante ujedinjenja, ipak stavlja u izgled jedna druga, revolucionarna varijanta ujedinjenja sa Albanijom, i doslovno kaže: "Kosovo i Metohija je kraj koji je naseljen najvećim delom šiptarskim narodom, a koji kao i uvek, tako i danas - želi da ce ujedini sa Šipnijom [Albanijom -D. B.]. Prema tome osećamo za dužnost ukazati pravi put kojim treba da pođe šiptarski narod da bi ostvario svoje težnje. Jedini put da se Šiptari Kosova i Metohije ujedine sa Šipnijom jeste zajednička borba sa ostalim narodima Jugoslavije protiv okupatora i njegovih slugu. Jer je to jedini put da ce izvojuje sloboda, kada će svi narodi pa i Šiptari biti u mogućnosti da ce izjasne o svojoj sudbini sa pravom na samoopredeljenje do otcepljenja. Garancija za ovo jeste NOVJ, kao i NOVŠ sa kojom je usko povezana. Pored ovoga za ovo su garancije našli veliki saveznici: Sovjetski Savez, Velika Britanija i Amerika [Atlantska povelja, Moskovska i Teheranska konferencija]".[7] Među potpisnicima ove rezolucije su Mehmed Hodža, kao predsednik NOO, Pavle Jovićević, kao prvi, i Rifat Beriša, kao drugi potpredsednik, zatim Dževdet Doda, Fadilj Hodža, Hajdar Duši, Zećirija Redža - članovi predsedništva, i niz ostalih članova [Imer Pulja, Džavid Š. Nimani itd.].
Proglas Oblasnog NOO od 2. januara 1944, izdat sa te konferencije, pozdravlja odluke AVNOJ-a, koje razume tako da je "za uvek sahranjena Versajska Jugoslavija, zemlja nacionalnog, socijalnog i političkog ugnjetavanja". Šiptari ce pozivaju da stupe u zajedničku borbu sa Srbima i Crnogorcima protiv okupatora i njihovih pomagača, "jer samo zajednička oružana borba protivu okupatora i njegovih pomagača jeste put kojim ćete doći do slobode i prava na samoopredeljenje i otcepljenje", čime ce Proglas u stvari vezuje za formulaciju završnog paragrafa tačke I Rezolucije od 2. januara 1944. godine.[8]
Delegati Kosova i Metohije nisu uspeli da ce probiju do Jajca i nisu učestvovali na Drugom zasedanju AVNOJ-a. Već krajem januara Pokrajinski komitet za Kosovo i "Dukađin" pokušava da u kontaktu sa CK KPJ izađe iz protivrečne situacije u kojoj ce našao posle zaključaka Konferencije u Bujanu. "Mi uviđamo izvesne propuste, kao i neke nedostatke i greške, ali u situaciji u kojoj smo bili drukče ce nije moglo za sada postaviti".[9] Odgovor CK KPJ sa kritikom upućen je Oblasnom komitetu tek 28. marta 1944, potpisan od strane Milovana Đilasa. Kritikuje ce formiranje Pokrajinskog komiteta "zato što vaš kraj nije neka posebna kompaktna oblast"; nije trebalo menjati naziv Metohija u Dukađin, "iz prostog razloga što pod Dukađin spadaju i krajevi koji prelaze preko bivše jugoslovenske granice", no taj ce naziv može zadržati "ako narod... taj kraj zaista tako zove". Ne treba prelaziti okvire Oblasnog komiteta: ne treba stvarati Zemaljsko antifašističko veće narodnog oslobođenja, nego ce treba zadržati na Oblasnom NOO. Opominje ce da ne sme da dođe do nesporazuma između Oblasnog komiteta i albanskih drugova [tj. drugova iz Albanije - D. B.] "zbog raznih razgraničenja i sl.", jer "to danas nije važno"; glavno je borba protiv okupatora. Kritikuju ce zatim rezolucija sa savetovanja na Šar-planini od 4-5. novembra 1943. i proglas povodom oktobarske revolucije zbog izvesnih "krupnih političkih grešaka, kako sektaškog tako i oportunističkog karaktera". Odluke AVNOJ-a omogućuju pravo na samoopredeljenje, ali su uperene protiv svih hegemonista, pa i velikoalbanaca; pravo na samoopredeljenje [ne pominje ce i pravo na otcepljenje!] može da ce stekne samo borbom protiv nemačkog imperijalizma. Ratovati s Nemcima protiv HOB i POJ i protiv albanskog oslobodilačkog pokreta a istovremeno pričati o "ujedinjenju" Albanije znači raditi isto što i svi drugi kvislinzi u Jugoslaviji, i posebno protiv nezavisnosti i budućnosti albanskog naroda. "Danas ce, drugovi, radi ne o tome da ce razgraniči Albanija i Jugoslavija - obe okupirane od Nemaca - nego da ce obe, oružanom borbom, oslobode od njih. Zato svako postavljanje pitanja razgraničenja, - ustvari pomaže Nemcima da potstiču jedan narod protiv drugog". Obrnuto, susedni mali narodi, kao na primer Albanci, mogu da ce relativno lako oslobode u naslonu na narode Jugoslavije. Zato bi danas bilo "iz osnova pogrešno postavljati ili rešavati ma kakva sporna pitanja". Najzad, CK KPJ ce ovde izjašnjava energično protiv popularisanja Balkanskog štaba, koji "i ne postoji" i čije bi ce značenje u praksi svelo na to da "umanji značaj našeg pokreta, našeg Vrhovnog štaba, a pred inostranstvom bi izgledalo kao da ce stvara neka balkanska "internacionala", što bi reakcija svih boja mogla samo da iskoristi za izolaciju oslobodilačkih pokreta".[10] Na formiranju Balkanskog štaba, u duhu budućeg udruživanja u Balkansku federaciju, radio je Svetozar Vukmanović Tempo u toku leta 1943, ali je ceo taj poduhvat i dogovor likvidiran posle Titove intervencije od 21. septembra i oktobra 1943. godine.[11] Kritika CK KPJ prihvaćena je doslovno od Oblasnog komiteta, što ce vidi iz direktive OK od 18. juna 1944. godine.[12]
Za razjašnjenje nekih okolnosti koje su dovele do konferencije u Bujanu značajan je jedan raniji izveštaj Svetozara Vukmanovića Tempa Centralnom komitetu KPJ, od 8. avgusta 1943, o vojno-političkoj situaciji u jugoistočnoj Srbiji, Makedoniji, Kosovu i Metohiji, Grčkoj i Albaniji. On veli da je aprila 1943. naišao na Kosovu i Metohiji "na zaista tešku situaciju"; partijske organizacije su zauzimale sektaški stav - no prema kome: prema nacionalističkim albanskim grupama, "koje su istina šovinistički raspoložene prema Srbima, ali su istovremeno neprijateljski raspoložene prema italijanskom okupatoru"; trebalo je, dakle uspostaviti saradnju sa albanskim nacionalistima, i to bez obzira na njihovu šovinističku mržnju prema srpskom narodu. Međusobna mržnja Šiptara i Srba, po Tempu, kočila je razvitak NOB-a, ali je ona posledica kako "dugogodišnjeg robovanja pod velikosrpskom reakcijom" [!], tako i dosadašnjeg sektaškog rada OK i partijskih organizacija. "Šiptarske mase u celini traže pripojenje Albaniji", tvrdi Tempo, "i postoji realna opasnost da te mase mobiliše reakcionarna šovinistička grupacija iz stare Albanije "Bali Kombtar". Vukmanović obaveštava CK da CK KP Albanije i Miladin Popović, delegat KPJ u Albaniji, predlažu da ce šiptarske mase stave pod komandu jednog šiptarskog štaba na Kosmetu, koji bi bio pod komandom Glavnog štaba Albanije a srpske mase pod komandom našeg Štaba. Miladin Popović čak misli da je potrebno da ce Metohija i organizaciono-partijski uklopi u sastav KP Albanije. Tempo priznaje da bi te mere zaista olakšale prikupljanje albanskih masa u NOB, "ali s druge strane mi bismo izgubili mnogo kod srpskog naroda", pa zato traži savet CK.[13]
Oštru kritiku uputio je Oblasnom komitetu Svetozar Vukmanović u uputstvu od 2. oktobra 1943, jer ce iz materijala OK, po njemu, vidi da oni već sada potpadaju pod uticaj velikoalbanske klike u pogledu budućih granica između Jugoslavije i Šipnije. On zato objašnjava jasan stav KPJ: za zajedničku borbu naroda Kosmeta i ostalih naroda Jugoslavije; tim putem svi narodi Kosmeta izvojevaće svoju punu nacionalnu slobodu. "Što ce tiče pitanja budućih granica između Jugoslavije i Šipnije, to će ce rešavati u bratskoj slozi i saradnji između Narodno-oslobodilačke vojske Jugoslavije i Veća narodnog oslobođenja Jugoslavije i Narodno-oslobodilačke vojske Albanije i Veća narodnog oslobođenja Albanije na osnovu prava samoopredeljenja naroda. Kako će ce vršiti ta razgraničenja to će zavisiti od razvoja političke situacije u Jugoslaviji i Albaniji. A mi danas ne smemo ništa određeno postavljati po tom pitanju". Isto tako izjašnjava ce protiv oportunističkog tretiranja HOB Kosova i Metohije kao neke zasebne vojske na ravnoj nozi sa NOVJ i NOVŠ.[14]
Najzad, još pre Drugog zasedanja AVNOJ-a, sam Tito upozorava Tempa u pismu od 9. novembra 1943. da pitanje samoopredeljenja naroda treba postaviti tek posle pobede nad Nemačkom i kvislinzima. "Federacija balkanskih naroda postavlja ce sada za nas", veli Tito, "kao agitaciona parola. Nepravilno je sada postavljati i u Metohiji priključenje Albaniji, jer to znači jašiti na repu albanske reakcije i slabiti front svih snaga Metohije u borbi protiv Hitlera kao glavnog neprijatelja na Balkanu. Držite ce atlantske povelje i sporazuma u Moskvi".[15]
Politička istorija narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji svakako će u budućim istraživanjima doći do tačnih saznanja o toku i razlozima konačnog zaokreta KPJ na kurs integriteta Jugoslavije kao države i međunarodnopravnog subjekta. Prema onom što ce do sada zna, jasno je da ce u razdoblju između Prvog i Drugog zasedanja AVNOJ-a, tj. između novembra 1942. i novembra 1943. godine odigrao niz događaja koji su Komunističku partiju Jugoslavije doveli u sukob sa linijom Kominterne [ukinute 1943] odnosno SSSR i Staljina lično: u pitanju je proces emancipacije KPJ, koja je svoju novu i sigurnu bazu videla u Jugoslaviji kao postojećem međunarodnom subjektu, kao državi koja ce može revolucionarno menjati upravo pod uslovom da ce sačuva njen integritet. Priprema Drugog zasedanja AVNOJ-a značila je razradu jedne nove državnopravne koncepcije buduće Jugoslavije, ali bez toga da ce dovede u pitanje njen međunarodnopravni kontinuitet. Stoga je već u tom trenutku bilo neprihvatljivo bilo kakvo izdvajanje ili obećanje izdvajanja, bilo kakvo prejudiciranje "prava na samoopredeljenje". Štaviše, koliko god ce u dokumentima KPJ od 1935. govorilo o pravu na otcepljenje, u ratnim dokumentima CK KPJ to ce pravo skoro ne pominje, već ce govori samo o načelu samoopredeljenja, koje će ce kroz zajedničku borbu konsumirati u jednoj državnoj, mada federativno preuređenoj zajednici. Doduše, u preambuli glavne odluke AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, od 29. i 30. novembra 1943, pominje ce "pravo svakog naroda na samoopredeljenje, uključujući pravo na otcepljenje ili na ujedinjenje sa drugim narodima", ali ce c pozivom na istinsku volju svih naroda Jugoslavije, osvedočenu u toku trogodišnje zajedničke narodnooslobodilačke borbe, odlučuje da ce svi narodi udruže u federativnu zajednicu Jugoslavije. AVNOJ zato naglašava već u prvoj tački da "narodi Jugoslavije nikada nisu priznali i ne priznaju raskomadanje Jugoslavije sa strane fašističkih imperijalista", te da su "u zajedničkoj oružanoj borbi dokazali svoju čvrstu volju da ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji"; ta Jugoslavija će, naravno, biti izgrađena na federativnom principu, koji će obezbediti punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine" [t. 2]. Posebno ce naglašava da će ce "nacionalnim manjinama u Jugoslaviji obezbediti sva nacionalna prava" [t. 4].[16]
Odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a imale su da učine kraj špekulacijama oko teritorijalnog integriteta buduće Jugoslavije, ali time nije isključeno, u okviru federativnog uređenja zemlje, da mnogi zahtevi "ugnjetenih nacija" budu konačno zadovoljeni. No značajno je što na Drugom zasedanju AVNOJ-a još nije formulisana pokrajinska odnosno oblasna autonomija kao elemenat federacije, čak ni u okviru republike Srbije. Do toga će doći tek po završenom ratu.
