POGOVOR

Kosovo je danas već opšti naziv celoga jednog složenog problema, u kome ce istorija suočava sa našim danima. Dva susedna balkanska naroda, srpski i albanski, sputana su suprotnostima nagomilanim za tri poslednja veka. Pitanje ce ne može svesti na ustavnopravni status SAP Kosova niti na položaj albanske narodnosti u Jugoslaviji. Naprotiv, ono ce sa mnogo više razloga postavlja kao pitanje opstanka i položaja srpskog naroda - na Kosovu, u Jugoslaviji, na Balkanu. Kosovo je u tom pogledu samo simptom koji otkriva dublje i šire procese, u kojima ce rešava sudbina srpskog naroda, a ne albanske narodnosti.

Zato je neobično važno, upravo neophodno, da ce problem Kosova razmatra u svetlu istorije: aktuelna politička situacija bez toga nije razumljiva niti ce mogu shvatiti pravi smisao i domet albanskih namera. Uostalom, položaj srpskog naroda na Balkanu je i tako odveć osetljiv da bi ce mogao tumačiti samo u ravni ovog trenutka. On je pokriven, sve više, gustom koprenom mistifikacije. Briše ce istorijsko pamćenje naroda, potkopavaju temelji njegove nacionalne svesti; na njegovu savest se natovaruje hipoteka nepostojećih ili tuđih krivica. Zato prava i potpuna istorijska saznanja imaju za srpski narod osvešćavajući značaj: ona ga vraćaju k sebi, osposobljavaju ga da stvari vidi u pravoj boji i u stvarnim dimenzijama.

Moraju ce najpre ukloniti neke "odnegovane" zablude. Među prvima to je formula veštačke simetrije, kojoj ce odnosi između naroda relativizuju do te mere da ce pokriva svaka krivica i gubi prava mera istorijskog zbivanja. I samo kazivanje o nasilju i genocidu koji ce provode nad srpskim narodom Kosova oglašava ce "neprihvatljivim", jer ono tobož vređa osećanja albanske narodnosti. "Tabu" je i sama istorija srpsko-albanskih odnosa. Umesto realne slike tih odnosa, kojom za poslednja tri veka dominira nasilje islamizovanih Albanaca nad Srbima, nudi ce slika "recipročnih odgovornosti", gde ce fikciji dvadesetogodišnjeg "velikosrpskog nasilja" odmerava ista težina kao i dvestagodišnjem albanskom nasilju nad srpskim narodom.

Istoričar će posebno zapaziti da sprovođenje u život davno proklamovanog "načela", da nisu svi nacionalizmi podjednako negativni te da valja praviti razliku između nacionalizma ugnjetenih i nacionalizma ugnjetača, dovodi u praksi do smišljenog tolerisanja megalomanskih mitova onih naroda ili narodnosti u Jugoslaviji koji su stavljeni u kategoriju "ugnjetenih" nacija i nacionalnih manjina iz perioda 1918-1941. Veliko albanska mitomanija i trpeljiv odnos prema njoj u tom pogledu su veoma karakteristični.

Pitanja etnogeneze, porekla naroda, na primer, idu u red onih pitanja koja ce politički mistifikuju. Danas, ona nemaju nikakav značaj: savršeno je svejedno da li su Albanci potomci Ilira, Tračana ili Pelasta. No ipak, na teoriji o ilirskom poreklu albanskog naroda mnogo ce insistira, pa ona, tako prenaglašena, otkriva svoj agresivni politički naboj. Kosovo je srpska zemlja svakako još od seobe naroda, od VII veka; toj istorijskoj činjenici, koja ce zasniva na mnogim i očiglednim istorijskim izvorima, arheološkim, lingvističkim ili antropogeografskim svedočanstvima, suprotstavlja ce sada jedna u suštini rasistička teza o ilirskom poreklu Albanaca, kako bi ce utvrdilo neko preče pravo albanskog naroda na teritorije koje naseljava srpski narod. Etnogeneza Albanaca je u nauci, međutim, jedna od najmanje jasnih strana evropske praistorije, i tu nikakva apodiktična tvrđenja nisu umesna. Ako ce sledi logika lingvističkih analiza, Albanci bi mogli da budu potomci Tračana bar isto toliko koliko i Ilira, a u tom slučaju Proalbanci ce i sami kreću po Balkanu i naseljavaju na teritoriji ilirske antičke "Albanije" u doba seobe naroda, pa je i njihov starosedelački status relativan. Uostalom, praistorija Albanaca traje do XI veka, kada ih istorijski izvori prvi put primećuju. Sve do XIII veka oni ne predstavljaju dovoljno određenu istorijsku činjenicu: to je stočarsko-nomadsko stanovništvo planina, bez dodira sa morem, veoma malobrojno, bez jasnog etničkog identiteta. Najzad, koja ce to prava bilo kog evropskog naroda mogu zasnivati na mutnim stanjima pre seobe naroda? Zasnivanje nekih istorijskih, a pogotovu teritorijalnih prava na etničkoj karti Evrope iz vremena pre seobe naroda danas naprosto nije mogućno: pre seobe nema, na primer, Francuza i Francuske, Nemaca i Nemačke, Rusa i Rusije, nema Srbije, nema Albanije.