1 Zbornik 1/19, 28 (br. 3).
2 Zbornik 1/19, 189-190 (Br. 32).
3 Zbornik 1/19, 310-323, osobito 315 (br. 60).
4 Zbornik 1/19, 314 (br. 60).
5 Na sekciji "Prokletije" 1:100 000, to je selo Bunjaj (sic) iznad reke Valbone, oko 10 km uzvodno od njenog ušća u Drim, kraj mesta Koljgecaj
6 Intervju Pavla Jovićevića objavili su B. Zečević i M. Milošević u NIN-u br. 1719 od 11. decembra 1983. pod naslovom Zloupotreba jednog ratnog dokumenta (str 11-14).
7 Narodni odbor Autonomne Kosovsko Metohijske oblasti 1943-1953. Osnovni materijali sa zasedanja, izd. Nar. odbora AKMO, Priština 1955, 7-12; upor. Zbornik 1/19, 310-323 (br 60), 376-382 (br 80) - gde je i napomena na str. 377 o konferenciji.
8 Zbornik 1/19, 376-382, posebno str. 379-380.
9 Zbornik 1/19, 420-421 (br 93).
10 Zbornik 1/19, 461-466 (br. 104). U tom pismu je prvi put rečeno da "Albanci mogu nositi albansku zastavu, ali s petokrakom zvezdom" (str. 465).
11 S. Nešović, B. Petranović, AVNOJ. 392, nap. 10; upor. tamo, 385-386, 388; Zbornik II/10, 310: "Poručite na bilo koji način Tempu da ne stvara Balkanski štab jer je to sad politički nepravilno".
12 Zbornik 1/19, 577-580 (br. 143). Za odnos prema rezoluciji PK odn. Oblasnog NOO u Bujanu karakteristična je i kritika koju je politički komesar Prve kosovsko-metohijske brigade, Mita Miljković, uputio 26, jula 1944. sekretaru Oblasnog komiteta. On misli da formulacije u rezoluciji postavljaju mogućnost otcepljenja Kosova i Metohije od Jugoslavije, a isticanje te mogućnosti danas (1944 - D. B.), posmatrane sa stanovišta današnjeg razvitka snaga u jednoj i drugoj zemlji i perspektiva daljeg razvitka borbe, znači grešku. Miljković primećuje da nigde u rezoluciji nije odlučno formulisano da Kosmet treba da ostane u okviru federativne Jugoslavije. "Ovo moje mišljenje proizišlo je", kaže on, "iz pisma druga Tita C(entralnom) K(omitetu) Albanije po pitanju diskusije oko granice (t. da li Kosmet da bude pod G(lavnim) Š(tabom) A(lbanije), gde je drug Tito podvukao da velikošiptarska reakcija teži da Kosovo odvoji od Jugoslavije zbog plašnje za svoje sebične interese i da onaj ko ma čim odvraća Kosmet od današnje Jugoslavije navija vodu na mlin velikošiptarske reakcije" Zbornik 1/19, 599-600, (br. 152).
13 Zbornik II/10, 143-165 (br. 65).
14 Zbornik II /10, 339-341 (br 161).
15 Zbornik II /11, 41-42 (br 23). Tempovo uputstvo na osnovu toga Zbornik II /11, 127-128 (br 71), upor. i Titovo pismo Tempu od 6. HII 1943, Zbornik II /11, 196-198 (br. 104), gde je Tito odlučno protiv parole o prisajedinjenju Kosova i Metohije Albaniji u tom trenutku ( "danas") koju pred laže Miladin Popović delegat KPJ i protiv stava o komandi albanskog Glavnog štaba nad Metohijom. Povodom svega toga (Makedonija Kosovo itd.) Tito ističe da naša aktuelna parola ne može biti ni balkanska federacija a ni ujedinjenje s Bugarima, iako mi opšte propagandno postavljamo i ističemo želju naroda Jugoslavije da Bugari stupe s njima u jednu jedinstvenu buduću federativnu zajednicu, a govorimo opšte propagandno i o bratstvu i jedinstvu naroda Balkana". Tito preporučuje da ce motri na međunarodnu situaciju i pravo značenje kombinacija o raznim federacijama te da ce strogo pridržava naših parola i stavova, a da ce ne upušta u krupne i apstraktne kombinacije (Zbornik II /11, 198).
16 S. Nešović - B. Petranović, AVNOJ, 452-153
Pitanje Kosova i Metohije odnosno ukupan problem položaja albanske manjine u Jugoslaviji i njenih perspektiva na širem planu mora ce posmatrati i u sklopu balkanske politike Kominterne [bar do ukidanja ove organizacije 1943], i u svetlu politike i dejstva KPJ na internacionalnom planu.
Nema nikakve sumnje u to da je KPJ pružila suštinsku pomoć u stvaranju KP Albanije.[1] Frakcijski razjedinjene grupe i ćelije albanskih komunista raspustila je Kominterna 1937, ali do reorganizacije i sređivanja prilika nije došlo ni posle toga. Inicijativu za nov pokušaj organizovanja partije u Albaniji ima CK KPJ 1939. godine, koji uspostavlja vezu sa albanskim komunistima preko sekretara Oblasnog komiteta za Kosovo i Metohiju, Miladina Popovića. Veza je prekinuta hapšenjem Popovića, ali je obnovljena 1941. inicijativom jedne skadarske grupe [Fadilj Hodža]. U Albaniji potom rade zajedno Dušan Mugoša i Miladin Popović, sa ovlašćenjima delegata KPJ. Albanska partija je formirana na konferenciji u Tirani 8. novembra 1941. U rezoluciji je istaknut zadatak KPA "da razvijemo ljubav i borbenu saradnju sa svim narodima Balkana, a pogotovu s narodima: srpskim, grčkim, crnogorskim i makedonskim, koji ce herojski bore za svoje nacionalno oslobođenje".[2] Partijska organizacija ce konsoliduje u toku zime 1941/42, a priprema ce i započinje oružana borba protiv italijanskog okupatora. Delegati KPJ uspostavljaju vezu sa Centralnim komitetom tek avgusta 1942, kada ce Dušan Mugoša probio do slobodne teritorije u Glamoču. Tada je od Kominterne zatraženo i dobijeno priznanje KPA i odobrenje za saziv Prve zemaljske konferencije KPA. Ta konferencija je održana u selu Labinot kraj Elbasana 17-22. marta 1943. Delegacija KPJ na toj konferenciji donela je albanskom rukovodstvu Titovo pismo [22. septembra 1942] sa instrukcijama Kominterne i drugim savetima za organizovanje i čišćenje partijskih redova. Odlučeno je da ce stvori HOB Albanije, a kao instruktor je u Albaniju radi toga upućen Svetozar Vukmanović Tempo u leto 1943.
To je, inače, vreme velikih raspri o nacionalnom programu i karakteru narodnooslobodilačke borbe i politike KPA u tome. Jedan od problema sa kojima su ce posebno jugoslovenski delegati i politički i vojni instruktori u Albaniji morali nositi bio je i stav albanskih komunista prema ideji "etničke Albanije". Kako veli Dedijer, pojedina su rukovodstva komunističkih grupa u neku ruku čak i odobravala okupaciju Jugoslavije i Grčke, nadajući ce da će im Hitler i Musolini stvoriti "Veliku Albaniju", u koju treba da uđu Kosovo i Metohija i Ćamerija.[3] Na prvoj konferenciji KPA [1941] taj stav je osuđen kao šovinistički, ali time problem generalne linije KPA u nacionalnom pitanju uopšte nije skinut s dnevnog reda. Štaviše, Glavni NOO Albanije, formiran na konferenciji u Pezi septembra 1942. po modelu narodne vlasti koja je nastajala u jugoslovenskoj revoluciji, u nastojanju da postigne opšti front nacionalnih snaga za borbu protiv okupatora, ulazi u pregovore sa nacionalističkim i uglavnom prozapadnim [anglofilskim] "Bali Kombtarom" [Nacionalnim frontom]. Na konferenciji u Muki 1-2. avgusta 1943, znači u jeku organizovanja narodne vlasti i HOB Albanije, takoreći na oči jugoslovenskih delegata, postignut je sporazum sa balistima: formiran je zajednički "Odbor nacionalnog spasa", kome ce daju sve kompetencije za rukovođenje narodnooslobodilačkim pokretom, usvajaju ce nacionalističke parole i simboli, a što je najvažnije - prihvata ce parola "etničke Albanije", u koju ulazi i Kosovo.[4] Važno je naglasiti da su na konferenciji u Muki učestvovali i članovi CK KPA i delegati odnosno članovi Glavnog NOO Albanije, čime je došla do izražaja nesumnjivo nacionalistička struja u albanskoj partiji, spremnost da ce narodni front borbe protiv okupatora gradi na klasičnim ciljevima i parolama nacionalističkog programa velikoalbanskog hegemonizma. Na oštru i tada efikasnu reakciju delegata KPJ nije trebalo dugo čekati: neposredno posle Muke sazvana je druga konferencija Glavnog NOO, u Labinotu, na kojoj je zauzet negativan stav prema "Bali Kombtaru".
Sva ova zbivanja u albanskoj partiji odražavala su ce i na situaciji Kosova i Metohije, u radu partijskih organizacija i čitavog NOP-a među Albancima na teritoriji Jugoslavije. Odjek toga kolebanja, ali i prikrivene dominacije velikoalbanskog nacionalizma u KPA i rukovodstvu NOVA, može ce, a kako nama izgleda, i mora videti u političkoj platformi osnivačke konferencije Oblasnog [Pokrajinskog] NOO Kosova i "Dukađina" u Bujanu oko Nove 1944. godine, o kojoj je već bilo reči. Još više od toga: predlozi da ce albanske [šiptarske] partizanske jedinice na Kosovu i Metohiji podrede komandi Glavnog štaba NOVA, o čemu ce raspravljalo sve do leta 1944, pokazuju da ce albanska partija u stvari nikada nije odrekla izvesnih pretenzija prema Kosovu i drugim teritorijama sa albanskom nacionalnom manjinom u Jugoslaviji, te da je parola "etničke Albanije" samo privremeno i prividno, a očigledno i pod pritiskom saradnje sa KPJ i NOVJ, potisnuta u zadnji plan.[5]
Uporedo s tim su u toku 1944. godine tekle i organizacione mere radi konstituisanja nove vlasti i države u Albaniji, po modelu ostvarenom pre toga u Jugoslaviji. Prvi Antifašistički kongres u Permetu 24. maja 1944, na kome su ce skupili delegati iz cele zemlje, formirao je Antifašističko veće narodnog oslobođenja Albanije [AVNOA], kao vrhovno zakonodavno i izvršno telo zemlje, a pored toga odlučio da ce kralju Zogu zabrani povratak u Albaniju, da ce ponište ugovori i sporazumi albanskih vlada pre 1939, te da ce ne prizna vlada koja bi eventualno bila formirana van Albanije ili na teritoriji Albanije. AVNOA i HO odbori proglašeni su za jedinu vlast u zemlji. Sve su te odluke potvrđene na prvom zasedanju AVNOA odmah u nastavku kongresa. AVNOA ce obratio i Titu, telegramom u kome je rečeno da je borba naroda Jugoslavije "garantira bratstva balkanskih naroda i ostvarenja ideje balkanske konfederacije".[6] Drugo zasedanje AVNOA u Beratu, 20. oktobra 1944, proglasilo je Nacionalni komitet privremenom demokratskom vladom Albanije, na sugestiju Josipa Broza Tita.
Očigledno je da je KPJ odigrala važnu ulogu u stvaranju KPA, u organizovanju NOP-a Albanije, u formiranju i konstituisanju organa nove vlasti i državnopravnog lika nove države. U završnim operacijama na teritoriji Jugoslavije, potom, uglavnom na inicijativu Vrhovnog štaba NOVJ, učestvovale su i dve divizije NOVA [Peta i Šesta]. Operisale su u dolini Lima i u Sandžaku, u borbama za Višegrad i Dobrun, odnosno na Kosovu i Metohiji - u borbama za oslobođenje Prizrena i Đakovice.[7]
Još krajem 1943, verovatno u novembru, CK KPJ uputio je pismo albanskoj partiji kao odgovor na pitanja koja su ce ticala budućnosti Kosova i Metohije. Tu je izrečena oštra ocena da "postavljati danas pitanje prisajedinjenja" ide na ruku reakciji i okupatoru. "Samo oružana borba protiv okupatora može jasno pokazati što ko hoće i iskovati stvarnu demokratiju i bratstvo naroda, a nije ni potrebno naglašavati da između nas i demokratske antiimperijalističke Albanije to pitanje ne može biti problem... Nova Jugoslavija koja nastaje biće zemlja slobodnih naroda, pa prema tome u njoj neće biti mesta nacionalnom ugnjetavanju ni albanskih manjina".[8] Pada u oči da pismo CK KPJ govori o albanskim manjinama, za koje neće biti nacionalnog ugnjetavanja, ali u novoj Jugoslaviji, što implicitno znači odbijanje svakog razgovora o promeni teritorijalnog statusa oblasti nastanjenih Albancima u Jugoslaviji i dovođenje u pitanje teritorijalnog integriteta buduće, socijalističke Jugoslavije. Taj stav, sa kojim smo ce upoznali i u nizu drugih dokumenata kojima ce reaguje na kolebljivo držanje kosovskih komunista u toku 1943. i 1944, nalazi ce na liniji konstituisanja Jugoslavije kao države koja čuva svoj državnopravni kontinuitet, pored ostalog, i čuvanjem svoga teritorijalnog integriteta. Pitanje albanske manjine je, znači, i u ovom dokumentu postavljeno kao unutrašnje pitanje Jugoslavije.
Iz nekih navedenih dokumenata KPA i AVNOA, međutim može ce na strani KPA naslutiti i jedna suprotna linija: iščekivanje da će albansko-jugoslovenski odnosi biti razrešeni u sklopu jedne socijalističke balkanske konfederacije. Tako ce, na primer, i u poruci Vrhovnog štaba NOVA [sa potpisom Envera Hodže] vrhovnom komandantu NOVJ, Josipu Brozu Titu, aprila 1944, upućenoj po Miladinu Popoviću, podseća na jedinstvo albanskog i jugoslovenskih naroda u borbi "za stvaranje novog, demokratskog i federativnog Balkana", a Titu ce želi dug život "na sreću i čast naroda Jugoslavije i svih naroda Balkana".[9] Zanimljivo je, ipak, da ce u odgovoru od 10. septembra 1944. Tito ograničava na konstataciju da su zajedničkom borbom "udareni čvrsti temelji budućem uzajamnom životu naših naroda", što je bez sumnje daleko manje određena formula. To ce sasvim dobro objašnjava Titovom negativnom reakcijom na formiranje Balkanskog štaba, o čemu je već bilo reči, gde je izričito rečeno da ce Balkanskom federacijom operiše samo kao propagandnom i agitacionom parolom. Sve kombinacije oko Balkanske federacije, videće ce to ubrzo posle rata, i tako će ce razbiti na različitom pristupu balkanskih komunista tom pitanju, a najviše na Staljinovim pogledima, rezervama, pa i protivljenju takvom ujedinjenju balkanskih naroda u kome bi dominirala jugoslovenska Partija, već dovoljno emancipovana i otuđena od autoriteta staljinske političke volje.
Danas je još vrlo teško tvrditi, ako ce na stvari gleda sa odgovornošću istoričara, sa kakvom je konačnom koncepcijom KPJ gradila međusobne odnose sa KPA i novom albanskom državom, kako u ratnom tako i u posleratnom razdoblju. Organizacija albanske države, političke i ekonomske veze koje su ce posle rata uspostavljale, njihov tip i obim i izuzetno tesna saradnja dveju armija [pri čemu je albanska armija usvojila čak i formaciju JNA] - stvarali su načelnu i praktičnu mogućnost političke integracije dveju država. Da li je ta mogućnost, kako je vidimo sada, sa razmakom od skoro četiri decenije, bila ujedno stvarni politički kurs jedne ili obeju partija - otvoreno je pitanje, na koje, u nedostatku arhivskih dokumenata, mi ne umemo i ne možemo da odgovorimo. Situacija građanskog rata u Grčkoj [1946-1949] i neposredne pretnje Albaniji sa te strane, pri čemu ne treba zaboraviti ni otvorene teritorijalne aspiracije Grčke prema severnom Epiru na Pariskoj mirovnoj konferenciji [1946] i posle toga, stvarali su i posebnu pogodnost za razne kombinacije o približavanju ili možda čak i ujedinjavanju dveju zemalja. Ne može ce isključiti ni predviđanje eventualnog neprijateljskog držanja Albanije u predstojećoj konfrontaciji sa Kominformom odnosno SSSR-om, pa ni ideja da ce podržavanjem integracionih procesa osujeti pretvaranje Albanije u izvor smutnji i terorističke aktivnosti u Jugoslaviji. U svakom slučaju, 1. jula 1946. godine zaključen je Ugovor o prijateljstvu i saradnji između FNRJ i Albanije, koji je raskinut 1948 jednostranim aktom Albanije, posle Rezolucije Inform-biroa i zauzimanja neprijateljskog, agresivnog i iredentističkog kursa od strane HP Albanije prema Jugoslaviji.
Povodom toga ugovora postoji i jedna priča Envera Hodže, u njegovim Uspomenama, objavljenim u Tirani 1979, o navodnom razgovoru sa Titom o budućnosti Albanaca u Jugoslaviji. Hodža je prilikom svoje posete Beogradu i potpisivanja Ugovora 1946. godine postavio Titu pitanje o Kosovu, formulišući albanski stav na sledeći način: "Kosovo i druge oblasti albanskog stanovništva u Jugoslaviji su albanske teritorije koje su velike sile nepravedno otrgle [arrachés]. Sada, kada su naše dve zemlje socijalističke, stvoreni su uslovi da ce ovaj problem pravedno reši". Na ovaj zahtev Envera Hodže Tito je, kako Hodža tvrdi, odgovorio: "Slažem ce, to je i naša želja [souhait], ali u ovom trenutku mi ne možemo ništa da učinimo u tom smislu, jer to Srbi ne bi shvatili [car les Serbes ne le comprendraient pas]". Hodža je na to zaključio: "Ako to ne shvataju danas, shvatiće sutra".[10] Veoma je teško usvojiti ovo pozno kazivanje o jednom razgovoru u četiri oka, kao dokaz o stvarnom Titovom mišljenju i izjavi koju bi on dao kao državnik i predsednik Vlade FNRJ i generalni sekretar KPJ, pogotovu što je Titov navodni odgovor formulisan kao "želja" koja ce ne može sprovesti "u ovom trenutku" zbog toga što to srpski narod ne bi mogao da shvati. Čak i kada bi to sve bilo tačno, značilo bi samo da je Hodžina "inicijativa" u stvari na diplomatski način odbijena. Međutim, ako su Titove reči pod znakom pitanja, jer ne možemo biti sigurni da li ih je uopšte izgovorio, nije pod znakom pitanja Hodžin politički stav povodom Kosova, i nije bez značaja što taj stav korespondira, kako ce moglo videti iz brojnih ranijih navoda, sa nekim od glavnih dokumenata KPJ o nacionalnom pitanju i konkretno o pitanju albanskih manjina u Jugoslaviji - doduše svagda iz razdoblja kominternovskog kursa pre 1935; KPA je očigledno računala na stare političke obaveze. Posebno je pitanje koliko je u tome mogla da ima odziva u KPJ, koja je u razdoblju od 1941. do 1945. prošla prvu i presudnu etapu svog osamostaljenja. Faktor koji je davao nekog osnova za velikoalbanske nade i kombinacije mogao je da bude samo neizmenjeni negativan odnos KPJ prema srpskom nacionalizmu, odnos koji je došao do izražaja, pored ostalog, i u konstituisanju kosovsko-metohijske autonomije.
1 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, za prikaz istorijata odnosa dveju partija koristimo ce ovom Dedijerovom knjigom.
2 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 17.
3 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 52.
4 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 80-89, 106-107.
5 Uz taj predlog išli su i predlozi da ce Metohija organizaciono pripoji KP Albanije a te predloge kao i onaj o proširenju kompetencija albanskog Glavnog štaba, podržavao je čak i dele gat KPJ u Albaniji Miladin Popović Zbornik II /10, 154-155 (br. 65).
6 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 94.
7 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 78-79.
8 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 126-127.
9 V. Dedijer, Jugosl - alb. odnosi, 71.
10 Enver Hoxha, Avec Staline Souvenirs, Tirana 1979, 146-147.
Na Drugom zasedanju AVNOJ-a pitanje autonomije u budućem jugoslovenskom federalizmu nije uopšte ni pomenuto. U odluci o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu naznačuju ce federalne jedinice koje bezuslovno treba da postoje: Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina; tom načelnom odlukom, ipak, nije prejudiciran budući ustav. Tu ce ništa ne govori o autonomnim jedinicama, iz čega pravni istoričari zaključuju da ce ovo pitanje htelo rešiti tek posle rata.[1] Za nacionalne manjine Odluka ustanovljava i "sva nacionalna prava", pod kojim ce podrazumevaju i sva politička, a ne samo kulturna prava manjine. No u svakom slučaju, već samim izrazom "nacionalna manjina" Odluka je utvrđivala da ce može govoriti samo o pravima manjine, te da ce ova prava bitno razlikuje, i po vrsti i po obimu, od prava većinskih nacija koje čine jugoslovensku državu i koje su pobrojane u t. 2. Odluke Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci. Glavno ograničenje je u tome da "manjina ne može da ce izdvoje, da izgrađuje sama svoju državu i društveni sistem, jer bi time onemogućila prava većinskih nacija" [2] Drugim rečima, manjina nema, niti u duhu generalnih političkih i pravnih odluka AVNOJ-a može da ima atribute državnosti - iz čega bi ce, dalje, mogao izvući zaključak da ona ne može konstituisati ni jugoslovensku državnost, jugoslovensku federaciju. Odluka AVNOJ-a u svakom slučaju ne konstituiše niti pravo manjine [prema tome - ni albanske nacionalne manjine] na otcepljenje i prisajedinjenje svojoj nacionalnoj državi [u slučaju Albanaca - Albaniji], niti govori o autonomiji kao ustavno pravnom obliku ostvarivanja zajedničkih nacionalnih prava.
Postanak autonomnih jedinica u Srbiji, kao jednoj od republika jugoslovenske federacije, mora ce posmatrati u svetlu politike KPJ prema nacionalnom pitanju kako ce ova izgrađivala i formulisala pre i za vreme rata, u perspektivi osvajanja vlasti i u situaciji kada ce ta perspektiva počela pretvarati u stvarnost. Nije, međutim, izvesno da je čak ni u vreme Drugog zasedanja AVNOJ-a 1943. godine bilo do kraja razrađeno rešenje nacionalnog pitanja u svome državnopravnom aspektu. Govori ce, uglavnom, o dva aspekta nacionalnog pitanja na planu državnog prava: jedan ce tiče međusobnog odnosa i državnopravnog položaja "glavnih" naroda, koji i konstituišu novu državu, a drugi ce odnosi na položaj nacionalnih manjina. U prvom slučaju, polazeći od načela suverenosti svakoga naroda posebno, državna je zajednica stvorena kada ce na to gleda sa stanovišta ustavnog prava putem dobrovoljnog ujedinjenja suverenih i ravnopravnih naroda, sa svim atributima državnosti, pri čemu su ce uzele u obzir i neke istorijske specifičnosti prilikom formiranja jedne "višenacionalne" federalne jedinice - Bosne i Hercegovini. Što ce tiče nacionalnih manjina, stvar je daleko složenija, jer ce u načelu moglo postupiti dvojako: njihov status ce mogao regulisati ustavom i posebnim zakonima u okviru koncepta suverenosti građanskih prava, bez teritorijalnog artikulisanja političkih prava manjine, a mogao ce zamisliti i kao teritorijalno konstituisanje u autonomijama bilo kog stupnja i tipa, no svagda - s obzirom na generalnu, načelnu odluku AVNOJ-a - sa svojom punom političkom sadržinom. U tom slučaju ce moglo razmišljati o tome koje manjine i na kojim teritorijama ulaze u obzir za autonomno formiranje, što je već stvar prevashodno političkih pogleda i odluka. Sudbina nemačke manjine, do rata najbrojnije, rešena je njenim razvlašćenjem i iseljenjem u Nemačku po završenom drugom svetskom ratu, pri čemu ce pošlo od konstatacije da ce ta manjina, uključena u antijugoslovensku delatnost pre rata i u okupatorski aparat za vreme rata, ponela prema ovoj državi nelojalno; istu sudbinu doživeli su Nemci i u nekim drugim zemljama Evrope [Poljska, Čehoslovačka], a te su mere i međunarodnopravno sankcionisane.[3] Sudbina mađarske i albanske manjine rešavala ce na sasvim drugi način. Pre svega, imala ce u vidu perspektiva političkog zbližavanja sa matičnim državama ovih narodnosti - Mađarskom i Albanijom, u okviru nove porodice socijalističkih zemalja, pa stvarni odnos ovih manjina prema jugoslovenskoj državi u ratu 1941-1945. i njihovo određeno angažovanje u sistemu okupacije i dezintegracije države jugoslovenskih naroda, nisu uzeti u obzir prilikom uređivanja njihovog pravnog položaja u novoj Jugoslaviji. Tako su za ostvarivanje svih prava ovih nacionalnih manjina odabrane političko-teritorijalne autonomije: Vojvodina - uglavnom s obzirom na mađarsku manjinu u Bačkoj [mada je to područje veoma heterogena zajednica mnogih narodnosti] i s pozivom na neke istorijske okolnosti, a Kosovo i Metohija - zbog albanske manjine.