Važna je okolnost da su Sloveni, naseljavajući Balkan kao ratari, i na području današnje Albanije posedali uglavnom ravnice i rečne doline, prepuštajući planine starobalkanskim stočarima, među kojima su bili Vlasi i preci Albanaca. Primarni dodir srpskog i albanskog naroda nije imao karakter sukoba, kao što ga srpsko-albanski odnosi neće imati sve do islamizacije Arbanasa u XVI veku. Nije bilo otimanja albanske zemlje ni potiskivanja, iseljavanja i uništavanja albanskog naroda. Srpsko-albanski odnosi u srednjem veku mogu ce pre obeležiti kao simbioza. U srednjovekovnoj srpskoj državi, od poslednjih decenija XII veka, Arbanasi su potpuno integrisani, kako u državnopravnom tako i u društvenom smislu. To ce odnosi na albansku vlastelu i građane, no isto tako na seljake-stočare, koji uživaju isti status kao i Vlasi. Nema diskriminacije ni sukoba zbog narodnosti. Srpski car Dušan [1331-1355], u skladu sa srednjovekovnim shvatanjima države, koja nikada nije bila nacionalna u današnjem smislu reči, nosio je titulu "car Srba, Grka, Bugara i Arbanasa".

Oblast Kosova i Metohije naseljena je još od ranog srednjeg veka homogenim srpskim stanovništvom. Već prve srpske države, u X i XI veku, okrenute su prema Kosovu. Pod vizantijskom vlašću sve do konačnog uključivanja u okvire srpske države Nemanjića krajem XII i početkom XIII veka - Kosovo je u etničkom pogledu srpska zemlja još za prvih pokušaja političke integracije. To ce potvrđuje na osnovu istorijskih dokumenata [povelja srpskih vladara], posebno njihovom antroponimijskom analizom [analizom ličnih imena], kao i toponomastičkim istraživanjima; stari toponimi Kosova i Metohije su pretežno slovenskog porekla. Pokretljive grupe stočara albanske narodnosti, uglavnom rimokatoličke veroispovesti, činile su zanemarljivo mali procenat, oko 2% od ukupnog broja stanovništva, pa i to u zapadnim delovima oblasti, na planinama današnjeg graničnog albansko-jugoslovenskog područja; bilo je i nešto malo albanskih zanatlija, rudara i trgovaca u gradovima.

Etnička homogenost ove u srednjem veku gusto naseljene teritorije bila je uslov za njen brz uspon do uloge centralne državne, političke, ekonomske i kulturne oblasti srpskog naroda. Srpska pravoslavna crkva, nacionalna crkvena organizacija od samog svog osnivanja [1219], doprinela je da kosovska oblast dobije i trajno čuva lik srpske zemlje. Glavni dinastički manastiri-zadužbine [Gračanica, Bogorodica Ljeviška, Banjska, Dečani, Arhanđeli], sa ikonografskim atributima državne suverenosti i kontinuiteta srpske vlasti ["Loza Nemanjića"] i sa moštima kanonizovanih vladara, uz Veliku crkvu [Pećku patrijaršiju], gde su mošti svetih poglavara nacionalne crkve, sa mnogobrojnim drugim manastirima i gustom mrežom malih parohijskih hramova na čitavoj teritoriji Kosova i susednih krajeva - predstavljaju osnov na kome ce formirala i učvršćivala nacionalna svest srpskog naroda, gradio njegov ne samo nacionalni nego i kulturni identitet. Ti su spomenici, zato, ovako koncentrisani i raspoređeni u jednoj oblasti, međaši nacionalne zemlje; oni koji su ostali čitavi posle tursko-albanskog muslimanskog pustošenja po ovoj oblasti, još uvek su živa uporišta duhovnosti i nacionalne samosvesti srpskog naroda. Spomenici srpske arhitekture i slikarstva na Kosovu spadaju u najviši nivo srednjovekovne evropske umetnosti, a književno stvaranje u ovim krajevima predstavlja glavni tok srpske pisane reči, koji je oblikovao svest srpskog naroda u srednjem veku. S pravom je rečeno jednom prilikom [u Memorandumu Srbije ambasadorima evropskih sila u Londonu, 1913] da je ova oblast za srpski narod nešto kao "Sveta zemlja". Srbi su upravo na ovom području dostigli za srednjeg veka visok stupanj civilizacije i na tim dostignućima počiva njihov evropski identitet.