U našoj pravnoj literaturi ponuđeno je objašnjenje da su "unutrašnja nacionalna složenost i naročito postojanje nacionalnih manjina pretstavljali osnovne uzroke za formiranje autonomnih jedinica", a da pored toga "izvesni istoriski razlozi i ekonomsko-kulturne osobenosti [naročito u pogledu Vojvodine] i dosledna internacionalistička ideologija društvenih snaga koje su nosile socijalističku revoluciju i gradile Jugoslaviju kao saveznu državu, pretstavljaju druge faktore koji su opredelili autonomni položaj Pokrajine Vojvodine i Kosovsko metohiske oblasti".[4] Tome ce objašnjenju može mnogo štošta prigovoriti. Na primer, ako ce za albansku manjinu već htela teritorijalno-politička autonomija, zašto je ta autonomija organizovana samo na području Kosova i Metohije, a ne i na području Makedonije ili Crne Gore, gde ova manjina takođe nastanjuje određene oblasti kao kompaktna etnička masa? Zašto su ove dve autonomije uspostavljene samo na području republike Srbije, i da li ce objašnjenje ovoga pravnog i političkog fenomena može svesti samo na tvrdnju da autonomne jedinice postoje u jugoslovenskoj federaciji samo tamo gde je za to bilo "objektivnih političko-nacionalnih osnova, a to je samo na teritoriji Narodne Republike Srbije"?[5] I koje su to "objektivne političko-nacionalne osnove"? Očigledno je da za potpuno istorijsko objašnjenje postanka vojvođanske i kosovske autonomije nije dovoljno nekoliko opštih pravno-političkih formulacija, već ce moraju uzeti u obzir mnogi činioci politike KPJ prema nacionalnom pitanju i posebno prema Srbiji, njenom dotadašnjem istorijskom razvoju i državnopravnom statusu. U rešavanju nacionalnog pitanja Jugoslavije imala je ključno mesto teza o "velikosrpskom hegemonizmu", pa je glavni politički napor KPJ bio usmeren ka tome da ce otklone sve pretpostavke na kojima je počivala ili bi mogla počivati vodeća uloga Srbije u jugoslovenskoj državnoj zajednici. Može ce, dakle, postanak autonomija u Jugoslaviji posmatrati i u tom aspektu: ne s obzirom na potrebu da ce ostvari pravo nacionalnih manjina na političku egzistenciju u novoj državi, već s obzirom na potrebu da ce eliminiše svaka mogućnost vaspostavljanja Srbije u njenom ranijem političkom konceptu. Autonomijama ce rešavalo, na neki način, "srpsko pitanje", a ne pitanje nacionalnih manjina. Uostalom, bez obzira na pojedinosti pravne procedure, autonomije nisu isključivo "unutrašnje" ustavnopravno i političko pitanje republike Srbije, već su one stvorene i razvijene na opštem jugoslovenskom planu. One "nisu kreacija Narodne Republike Srbije i njenog autonomnog ustavnog prava", već su od samog početka predstavljale kategoriju opšteg ustavnog prava Jugoslavije, jer ih predviđa i garantuje savezni ustav.[6]
Proceduralni put da ce dođe do autonomnih jedinica u našem ustavnom poretku vodio je, razumljivo, preko najviših organa Srbije: prve, mada privremene odluke donete su u tom smislu na Prvom vanrednom zasedanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije [ASNOS], 7. aprila 1945, pred sam kraj rata. Tada je rešavano pitanje Sandžaka, Vojvodine i Kosova i Metohije. Privremeni autonomni status Sandžaka u smislu odluke AVNO Sandžaka od 29. marta 1945. imao je da ce reši podelom ove teritorije između Srbije i Crne Gore. Prihvaćeni su i predlozi Glavnog NOO Vojvodine da ce Vojvodina kao autonomna jedinica priključi Srbiji, i Oblasnog NOO Kosova i Metohije - za priključenje Kosmeta takođe kao autonomne jedinice. Konačno rešenje imao je da donese AVNOJ.[7] To je učinjeno na Trećem zasedanju AVNOJ-a, 7. avgusta 1945. Ha tom zasedanju je AVNOJ nastavio rad kao Privremena narodna skupština [10-26. avgusta 1945].[8] Tome je neposredno prethodila odluka Oblasne narodne skupštine Kosova i Metohije od 9. jula 1945. Ta odluka, koja ce u pravnom i političkom pogledu mora posmatrati kao primarni akt konstituisanja Kosova i Metohije kao oblasti federalne jedinice Srbije, glasi: "Oblasna narodna skupština Kosova i Metohije jednodušno izjavljuje da stanovništvo ove oblasti, isto kao i svi narodi Jugoslavije, nije nikada priznalo raskomadanje svoje oblasti izvršeno od okupatora, niti raskomadanje Jugoslavije, te daje izraza želji celokupnog stanovništva oblasti da ova bude priključena federalnoj Srbiji kao njen sastavni deo. Narod ove oblasti uveren je da će u narodnoj vladi Srbije naći punu zaštitu, te da će od narodne vlasti cele Jugoslavije biti svesrdno pomognut u svom političkom, nacionalnom, eKOhtoMCKOM i kulturnom podizanju, a pretstavnici oblasti u Narodnoj skupštini Srbije i AVNOJ-a doprineće svim svojim silama izgradnji demokratske Srbije i Demokratske Federativne Republike Jugoslavije".[9]
Pravni, a možda još više politički istoričari moraće da razjasne izvesnu protivrečnost ovog akta sa stanovišta državnog prava - kada ce ima u vidu osnovni stav o kontinuitetu Jugoslavije kao države i kao međunarodnog subjekta čiji integritet nije mogao biti doveden u pitanje. Temelji unutrašnjeg uređenja nove Jugoslavije postavljeni su u Odluci AVNOJ-a iz 1943, kojom je, pored ostalih federalnih jedinica, predviđena i Srbija. Prema tome,'samoopredeljenje naroda Jugoslavije i njihova volja da ce udruže izražena je u Jajcu na veoma karakterističan način: ne kao odluka ovih naroda da ce udruže, već kao odluka da ne priznaju svoje razdruživanje u vidu "raskomadanja Jugoslavije sa strane fašističkih imperijalista" te da "ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji".[10] Prema tome, nije bilo mesta nikakvim odlukama o "priključenju", pogotovu ako ce nepriznavanje "raskomadanja" stavlja u njihov temelj - kako je to i učinjeno u odluci Oblasne narodne skupštine Kosova i Metohije. Nije ta oblast nikada legalno bila odvojena od Srbije [odnosno u državno-pravnom kontinuitetu - od Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, i potom Države SHS i Kraljevine Jugoslavije] da bi uopšte mogla sada da ce "priključuje". Ova protivrečna formulacija, po našem mišljenju, bremenita je mnogim i dalekosežnim pravno-političkim komplikacijama u tumačenju statusa autonomne jedinice upravo u odnosu na Srbiju kao federalnu jedinicu; ne može ce sporiti da ce bar u izvesnoj interpretaciji tog dokumenta ne mogu istaći elementi sopstvene državnosti Kosova i Metohije, makar jednoga zametka sopstvenog suvereniteta. To celom odnosu daje obeležje pravne "dvosmislenosti".
Prvi Ustav FNRJ od 31. januara 1946. odredio je status kosovske autonomne jedinice kao autonomne oblasti HP Srbije, imajući u vidu sve prethodne odluke. Odlukama Trećeg zasedanja AVNOJ-a usledio je Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Kosovsko-metohijske oblasti [AKMO], septembra 1945. Ha osnovu saveznog Ustava, kao i zaključaka Ustavotvorne skupštine Srbije [izabrane novembra 1946], status autonomne oblasti je podrobno regulisan i Ustavom HP Srbije od 17. januara 1947. godine.
U odnosu na prvi posleratni jugoslovenski ustav iz 1946. i republički ustav iz 1947. godine status autonomnih jedinica je danas na znatno višem stupnju. Sa državnopravnom evolucijom toga statusa počelo ce još 1953, u sistemu novih ustavnih zakona i odgovarajućih statuta samih autonomnih jedinica. Glavna promena ce sastojala u tome da su već tada obe jedinice po svome položaju u republici i u tipu svoje organizacione strukture potpuno izjednačene, mada ce ta izjednačenost još nije ogledala u nazivu autonomne jedinice: Vojvodina je još uvek pokrajina, a Kosovo i Metohija - Kosovskometohijska oblast. Obe jedinice "pripadaju istom tipu i obliku političko-teritorijalne autonomije. Iako ce jedna naziva ,autonomna pokrajina' a druga ,autonomna oblast' njihov status i njihova autonomna prava su istovetna; razlika je bila samo u tome što je pokrajina po ustavnim zakonima od 1953. imala i sudsku autonomiju istog obima kao i republika".[11] Tada su utvrđena tri ustavna principa o autonomnim jedinicama: njima ce "obezbeđuju samoupravna prava"; utvrđuju ce samo najviši organi vlasti autonomnih jedinica i njihova struktura; jedinici je obezbeđeno pravo da donosi samostalno svoje statute, kojima, u saglasnosti sa Ustavom HP Srbije, utvrđuje organizaciju i nadležnost svojih organa vlasti.[12] Važno je napomenuti da je odnos između autonomne jedinice i republike bio lišen hijerarhijskih prava pa i samog sistema dvostruke odgovornosti: svi organi vlasti autonomnih jedinica izvršavali su samostalno svoja prava i u krajnjoj liniji odgovarali za svoj rad biračima koji su ih izabrali odnosno Pokrajinskoj skupštini i Oblasnom odboru. Nije bilo neposredne odgovornosti ni Pokrajinskog odnosno Oblasnog Veća republičkom veću i oblasnih odnosno pokrajinskih organa uprave republičkim organima uprave. U stvari, međusobni odnosi autonomije i republike zasnivali su ce, kako to precizira Jovan Đorđević, na sledećim principima: a] republički organi vlasti imaju samo ona prava koja su utvrđena Ustavom i zakonima i koja ce uglavnom svode na nadzor nad zakonitošću akata; b] pokrajinski i oblasni organi vlasti su dužni da ostvaruju propise i mere republičkih organa vlasti ukoliko ti akti i mere ne diraju u autonomna prava; v] pokrajinski i oblasni organi vlasti imaju pravna sredstva za zaštitu autonomnih prava i uopšte za zaštitu svojih ovlašćenja ako su ona izvršena u saglasnosti sa zakonom i određenim pravima.[13]
Do dalje emancipacije autonomnih jedinica, posebno Kosova i Metohije, dolazi sa Ustavom od 1963: autonomna oblast je uzdignuta i po nazivu na stupanj pokrajine i u svemu izjednačena sa Vojvodinom. Istina, vidan je kompromisan karakter Ustava iz 1963. u definiciji statusa autonomnih pokrajina, u vezi s kojima ce sve više osećala težnja da ce one konstituišu kao poseban, nezavisan faktor jugoslovenske državne zajednice. Stoga ce, (jemah posle Brionskog plenuma CK SKJ 1966, pristupa reviziji određenih ustavnih odredaba i pokrajinama priznaje status "konstitutivnog elementa federacije". Tendencije ovih promena značile su, u stvari, veliko osamostaljivanje pokrajina u odnosu na republiku Srbiju, njihovo faktičko uzdizanje na stupanj republike sa obeležjima samostalne i, što je još važnije, originerne, izvorne i suverene državnosti. To je pogotovu došlo do izražaja u ustavnim amandmanima od 1971. Rešenja koja su prihvaćena u Amandmanima bila su osnov i za nov Ustav SFRJ, donet 21. februara 1974. godine, a potom i za Ustav SR Srbije, donet 25. februara 1974, i Ustav SAP Kosova, donet 27. februara 1974.
Bitna osobenost novog statusa autonomnih jedinica po ovom sistemu ustavnih akata je u tome što ce ove jedinice javljaju u punoj meri kao "konstitutivni elemenat federacije", doduše "u sastavu" SR Srbije, ali u istom redu sa svim drugim republikama, sa kojima "sačinjavaju" Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju [čl. 2. Ustava SFRJ]. U autonomnoj pokrajini ce ostvaruju "suverena prava" radnih ljudi i građana, naroda i narodnosti; samo kada je to u zajedničkom interesu Republike - i u Republici [čl. Z]. Istina, teritoriju SFRJ sačinjavaju samo "teritorije socijalističkih republika", ali je za promenu granice SFRJ potrebna saglasnost ne samo svih republika nego i autonomnih pokrajina; ta saglasnost je potrebna i za promenu granice između republika ako ce radi o granici autonomne pokrajine [čl. 5]. Polazeći od tih odredaba, i Ustav SR Srbije konstatuje da su autonomne pokrajine "u sastavu" SR Srbije - kao što je SR Srbija "u sastavu" SFRJ [čl. 1]. Savezni i republički ustav sprovode inače dosledno kao jedno od osnovnih ustavnih načela princip dogovaranja svih faktora federacije u šta su ravnopravno uključena i odgovarajuća tela autonomnih pokrajina pored, a ne preko republike. Time je pogotovu naglašen originerni karakter vlasti i prava, pa i državnosti autonomnih pokrajina. To ce i kao istorijsko objašnjenje ugrađuje u Ustav SAP Kosova kao jedno od osnovnih načela: "Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo nastala je u zajedničkoj borbi naroda i narodnosti u narodnooslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji Jugoslavije, i na osnovu slobodno izražene volje stanovništva - naroda i narodnosti Kosova i slobodno izražene volje naroda Srbije, udružila ce u Socijalističku Republiku Srbiju u okviru Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije" [I, st. 2]. To je takođe razrađen stav o ostvarivanju "suverenih prava" radnih ljudi, naroda i narodnosti Kosova, izražen naročito u primeni načela sporazumevanja: "U ostvarivanju zajedničkih interesa, radni ljudi, narodi i narodnosti Kosova odlučuju u federaciji na načelima međusobnog sporazumevanja republika i autonomnih pokrajina, solidarnosti i uzajamnosti, ravnopravnog učešća republika i autonomnih pokrajina u organima federacije... kao i na načelu odgovornosti republika i autonomnih pokrajina za sopstveni razvoj i za razvoj jugoslovenske socijalističke zajednice kao celine" [I, st. Z].
Sa veoma razrađenim načelnim odredbama i stavovima, pozitivno ustavno pravo Jugoslavije, Srbije i Kosova ipak nije razrešilo neka krupna pitanja funkcionisanja i pravnog sistema i položaja same SR Srbije; njen položaj nije u dovoljnoj meri razjašnjen - između autonomnih jedinica, koje su u njenom sastavu, i federacije, koju samostalno i suvereno konstituišu autonomne jedinice zajedno sa republikama. Pitanje ustavnog konstituisanja republike Srbije je, stoga, postavljeno vrlo brzo posle donošenja Ustava od 1974: već sredinom januara 1975, ali rasprave o tome na osnovu materijala radne grupe, koju je tada formiralo Predsedništvo SR Srbije, nisu uopšte okončane. U kosovsku krizu 1981. ušlo ce sa nerazrešenim pitanjima odnosa između pokrajina i republike, što je otvorilo nove sporove i rasprave u političkim telima. Štaviše, pokazalo ce da problem Kosova i nije na prvom mestu pitanje neprijateljske delatnosti i kontrarevolucije već mnogo više od toga - problem konstituisanja Pokrajine kao oblika albanske državnosti sa težnjom ka formiranju samostalne republike u jugoslovenskoj federaciji, time ce, pak, otvaraju pitanja za koja ce moglo smatrati da su konačno rešena i zatvorena odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a.
Pri svemu tome, ne sme ce zanemariti pitanje stvarnog položaja Kosova u Srbiji i Jugoslaviji. Uporedo sa razvojem kosovske autonomije tekli su i ogromni napori republike Srbije i cele federacije da ce Kosovo i Metohija oslobode teškog nasleđa zaostalosti, naročito na privrednom području. Albanska narodnost je od rata naovamo postigla ogroman napredak na kulturnom planu, uz veliku pomoć Republike formiran je univerzitet u Prištini, po broju studenata jedan od najbrojnijih u Jugoslaviji, a brz razvoj nauke u Pokrajini omogućio je i formiranje Akademije nauka i umetnosti Kosova. Kosovo je pogotovu u ekonomskom pogledu radikalno izmenilo cbo) lik. Kao najzaostalije područje u federaciji, Kosovo je oblast najvećeg ulaganja saveznog Fonda za nerazvijena područja. Sasvim suprotno od neprijateljskih parola o "brutalnoj eksploataciji" Kosova od strane Srbije i Jugoslavije, mora ce konstatovati da je Kosovo najveći potrošač srpskih i jugoslovenskih sredstava namenjenih razvoju nerazvijenih, posebno do 1957, kada je uveden sistem "garantovanih investicija", a pogotovu od 1965, kada je formiran Fond federacije za kreditiranje bržeg razvoja privredno nedovoljno razvijenih republika i autonomnih pokrajina. Tada su u nerazvijene oblasti svrstane. SR Bosna i Hercegovina, SR Crna Gora, SR Makedonija i SAP Kosovo; one su taj status zadržale do danas. Kosovo je najviše dobijalo: u razdoblju od 1966. do 1970. godine - 30% sredstava [Bosna i Hercegovina tada samo malo više -30,7%, ali Makedonija 26,2% i Crna Gora 13,1%]; u sledećem razdoblju, 1971-1975, Kosovo je na prvom mestu sa 33,3% prema 32,4% Bosni i Hercegovini, 22,9% Makedoniji, 11,4% Crnoj Gori; od 1976. do 1980. dato je Kosovu još više: 37% prema 30,6% Bosni i Hercegovini, 21,6% Makedoniji i 10,8% Crnoj Gori. Najzad, od 1981. do 1983. Kosovo dobija oko 42,62% prema 27,87% za Bosnu i Hercegovinu, 19,67% za Makedoniju i 9,84% za Crnu Goru. Ukupni iznos od 1966. do 1980. godine zaključno, samo iz ovog fonda federacije, iznosi za Kosovo [bez preračunavanja po ključu inflacije] 39.319,7 miliona dinara, a sa sredstvima predviđenim za period 1981-1983. godine - 184.919,7 miliona dinara [skoro 185 milijardi novih dinara]. Veliki je problem Kosova što i pored ovih ulaganja, ogromnih dopunskih sredstava i prioriteta u zajmovima kod Međunarodne banke za obnovu i razvoj, nisu ostvareni očekivani rezultati. Razvoj Pokrajine ne nalazi ce u srazmeri sa investiranim sredstvima. Postavljeno je i pitanje da li je investiciona politika, usmerena dobrim delom na tešku industrije sa visokorazvijenom tehnologijom, bila na Kosovu opravdana, jer je zapostavljena poljoprivredna proizvodnja i rad koji može brzo da zaposli ogroman priliv radne snage u Pokrajini. Ekonomske prilike na Kosovu, obeležene inače i svim drugim osobenostima jugoslovenske ekonomike, nisu usklađene sa prirodnim i ljudskim potencijalom ove oblasti, ali ni sa mogućnostima jugoslovenske privrede u celini.
1 L. Geršković Hist. nar. vlasti 223-224.
2 L. Geršković Hist. nar. vlasti 225.
3 M. Bartoš Međun. javno. pravo l 432.
4 J. Đorđević, Ustavno pravo. 372-373.
5 J. Đorđević, Ustavno pravo. 373.
6 J. Đorđević, Ustavno pravo. 57, 373.
7 L. Geršković, Hist. nar. vlasti. 271-272.
8 L. Geršković, Hist. nar. vlasti, 294
9 C. Nešović - B. Petranović, AVNOJ, 736-738.
10 C. Nešović - B. Petranović, AVNOJ. 452-453.
11 J. Đordević, Ustavno pravo, 376.
12 J. Đorđević, Ustavno pravo, 373.
13 J. Đorđević, Ustavno pravo, 384.
Širokom potvrdom nacionalnih prava albanske narodnosti u organizaciji i političkoj, ekonomskoj i kulturnoj stvarnosti kosovske autonomije, nisu, na žalost, oslabljeni koreni velikoalbanskog nacionalizma. Naprotiv: od 1945. do danas nacionalistički pokret među jugoslovenskim Albancima, kako na Kosovu tako i van ove pokrajine, nalazi ce u porastu. Od 1968. godine - u izvesnom pogledu i pre toga - mora ce već govoriti o pravoj eskalaciji tog nacionalizma, sa njegovom jasnom tendencijom da ce "problem Kosova" internacionalizuje.
Prvi ozbiljan, masovan i upozoravajući sudar sa albanskim nacionalizmom na Kosovu odigrao ce pred sam kraj rata na širem terenu Metohije. Kosovska operacija za uništenje nemačke grupe E u njenom povlačenju iz Grčke [15. X - 20. XI 1944] samo je delimično uspela. Oslobođena od nemačkog okupatora, oblast je dobrim delom bila i dalje pod kontrolom albanske nacionalističke organizacije "Bali Kombtar": po terenu su operisale naoružane grupe balista, pri kojima su ce nalazili engleski vojni predstavnici, a cela je oblast bila pokrivena mrežom ilegalnih revolucionarnih komiteta, koje je, kao centralno telo, objedinjavao komitet u Prizrenu. Početkom novembra, još u toku druge faze kosovske operacije, došlo je do sastanka Druge prizrenske lige i balističkog vojnog rukovodstva za Kosovo, na kome je donesena odluka da ce na Kosovu i Metohiji formiraju četiri grupe otpora, koji će delovati na područjima Skopske Crne gore, Šare, Drenice i Kopaonika. Komiteti koji ce organizuju posle oslobođenja Kosova i Metohije [Prizren, Orahovac, Suva Reka i dr.] predstavljaju ilegalne organizacije na nacionalno-klasnoj osnovi. U njima su pretežno trgovci, intelektualci, hodže, bogatiji seljaci, a bilo je čak i pojedinih narodnih odbornika koji su bili birani neposredno po oslobođenju iz njihovih redova. Nacionalistička organizacija je, dakle, infiltrirala organizaciju nove vlasti na Kosovu i Metohiji. Komiteti su održavali vezu sa balističkim grupama, slali nove odmetnike u šumu, snabdevali baliste oružjem i drugim materijalom. Oni takođe šire propagandu o nacionalno-političkoj potlačenosti Albanaca u komunističkoj Jugoslaviji, prodiru u redove NOVJ odnosno Jugoslovenske armije i šire dezerterstvo, razvijaju parolu o "Velikoj Albaniji", koju podržavaju i saveznički oficiri pri balističkim grupama. Karakteristično je da su balisti širili propagandu da ce Srbija nalazi pred pobunom, a da će u Albaniji doći do engleskog iskrcavanja.[1]
Oružane akcije balista u Metohiji dobile su mestimično karakter i razmere ustanka. Glavno žarište toga ustanka bilo je u Drenici, a operacije protiv balista, u kojima su učestvovale i dve brigade HOB Albanije, započete su metodičnom ofanzivom početkom decembra 1944. Objavljene su neke važnije zapovesti Operativnog štaba HOB i PO Kosmeta štabovima potčinjenih jedinica za čišćenje balističkih bandi u Drenici. Komandant operacije bio je Fadil Hodža.[2] Ocena političke i vojne situacije, prilikom preduzimanja ove operacije, bila je veoma realistična: "neprijatelj je uspio", kaže ce u zapovesti od 2. decembra 1944, "da na pojedinim delovima te oblasti čvrsto ce poveže sa masama da bi eventualno organizovao sela na otpor protivu nas". Zahteva ce najveća obazrivost i obzir prema običajima i radu šiptarskog naroda i najstrože zabranjuje pljačka, nasilje i samovoljno zlostavljanje stanovništva, jer ove operacije imaju veliki značaj "za dalji razvoj bratstva i jedinstva naroda Kosova i Metohije", ali je postupak pri izvođenju operacija zbog toga ne manje strog i odlučan: "Neprijatelja koji bude davao otpor treba žestoko i odlučno napasti i uništiti. Zarobljene vojnike i oficire ne smijete ubijati nego ih sprovoditi Operativnom štabu Kosmeta. Pošto ce ovlada terenom razoružanje izvršiti samo nad neprijateljski raspoloženim elementima a mobilizaciju poštenih seljaka sprovoditi na principu dobrovoljnosti. One koji .ne žele da priđu HO vojsci takođe razoružati. U toku borbe kuću ili kuće iz kojih ce puca i daje žestok otpor smatrati bunkerom i kao takve uništiti. Paljevinu sela vršiti samo onda, i to po odobrenju Štaba brigade, ako ce selo utvrdi i čitavo selo daje otpor. O ovome strogo voditi računa. Imovinu zlikovaca odbeglih konfiskovati ostavljajući najnužnije za potrebe preostalih članova porodice. Ulazeći na teritoriju naseljenu šiptarskim življem pronaći način za uspostavu kontakta sa selima da bi im ce stavilo do znanja da ono selo koje bude utočište šiptarskim bandama biće strogo kažnjeno".[3]
Vrhovni štab HOB i POJ zaveo je 8. februara 1945. Vojnu oblast i Vojnu upravu na Kosmetu i imenovao štab Kosovske divizije. Naime, tek u toku januara i februara 1945. u teškim, skoro jednomesečnim borbama, umirena su žarišta balističkog ustanka u predelu Drenice. No ilegalni nacionalistički pokret održavao ce neko vreme i posle toga: zahvaljujući delovanju kontrarevolucionarnog komiteta u nekim krajevima Metohije [Orahovac] marta i aprila 1945. mere narodne vlasti su teško sprovođene u život. Vojna uprava ce zato zadržala na Kosovu i Metohiji sve do jula 1945. godine.[4]
Prvi direktni sudar nove Jugoslavije sa albanskim nacionalizmom na Kosovu, decembra 1944. do februara 1945. godine, prema tome, bio je veoma žestok. Ustanak i oružana formacija balista ugušeni su energičnom akcijom trupa, a nekoliko meseci posle toga razbijena je i ilegalna mreža balista na teritoriji Jugoslavije. Tek tada su stvoreni uslovi za punu političku i državnopravnu integraciju Kosova i Metohije u novoj Jugoslaviji, za konstituisanje kosovsko-metohijske autonomije. Odluka o "prisajedinjenju", doneta u Prizrenu 9. jula 1945, dobija u svetlu tek ugušene pobune i kontrarevolucije naročiti prizvuk.
Prisustvo albanskog nacionalizma, međutim, osećalo ce i dalje na Kosovu i Metohiji. Treća prizrenska liga, osnovana u Americi 1946. sa istovetnim programom kao prethodne dve - a to je stvaranje "Velike Albanije", obara ce svim propagandnim sredstvima protiv Jugoslavije, naročito posle 1948. i sukoba sa Albanijom u sklopu opšte konfrontacije sa Kominformom i SSSR-om. Sukob Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom 1948. omogućio je Albaniji da povede protiv Jugoslavije kombinovanu propagandno-diverzantsku borbu, sa nacionalističkim parolama, pod plaštom "marksizma-lenjinizma". Od tada ce u kosovskom zbivanju javlja i taj elemenat, koji velikoalbanskom nacionalizmu i hegemonizmu daje vid "leve" revolucionarnosti i radikalizma, pogotovu posle sukoba Tirane sa Moskvom i vezivanja Albanije za Kinu [1961]. Pored te političke i propagandne aktivnosti sračunate na dugi rok, ubacivane su iz Albanije diverzantsko-terorističke grupe, kao nekada kačačke bande između dva rata, koje su ubijale naše graničare i pripadnike snaga bezbednosti, političke aktiviste, i zavodile teror nad srpskim stanovništvom. Ubacivano je oružje, koje je, uz ono zaostalo od balista, predstavljalo opasnost od novih pobuna. Akcija nasilnog prikupljanja oružja i sistematskog pretresanja terena radi toga, koju je na Kosovu i Metohiji sprovodila Služba državne bezbednosti od kraja 1954. sve do sredine 1957. godine, sa oštrinom koja je prelazila svaku meru i pretvarala ce u teror nad stanovništvom, nije bitno izmenila situaciju u oblasti. Za sve to vreme nije prestajalo plansko dejstvo albanskog nacionalizma, koje ce ogledalo u trajnom, takoreći hroničnom pritisku na Srbe da ce iseljavaju iz oblasti, u podsticanju demografskog potiska i eksplozije albanskog stanovništva, i u njegovom vanrednom i neprirodnom pojačavanju velikim, do sada još neizbrojanim prilivom albanske narodnosti, pod vidom političke emigracije iz Albanije.
Na Četvrtom plenumu CK SKJ na Brionima 1966. diskvalifikovano je dotadašnje ponašanje Službe bezbednosti i njenoga rukovodioca Aleksandra Rankovića, ali je tom prilikom osuđena i tzv. "unitaristička" orijentacija u nacionalnoj politici. Među mnogim gresima ove službe navodio ce posebno teror nad Albancima na Kosovu i Metohiji, a to je ujedno trebalo da bude drastičan primer jedne velikodržavne, unitarističke i opet velikosrpske politike, koju je, prema oceni Brionskog plenuma, sprovodio Aleksandar Ranković. Istorija Brionskog plenuma nije još poznata u svim pojedinostima neophodnim za nepristrastan sud istoričara, ali je nesumnjivo da je bez obzira na obrazloženja, tada sproveden zaokret u nacionalnom pitanju, u položaju i odnosima republika i autonomnih jedinica. Tada su otvoreni putevi ka ustavno pravnoj reviziji jugoslovenske federacije, sa nesumnjivim jačanjem samostalnosti pokrajina u odnosu na republiku Srbiju, kao jednim od glavnih obeležja te revizije. Isto tako, na Kosovu dolazi do prave bujice nacionalističkih raspoloženja, stvara ce klima revanšizma i progona Srba i Crnogoraca. Udarna je parola - iseljavanje: "Šta čekate, što ne idete, hoćete li da vas mi izbacujemo!" Ističu ce zastave, istovetne sa državnom zastavom HP Albanije, i drugi albanski nacionalni simboli. Pojačava ce teror nad srpskim i crnogorskim stanovništvom. Nastavlja ce sa većim intenzitetom i punom slobodom ono što ce krišom ili polulegalno radilo u prethodnom periodu. Primećuje ce široka nacionalistička solidarnost raznih slojeva, a pogotovu sve izraženija infiltracija partijskih redova. Insistira ce na nacionalnom ključu, koji ce primenjuje ne samo rigorozno nego i neosnovano, čak i na štetu ekonomskih interesa pokrajine. Sistematski ce sprovodi nacionalna smena kadrova i preuzimanje odgovornih funkcija u političkim telima, upravi i radnim organizacijama. Albanska omladina izložena je pravoj plimi nacionalističke indoktrinacije, a izvesni jubileji - kao pet vekova Skenderbega - dovode izvesne sredine do stupnja histerije. U propagandi protiv "velikosrpskog hegemonizma" prelazi ce na otvoreno antisrpski kurs. Započinje kampanja protiv službe zaštite spomenika srpske kulture, uporedo sa pokušajima podmetanja požara ili oštećivanja tih spomenika. Školovanju srpske dece stvaraju ce nepremostive prepreke, stručnjaci srpske narodnosti fizički ce napadaju, i u toj pogromaškoj atmosferi iseljavanje Srba i Crnogoraca počinje da dobija karakter masovnog bekstva. Uporedo s tim, u diskusijama o reorganizaciji jugoslovenske federacije prvi put ce tada izlazi sa zahtevom da Kosovo dobije status republike, s pozivom na nacionalno načelo. tj, na načelo samoopredeljenja naroda, i sa argumentom brojnosti; isto tako, prvi put ce zahtev za republikom Kosovo pretvara i u zahtev da ce u toj novoj republici ujedine svi Albanci Jugoslavije, što je otvaralo veoma složen problem položaja u federaciji i integriteta ne samo Srbije nego i Makedonije i Crne Gore.
Apsolutno ce ne može reći da ove "pojave" na Kosovu i van kosovske pokrajine nisu bile poznate. Upozorenja su dolazila sa raznih strana, ali su sve primedbe i sva strahovanja od pretvaranja toga talasa u masovni kontrarevolucionarni, antisrpski i antijugoslovenski pokret frontalno odbačeni i osuđeni kao izraz "velikosrpskog nacionalizma" i "unitarizma". Veoma je karakteristično da je tada, a videćemo i kasnije, glavna formula kojom je velikoalbanski nacionalizam uspešno paralisao sve pokušaje svoga efikasnijeg suzbijanja upravo stara kominternovska formula o "velikosrpskom hegemonizmu". Posle 1966. godine obilato je korišćena i etiketa "prebrionskih snaga", "rankovićevštine" i slično, a jedan od metoda za obezbeđivanje prostora i stvaranja sigurnog "zaštitnog pojasa" oko Kosova bilo je ućutkivanje sredstava informisanja, kojim je sprečen normalni i neophodni protok informacija u javnost, pa čak i u državna i partijska tela.
Drastičan izraz dobila je odbranaška taktika albanskog nacionalizma u redovima SKJ povodom XIV plenuma CK SK Srbije, posvećenog temi "Savez komunista u borbi za nacionalnu ravnopravnost", 29. i 30. maja 1968. godine. Upozorenje članova CK Dobrice Ćosića i Jovana Marjanovića da ce na Kosovu radi o opasnoj eskalaciji albanskog nacionalizma, antisrpstva i antijugoslovenstva - odbačeno je u oštrom protivnapadu i potpunoj političkoj diskvalifikaciji Ćosića i Marjanovića kao "nacionalista", sa njihovim isključenjem iz Centralnog komiteta. [5] Nije ce moralo dugo čekati na dalju eskalaciju albanskog nacionalizma, pa i na obistinjavanje nekih zlih slutnji osuđenih članova CK SK Srbije: uoči albanskog nacionalnog praznika, 27. novembra 1968. dolazi do organizovanih masovnih demonstracija na Kosovu, sa težištem u Prištini; udarnu snagu činila je omladina - albanski studenti Prištinskog univerziteta, pre svega sa Filozofskog fakulteta.[6] Bitno je za ocenu tih zbivanja na Kosovu da su ona bila nacionalistički i šovinistički usmerena [parola "Smrt srpskim ugnjetačima!"], i da su demonstracije pretile da prerastu u pobunu protiv zakonitog poretka i jugoslovenske države. U Prištini ce pred kraj toga dana okupilo vrlo mnogo Albanaca iz drugih gradova i oblasti Kosova [Uroševac, Peć, Prizren, Drenica], ali je u zoru 28. novembra došlo do intervencije jedinica JNA, pred kojim ce okupljena masa rasturila, tako da nije došlo do upotrebe oružja. No, demonstracije su izbile istog dana i u Tetovu, sa zahtevom da ce "albanski" delovi SR Makedonije priključe Kosovu. Demonstrante je oštrim nastupom suzbila i rasturila makedonska milicija.
Nacionalistički neredi na Kosovu ispoljili su nekoliko važnih stvari: prisustvo i dejstvo antijugoslovenske Treće, prizrenske lige; sposobnost ilegalne organizacije da pokrene mase i da zapreti pobunom koja prelazi granice jedne republike; neobičnu solidarnost nacionalista i izvesnog broja zvaničnih funkcionera i albanskih komunista na Kosovu. Sem toga, ispoljila ce odmah i taktika nacionalističkog pokreta: da frontalnim odbijanjem istinitih optužbi, umanjivanjem značaja događaja, sistematskim zataškavanjem činjenica i njihovog pravog značenja ne samo u sredstvima informacija nego i u najvišim partijskim i državnim forumima, i najzad veoma agresivnim protivnapadom na tzv. "velikosrpski nacionalizam i revanšizam" - spreči preduzimanje efikasnijih političkih i bezbednosnih mera, kojima bi bila ugrožena matica i kadrovska baza pokreta. Štaviše, zahvaljujući tendencioznom i očito neistinitom tumačenju, po kome ce poricalo nacionalističko značenje očigledno nacionalističkih i šovinističkih pojava i dejstava, postizala ce izvesna vrsta legalizacije samog pokreta u svim njegovim slojevima, od onih u masama albanske narodnosti do onih u najvišim partijskim forumima Pokrajine, Republike i Federacije. Tako ce može reći ne samo da nije izvučena nikakva pouka iz kosovskih događaja 1968. godine nego je, u stvari, tada bio osvojen nov prostor i formulisana platforma za dalju eskalaciju velikoalbanskog nacionalizma.
Razdoblje posle 1968. godine odlikuje ce krajnje brutalnom i drskom politikom pripreme za sledeći korak, koji će uslediti u pogodnom trenutku - 1981. Štite ce i konsoliduju kadrovi, čak i oni koji su eksponirani u demonstracijama; diskvalifikuju ce i politički likvidiraju srpski, pa i albanski kadrovi koji ce usude da ce suprotstave nacionalističkom kursu. Iseljavanje Srba dobija u ubrzanju i sve više liči na proterivanje; u radnim i partijskim organizacijama sprovodi ce čistka srpskih, crnogorskih i drugih nepoćudnih kadrova. Na udaru su srpski spomenici i groblja, čak i spomenici iz NOB-a. Pretnjama, ucenama, premlaćivanjima, paljevinama, silovanjem i ubistvima stvara ce kod Srba psihoza potpune pravne, lične i imovinske nesigurnosti, tako da su u ovom periodu, posle 1968, konačno raseljena mnoga srpska sela ili zaostale srpske kuće u albanizovanim naseljima širom Kosova i Metohije. Albanci na srpskim imanjima žanju žito, otimaju stoku, kose livade, odnose krstine požnjevenog žita, a žrtvu, pogotovu ako ce opire, pretuku. Vesti o tome, koje su ce isprva probijale u prištinsko "Jedinstvo", od 1972. godine nalaze ce pod zabranom [embargom], sa obrazloženjem da ce njihovim iznošenjem u javnost raspiruje nacionalna mržnja i otežava borba albanskih kadrova protiv albanskog nacionalizma, tvrdilo ce da je to uopšte "preuveličavanje" i nepotrebno dramatizovanje, iza kojeg stoje čak i namere prikrivenog neprijatelja da produbljuje jaz između naroda i narodnosti govoreći o onome što razjedinjuje umesto o onome što spaja. Tako ce i za iseljavanje Srba i Crnogoraca tvrdilo da je to prirodan, ekonomski motivisan proces, iza kojeg ne stoji nikakva prinuda. Za mnoge teške incidente, zlostavljanja i štete odgovornost ce prebacivala na dečji nestašluk ["Deca"]. No, sukobi su sve ozbiljniji: albanska studentska omladina sukobljava ce sa svojim srpskim i crnogorskim kolegama, koji su primorani da protestuju zbog očigledne diskriminacije u stipendiranju, dodeljivanju domova i tako dalje; brutalno ce napadaju čak i učenici srednjih škola [napad na srpsku decu u Klini, 15. maja 1972]; na udaru su i pripadnici turske narodnosti i Romi koji odbijaju da ce deklarišu kao Albanci. Prilikom popisa stanovništva 1971. godine izvršene su ne male zloupotrebe u pribrajanju Turaka, Roma i Muslimana [Gorana] albanskoj narodnosti. Naročito je karakteristično u ovom periodu otvoreno povezivanje kosovskih albanskih nacionalista sa HP Albanijom. širom su otvorena vrata propagandi indoktrinaciji omladine i uopšte albanskih masa na Kosovu velikoalbanskim pa čak i enverovskim idejama. Uz rigorozno odvajanje albanske narodnosti od drugih naroda i narodnosti Jugoslavije, a posebno Srbije, Makedonije i Crne Gore, uz zatvaranje u krug nacionalne i posebno jezičke i kulturne isključivosti, Albanci su u Jugoslaviji preplavljeni knjigama, štampom i naročito udžbenicima iz Albanije, često sa otvoreno antijugoslovenskim tezama i koncepcijama. Kosovo ce kao autonomna pokrajina sve više ponaša secesionistički u prisvajanju prava da direktno opšti i uspostavlja raznovrsne odnose sa HP Albanijom, da ce javlja kao isključivi i obavezni posrednik u kontaktu svih drugih faktora i ustanova u republici i federaciji sa ovom susednom državom. Dogodiće ce čak i neshvatljive povrede ugleda i dostojanstva jugoslovenske države i njenog šefa, a da na to niko ne reaguje. Obrnuto, svaki ce ispad pokriva autoritetom pokrajinskog rukovodstva, ma čijem je čelu tada Mahmud Bakali. Na neki način je ova nacionalistička eskalacija došla do svog vrhunca glorifikacijom Prizrenske lige u proslavi, prihvaćenoj i na republičkom i na jugoslovenskom nivou, 5-11. juna 1978. Ta proslava, sa međunarodnim naučnim skupom, trebalo je da afirmiše ciljeve Prizrenske lige upravo u onome što je osnova svih njenih potonjih reinkarnacija [1943, 1946]: u velikoalbanskom i rasističkom konceptu "etničke Albanije", Albanije u kojoj ne bi više moglo da bude mesta ni za koju drugu narodnost.
Nova upozorenja na pravu prirodu i domet ovoga nacionalističkog kursa završavala su ce redovno loše po one koji su ta pitanja pokretali. Jovo Šotra, prvoborac i član Pokrajinskog komiteta, uz to i poslanik u Veću naroda Skupštine Jugoslavije, u čijim upozorenjima i kritikama 1971, 1973. i 1976. nije bilo ne samo neistina ili poluistina nego ni prizvuka neke opštije političke kritike, eliminisan je bez milosti iz političkog života: na sednici PK 20. juna 1973. isključen je iz PK kao jedan od "kontinuiranih nosilaca kontralinije koja je deo mračnih neprijateljskih snaga", i umro nerehabilitovan i onda kada su već svi mogli da shvate da je bio u pravu [novembra 1981].
Do nove i daleko opasnije eksplozije albanskog nacionalizma došlo je 1981. godine, nepunih godinu dana posle smrti predsednika Jugoslavije, Josipa Broza Tita. Studentske demonstracije su izbile najpre 11. marta, a 16. marta je došlo do paljevine konaka Pećke patrijaršije; 25. marta bilo je nereda u Prizrenu, 26. u Prištini, 30. u Obiliću; i pored toga, izbijanje novih masovnih demonstracija 1. aprila u Prištini i nizu drugih kosovskih gradova i naselja [Podujevo, Vučitrn, Lipljan, Glogovac, Gnjilane, Đakovica, Uroševac, Kosovska Mitrovica, Vitina] delovalo je kao iznenađenje; demonstracije su trajale tri dana, i po mnogo čemu su podsećale na one iz 1968, ali su ih obimom, žestinom, pripremljenošću i upornošću daleko prevazišle. Centralna parola "Kosovo-republika!"[7] izrazila je prvu etapu u programu velikoalbanskih nacionalista, iza koje je stajao iredentistički cilj izdvajanja iz Jugoslavije i pripajanja Albaniji svih teritorija koje su nastanjene Albancima. Za smirivanje demonstracija, čiji ce odjek već osećao i u nizu makedonskih gradova počev od Skoplja, morali su biti upotrebljeni armija, milicija i specijalne snage bezbednosti. Tako je uz velike napore i izvestan broj ljudskih žrtava na obe strane sprečeno prerastanje ovih nereda u oružani ustanak. Na Kosovu je moralo da bude zavedeno i vanredno stanje sa zabranom o ograničenom kretanju [2-8. aprila 1981].
Politička zbivanja u vezi sa demonstracijama od 1981. godine spadaju već u naše vreme, o kojem istoričar ne može još ništa da kaže. Štampa, televizija i druga sredstva informisanja omogućavaju - ne bez teškoća - da ce javnost upozna sa onim što ce na Kosovu događalo i što ce događa. Javnost je pogotovu upoznata sa nizom političkih akcija i dokumenata koji su od tada doneti u najvišim državnim i partijskim telima, tako da to ovde nije neophodno izlagati. Međutim, neke ce stvari ipak moraju istaći. Pre svega, 1981. je pokazala da albanski nacionalizam, sada već i kao otvoreni iredentizam, dobija zabrinjavajući rast. Drugo, da ce u metodima njegovog dejstvovanja primenjuju i mnogi davno poznati, takoreći klasični metodi: kako u političkom manevrisanju, pokrivanju i "čuvanju" kadrova te izbegavanju prave i dosledne diferencijacije tako i u merama političkog pritiska i nasilja u sprovođenju glavnih, dalekosežnih ciljeva. A glavni je cilj da ce stvori platforma za internacionalizaciju "kosovskog problema" u jednoj konačno izmenjenoj demografskoj i etničkoj situaciji Kosova, a potom i drugih oblasti u Jugoslaviji gde žive Albanci. Rasistička parola "etnički čistog Kosova" je jedna od glavnih operativnih parola, koja ce, na žalost, uprkos svim ocenama, analizama i proklamovanim merama efikasno sprovodi u život. Iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova, pa čak i iz onih opština "uže" Srbije gde Albanci imaju većinu [Preševo, Bujanovac, Medveđa], nastavlja ce nesmanjenim intenzitetom. Toj ključnoj pojavi celoga ovog istorijsko-političkog kompleksa moramo, zato, i ovde posvetiti posebnu pažnju.
Prema nekim delovima iz Izveštaja o iseljavanju Srba i Crnogoraca sa Kosova, koji je 1982. godine za Republičku i Saveznu skupštinu izradila zajednička komisija Republičkog i Saveznog izvršnog veća, koji su objavljeni u dnevnoj štampi, može ce dobiti sasvim jasna slika o obimu, karakteru i uzrocima iseljavanja Srba i Crnogoraca. S obzirom na značaj ovog pitanja, koristićemo ovde makar sumarno izvesne informacije iz tog izvora.[8]
Pre svega, u analizi ove demografske, ali i nacionalne situacije mora ce poći od statističkih podataka o nacionalnoj strukturi stanovništva SAP Kosova prema popisima od 1948, 1953, 1961, 1971. i 1981. Zabeležen je znatan porast ukupnog broja stanovnika Kosova, uz apsolutno smanjenje broja Srba i Crnogoraca u toj pokrajini. To jasno pokazuje sledeća tabela:
| 1948. | 1953. | 1961. | 1971. | 1981. [a] | ||||||
| broj | % | broj | % | broj | % | broj | % | broj | % | |
| ukupno | 727.820 | 100 | 808.141 | 100 | 963.988 | 100 | 1.243.693 | 100 | 1.584.558 | 100 |
| Albanci | 498.242 | 68,45 | 524.559 | 64,91 | 646.605 | 67,07 | 916.168 | 73,66 | 1.227.424 | 77,5 |
| Srbi | 171.911 | 23,62 | 189.869 | 23,49 | 227.016 | 23,55 | 228.264 | 18,35 | 209.792 | 13,2 |
| Crnogorci | 28.050 | 3,85 | 31.343 | 3,88 | 37.588 | 3,90 | 31.555 | 2,54 | 26.875 | 1,7 |
| Turci | 1.315 | 0,18 | 34.583 | 4,28 | 25.764 | 2,67 | 12.244 | 0,98 | 12.575 | 0,8 |
| Muslimani | 9.679 | 1,33 | 6.241 | 0,77 | 8.026 | 0,83 | 26.357 | 2,12 | 58.948 | 3,7 |
| Ostali | 18.623 | 2,56 | 21.546 | 2,66 | 18.989 | 1,97 | 19.105 | 2,34 | 48.946 | 3,1 |
[a] Prema prvim rezultatima popisa 1981.
Uz apsolutno smanjenje dolazi i proporcionalno umanjenje broja odn. relativnog učešća srpskog i crnogorskog stanovništva u ukupnom broju stanovnika Kosova. Najveće relativno učešće Srba zabeleženo je 1948: 23,62%, da bi već 1953. bilo smanjeno na 23,49%, godine 1961. skromno povećano na 23,55%, da bi 1971. opalo na 18,35%, a u 1981, čak na 13,2%. Te godine, 1981, zabeležen je i pad apsolutnog broja u odnosu na 1971: 209.792 prema 228.264, što znači apsolutni manjak za 18. 472. Ca Crnogorcima je slična situacija: njihovo relativno učešće je beležilo izvestan porast u periodu do 1961: 3,85% pa 3,88% i 3,90% [pri čemu treba imati u vidu i uslovnu vrednost statističkog opredeljivanja u ovoj nacionalnoj kategoriji popisa], ali od 1961. drastično opada: sa 3,90% na 2,54% u 1971. i 1,7% u 1981. Tome odgovara apsolutno smanjenje broja deklarisanih Crnogoraca na Kosovu: 1948. ih je bilo 28.050, 1961. godine 37.588, da bi ih 1971. godine bilo 31.555, a 1981. svega 26.875, znači 4680 manje za deset godina, odn. 1175 manje nego u prvom posleratnom popisu. Ako ce uzme u obzir prirodni priraštaj [kod Srba na Kosovu oko 1,5%, a kod Crnogoraca oko 1,2% godišnje], onda je obim stvarnog iseljavanja zapravo mnogo veći. Prema grubom proračunu Republičkog zavoda za statistiku Srbije iz SAP Kosova ce u periodu od 1961. do 1982. godine više iselilo nego doselilo Srba za 85.061, a Crnogoraca za 16.783 [zajedno -101.844]. Nije bez značaja ni podatak da je procenat iseljenih u odnosu na ukupan broj stanovnika Pokrajine, prema popisu iz 1971, kod Srba bio 9 puta, a kod Crnogoraca 13 puta veći nego kod Albanaca, čime ce rečito svodi na pravu meru argumenat o "podjednakom iseljavanju Albanaca sa Kosova". To pogotovu postaje jasno kada ce ima u vidu rast stanovništva albanske nacionalnosti u Pokrajini: od 498.242, koliko ih je bilo 1948 [68,45% relativnog učešća], preko 524.559 [64,91%] 1953, 646.605 [67,07%] 1961, od 916.168 [73,66%] u 1971. i 1,227.424 [77,5%] u 1981. godini Za sve to vreme i ukupni broj Albanaca u Jugoslaviji beleži ubrzani porast, posle izvesnog perioda stagnacije [između 1948. i 1953], ali sa neobično velikim brojem u prvom popisu - 1948: 750.431; 1953: 754.245; 1961: 914.733; 1971: 1,309.523; 1981: 1,730.878. Isto tako, u razdoblju od 1961. do 1981. u 19 od ukupno 22 opštine u Pokrajini došlo je do apsolutnog smanjenja broja stanovnika srpske i crnogorske nacionalnosti, naročito drastično u opštinama Kačanik, Glogovac, Vučitrn, Podujevo, Srbica i Dečani, pa i u Kosovskoj Kamenici i Kosovskoj [Titovoj] Mitrovici. Prema podacima do kojih su došle opštinske komisije na teritoriji SR Srbije bez teritorija pokrajina - u periodu od 1961. do 1981. doselilo ce sa Kosova najmanje 66.000 stanovnika. Veoma su indikativni i podaci o smanjenju broja srpskih i crnogorskih domaćinstava u pojedinim opštinama Kosova. Prema evidenciji iz 1975. godine [a od tada ce stanje veoma pogoršalo] u opštini Podujevo u selu Donje Ljupče od 35 srpskih porodica ostala je bila samo jedna, Srbovac - od 60 samo jedna, Revuće - od 40 broj srpskih porodica spao je na 8, Livadica - od 47 na 21, Velika Reka - od 40 na 4, Gornja Repa - od 20 na 1, Gornja i Donja Lepašica - od 200 na 20, Belo Polje - od 60 na 2, Dobri Do - od 40 na 2, Donja Dubica - od 450 na 10; ili u opštini Vitina, u selu Buzovik - od 50 srpskih kuća nije bilo više nijedne, Drobeš - od 80 ostalo je samo 10 itd. Većina iseljenih je, prema konstataciji u Izveštaju, prodala svoju imovinu [kuće, zemlju, šumu, voćnjake] prilikom iseljenja, ali relativno veliki broj lica [oko 20%] svoju imovinu nije stigao ni da proda.
U raspravi o uzrocima iseljavanja bilo je vrlo mnogo pokušaja da ce pažnja javnosti i političkih foruma skrene na tzv. "nepolitičke uzroke", da ce cela pojava shvati kao prirodan migracioni proces socijalno-ekonomskog karaktera; ka tome ce išlo naročito u izvesnim delovima analize koju je pripremila komisija same Pokrajine. Međutim, iz izveštaja zajedničke komisije Republičkog i Saveznog izvršnog veća veoma ce jasno vidi da je u pitanju dugoročna, smišljena, dobro organizovana i stalna neprijateljska aktivnost velikoalbanskog nacionalizma i iredentizma, te da ce uzroci iseljavanja svode na političke okolnosti u kojima srpskom narodu na Kosovu već decenijama nije više bilo opstanka.
Pritisci za iseljavanje, direktni ili indirektni, prema izveštaju zajedničke komisije, ispoljavali su ce naročito kao:
- zauzeće zemlje; pričinjavanje materijalne štete ili uništavanje useva; seča šume, zasada voća i vinograda; ubijanje stoke; paljenje imovine; trovanje i zagađivanje bunara; sprečavanje korišćenja vode za navodnjavanje; eksproprijacije zemljišta itd.;
- pretnje, maltretiranja, vređanja, napadi [posebno na žene i decu], silovanja, smišljeno izazivanje svađa, tuče, ubistva, krvna osveta i sl.;
- skrnavljenje groblja i spomenika i ometanje svečanosti i verskih obreda;
- stvaranje atmosfere izolovanosti i nesigurnosti, razni oblici psiholoških pritisaka, stvaranje psihoze iseljavanja, bojkot na razne načine itd.;
- pričinjavanje teškoća u ostvarivanju svakodnevnih životnih potreba [korišćenje prodavnica, pijaca, prevoza i slično];
- teškoće u ostvarivanju prava građana pred nadležnim organima [dugo čekanje, otezanje postupka, neizvršavanje presuda i rešenja, itd.];
- nedostatak zaštite od strane nadležnih organa [pravosudni organi, organi unutrašnjih poslova i drugi organi uprave, inspekcije itd.];
- odsustvo blagovremene i odgovarajuće društveno-političke i društvene aktivnosti na suzbijanju pojave pritisaka, delovanje neprijatelja i rešavanju sporova i sukoba;
- diskriminacija u ostvarivanju prava [izdavanje dozvola za izgradnju kuća; nepoštovanje ravnopravnosti jezika; nepoštovanje prava iz radnog odnosa i sl.];
- pritisci za prodaju imovine i nenormalni uslovi prodaje [prodaja imovine unapred određenom licu albanske narodnosti; prodaja po nepovoljnoj ceni; delimično plaćanje prodate imovine; odugovlačenje sa izvršavanjem prenosa imovine], eksproprijacija imovine bez adekvatne naknade itd.
Naglašeno je u ovoj analizi da su ovakvi pritisci počeli da ce ispoljavaju još u vreme okupacije i drugog svetskog rata,[9] a da je to nastavljeno i u posleratnom periodu sa različitim intenzitetom [svakako i u predbrionskom periodu, do 1966], da bi ce naročito pojačalo u 1968. i 1981. godini, uprkos svih preduzetih mera neposredno posle rata za vraćanje lica iseljenih za vreme fašističke okupacije.[10]
Izveštaj navodi masu raznovrsnih primera koji ilustruju ove pritiske. Mučni su primeri razdvajanja i izolacije pa i maltretiranja srpske dece, a pogotovu huškanja albanske dece da napadaju srpsku i crnogorsku decu ili da čine štete susedima ili javnim dobrima. Pale ce i uništavaju usevi, pušta ce stoka u zasade i obrađene njive, uzurpira ce zemljište, zagrađuju izvori, pali letina, demoliraju kuće, napadaju deca dok čuvaju stoku; žene i ženska omladina iz straha od različitih maltretiranja ne smeju da odlaze na njive radi obrade zemlje niti da izlaze iz svojih dvorišta. U primere najgrublje rasne segregacije spadaju slučajevi kad Srbi i Crnogorci moraju da čekaju da u prodavnicama poslednji budu usluženi, a dešavalo ce da ne dobiju robu dok je ne zatraže na albanskom jeziku. Isto ce događalo i u drugim prilikama, npr. kod državnih i drugih organa [vađenje dokumenata kod organa uprave, kupovine putnih karata itd.].
Najteži su pritisci, razume ce, ubistva, raširenija u selima nego u gradovima. Na teritoriji opštine Vučitrn ubijen je Srbin zato što nije hteo da izvrši naređenje suseda Albanca da uništi svoje svinje; na teritoriji opštine Titova Mitrovica ubijen je Srbin koji je isterao sa svoje njive namerno puštena goveda jednog Albanca koja su uništavala njegove useve; na teritoriji opštine Podujevo ubijen je Srbin na pragu svoje kuće zato što nije hteo svoje imanje da proda u bescenje; na teritoriji opštine Priština ubijen je Srbin gvozdenom šipkom, naočigled žene i dece, zato što sa svoje strane puta nije sklonio zapregu po zahtevu Albanca, i drugi slučajevi. Tom spisku treba dodati i surovo ubistvo dvadeset dvogodišnjeg Danila Milinčića u naručju njegove majke Danice, koje je juna 1982. godine izvršio Albanac Musa Ferati, na Daničinoj njivi kod crkve Samodreže. Ubistvo, u kome su učestvovala i dvojica maloletnika, Ferati je propratio rečima: "Ovo ne može da bude srpska zemlja".[11] Samodreža ima samo osam srpskih kuća, od kojih je šest bez naslednika.
Zbog nanošenja štete na imanju, raznovrsnog maltretiranja i ubistva muža 1968. godine usred dvorišta, žena je morala da proda imovinu i da ce sa petoro maloletne dece iseli sa Kosova; jednom doseljeniku koji živi na teritoriji opštine Zvezdara u Beogradu, dok je obrađivao zemlju maloletnici su kamenovali zeta, zatim ga ranili iz pištolja, da bi ga, u bekstvu, na kućnom pragu i na očigled trogodišnjeg deteta, ubio prosvetni radnik albanske narodnosti; žena ubijenog morala je da napusti kuću i imanje, koje posle toga obrađuju i koriste susedi albanske nacionalnosti, dok ona i dalje plaća porez na prihod od poljoprivrede. Žena iz Kline, čijeg je muža 1944. godine ubio komšija Albanac zbog imanja, morala je posle njegove smrti da proda zemlju tom istom licu, ubici svog muža, i da ce zatim sa porodicom iseli u Srbiju. Imovina je prodavana u bescenje, a cenu su određivali Albanci iz sela kolektivno, kao u slučaju jednog iseljenika iz opštine Đakovica.
Sve su to slučajevi koji pripadaju već davno poznatom repertoaru zločina u genocidu nad srpskim narodom, koji ce na ovom području izvodi već više stotina godina. Potpuno istovetni slučajevi naći će ce u bilo kom spisku zuluma, Rakićevom iz 1910, ili u zvaničnom spisku srpske vlade iz 1899, ili u spisku ruskih konzula iz 1875, austrijskih poverenika iz 1900, ili pećkih Srba iz 1864. itd.
Posebno mesto u stvaranju šovinističke klime i psihoze, ali i u direktnom nasrtaju na temelje srpskog nacionalnog opstanka na Kosovu imaju napadi na srpsku pravoslavnu crkvu i sveštenstvo, o čemu dokumentovano govori opširan izveštaj Svetog arhijerejskog sabora SPC, objavljen u "Glasniku" 7/82, u kome ce govori o napadima na srpske svetinje i pravoslavne vernike na Kosovu, koji kako tamo stoji, traju već decenijama. Veliki je spisak zločina, šteta, uvreda i zlostavljanja, a u celini ce objavljuje i tekst pisma koje je povodom toga Sabor uputio 19. maja 1969. predsedniku SFRJ, Josipu Brozu Titu, tražeći od njega zaštitu. U tome pismu Sabor konstatuje da ce povodom konkretnih slučajeva više puta obraćao nadležnim organima SR Srbije, kao i Saveznom izvršnom veću, ali ce stanje ne popravlja. "Donekle ovo nasilje popusti, da bi ce javilo na drugom kraju u još ozbiljnijem vidu. Za poslednju godinu dana ono uzima sve teže oblike. Ne samo da je u pitanju uništavanje useva u poljima, uništavanje šuma [man. Devič, Dečani, Gorioč kod Peći], rušenje nadgrobnih spomenika [Kos. Vitina i dr.], nego i fizički napadi, čak i na žene i monahinje [prošle godine u man. Binču kod Kos. Vitine, u Mušutištu kod Prizrena, tako i ovog proleća u man. Deviču, gde je naneta teška telesna povreda igumaniji istog manastira, sekirom ranjen jedan iskušenik man. Dečana, kamenom udaren u glavu jeromonah man. Gorioča, kamenjem napadani sveštenici u okolini Kosovske Mitrovice itd.], što je dovelo do iseljavanja naših vernika iz tih krajeva". U svom odgovoru od 23. maja 1969. godine Tito izražava žaljenje zbog postupaka koji su navedeni u pismu SPC, "a koji predstavljaju povredu Ustava SFRJ". Kao Predsednik SFRJ, on će učiniti sve "da ce spreče izgredi i nezakoniti postupci, te da ce obezbijedi slobodan život i integritet svih građana, kao i sigurnost njihove imovine". Radi toga je on dostavio pismo SPC, sa svojim gledištem "o potrebi preduzimanja odlučnih mera za zaštitu zakonitosti", Izvršnom veću SR Srbije. Izveštaj Sabora SPC iz 1982, međutim, sadrži podatke i o nasiljima i napadima na crkvu i sveštenstvo sve do marta 1982, koji govore o neometanoj, pa čak i zaštićenoj eskalaciji velikoalbanskog šovinizma na Kosovu i Metohiji, odnosno na teritoriji raško-prizrenske eparhije.
1 S. Nešović - B. Petranović, AVNOJ, 736, nap. 7; upor. V. Dedijer, Jugosl.-alb. odnosi, 127-128. B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd 1980, 435.
2 Zbornik l/19, 746, nap. (br. 211).
3 Zbornik 1/19, 741, 744-745 4 (br. 211). U sledećim zapovestima, kako su ce borbe razvijale, ton postaje sve oštriji: br. 212, 213, 216.
4 S. Nešović - B. Petranović AVNOJ, 736. nap 7; upor Zbornik 1/19 759 nap 2 (br. 215).
5 Savez komunista u borbi za nacionalnu ravnopravnost 14 sednica CK SK Srbije. Maj 1968, Beograd 1968, 100-116 i 297-300 (Dobrica Ćosić), 89-100 (Jovan Marjanović).
6 Podroban opis demonstracija pojavio ce u štampi tek nedavno NIN br. 123 od 8. januara 1984, str. 54-56.
7 Neke parole koje su ce pojavile na demonstracijama "Hoćemo republiku", "Živela Republika Kosovo", "Dole buržoazija", "Trepča radi, Srbija koristi", "Živeo Adem Demaći" (u zatvoru), "Dole revizionizam", "Mi smo Albanci, a ne Jugosloveni", "Mi smo deca Skenderbega, vojska Enver Hodže", "Republiku milom ili silom" itd.
8 "Politika" 30. septembra do 4. oktobra 1982.
9 Mi bismo podsetili i na čitav stogodišnji period pre 1912, kada su Srbi trpeli upravo takve pritiske, što govori za primenu oprobanih i vekovnih iskustava u potiskivanju i proterivanju Srba sa njihovog ognjišta.
10 Razume ce, ne bi trebalo zaboraviti da je upravo na Kosovu bio zabranjen povratak iseljenih lica zbog predstojeće revizije agrarne reforme i kolonizacije, i da dve mešovite komisije za reviziju na Kosovu i Metohiji "nisu uspešno završile svoj posao zbog velikih poteškoća na koje su nailazile praktično u svome radu"; nadležnost je preneta na Oblasni NOO, tako da ce čitav posao naprosto izgubio u administraciji, delom i zbog sabotiranja sprovođenja revizije, a podaci s kojima ce raspolaže apsolutno su nepouzdani: S. Milošević, Izbeglice i preseljenici, 368-372.
11 Posle ovoga gnusnog zločina prema kući Feratija Albanci sela Samodreže proglasili su bojkot, po običajnom pravu najtežu društvenu kaznu. Vid. o tome: NIN br. 1641 od 13. VI 1982, 12-13.
//Kosovo.com / Projekat Rastko / Projekat Rastko Gračanica - Peć //
[ Promena pisma | Pretraživanje | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]