Stanje na Kosovu ce ne menja bitno ni u doba turske invazije osamdesetih i devedesetih godina XIV veka. Etnički odnosi ostaju isti, a srpski karakter oblasti nije doveden u pitanje. Za razliku od Albanije, gde Đorđe Kastriot Skenderbeg sredinom XV veka pokušava da sa osloncem u albanskom narodu ujedini albanske feudalce za otpor protiv Turaka, Kosovo, etnički još uvek srpska zemlja, deli političku sudbinu ostalih srpskih oblasti u Despotovini Lazarevića i Brankovića. Prostor srpsko-albanske etničke simbioze nalazi ce tada daleko na zapadu od kosovske oblasti, u donjoj Zeti, skadarskoj ravnici i severnoalbanskim Brdima. Antroponimijska proučavanja izvornih turskih popisa [deftera] iz XV veka pokazuju da je linija današnje državne granice između Jugoslavije i Albanije, na svom severnom sektoru, uglavnom podudarna sa tadašnjom etničkom međom Srba i Albanaca.

Gubitak državne samostalnosti i slobode usled invazije Osmanlija izmenio je u samoj osnovi uslove života srpskog naroda. Na razmeđi epoha, između srpske slobode i turskog ropstva, stoji događaj koji će postati simbol i znamenje srpske istorije: kosovska bitka [15/28. jun 1389]. Po svom istorijskom značaju i po mestu koje je dobila u istorijskom pamćenju naroda ova bitka spada u red velikih oružanih sudara Evrope, kakvi su kulikovska bitka [1380], ili bitka kod Poatijea [732], ili, u još daljoj prošlosti, bitka u Termopilskom klancu [480. godine pre n. e.]. Odlučan otpor koji je Srbija pružila osmanlijskoj najezdi skršen je u vojnom i fizičkom smislu, ali je pogibija kneza Lazara sa vojskom dobila u istorijskoj svesti naroda značenje mučeničke smrti za "carstvo nebesko", a zato i duhovnog trijumfa u herojskom žrtvovanju za ideal hrišćanske civilizacije. Za srpski narod Kosovo je zato pečat njegovog identiteta, ključ koji omogućava da ce shvati poruka svekolike njegove istorije, steg nacionalne slobode. Nije reč o mitu nego o istorijskoj misli, kojom ce ostvaruje veza sa svojom stvarnom istorijskom prošlošću. Živa svest o sopstvenoj srednjovekovnoj državi bila je aktivan činilac u borbi srpskog naroda za oslobođenje i ujedinjenje vekovima kasnije, a njen je neotuđivi deo svest o Kosovu kao o matičnoj srpskoj zemlji. Međutim, odnos srpskog naroda prema Kosovu nije zasnovan samo na predstavama o prošlosti, niti je "mitski" momenat uopšte bitan za taj odnos, kao ni za naša istoriografska ili politička razmišljanja o ovom problemu. Kosovo nije neka imaginarna, mitska prošlost, već stvarnost jedne istorijske sudbine koja traje i koja ni danas još nije završena.

Turska invazija pokrenula je velike etničke mase na Balkanu i izazvala poremećaje sa trajnim, najčešće tragičnim posledicama. Ipak, kada je reč o Kosovu, prve seobe Srba u XV veku nisu u većoj meri zahvatile ovu oblast niti su ovamo dovele albanske stočare sa Prokletija. U XVI veku, prema zvaničnim turskim podacima, hrišćani su i dalje u apsolutnoj većini prema muslimanima [Turcima i islamizovanim Albancima]: zajedno sa ostalim hrišćanskim narodnostima, koje su ce još održavale kao male grupe građana i stočara [pravoslavnih Grka i Vlaha i katoličkih Arbanasa], Srba je 97% od ukupnog broja stanovnika.

Oblast Stare Srbije [kako ce istorijski naziva oblast Kosova, Metohije i susednih krajeva], prema tome, u XV i XVI veku živi kao srpska zemlja. Obnovljena pećka patrijaršija [1557], sem ogromne uloge u opštem povezivanju Srba, rasprostranjenih ne samo po širem balkanskom nego i panonskom prostoru, odigrala je i važnu ulogu u organizovanju otpora i borbe srpskog naroda pod Turcima, posebno na Kosovu. Do kraja XVII veka na ovom području ce aktiviraju stari duhovni centri i raste otporna moć Srba. Položaj naroda pod Turcima bio je veoma težak, uticaj turske vladavine i islamizacije, kako to u svojoj doktorskoj tezi kaže Ivo Andrić, "apsolutno negativan". O tome svedoče svi istorijski izvori. Osmanlijska vlast je počivala na zakonu diskriminacije i apsolutne vladavine islama, sa legalnim mogućnostima da ce u praksi sprovodi pojedinačno ili masovno nasilje, sve do fizičkog uništenja pojedinaca ili čitavih oblasti.

Tu su razlozi stalnog otpora i borbe srpskog naroda za nacionalno oslobođenje i za povratak evropskoj civilizaciji, ali i koreni onih dubokih demografskih promena do kojih je došlo u XVIII i XIX veku i koje su podloga današnjeg problema Kosova.

Oslobodilački pokret Srba još od kraja XVI veka izrasta iz neprestanog otpora naroda i njegovog odbijanja da prihvati tursko-islamsku vlast. Na čelu naroda je crkva. U velikim austrijsko-turskim ratovima 1683-1690. i 1717-1737, učestvovali su Srbi u masama sa veoma širokog balkanskog prostora, a zajedno s njima borila su ce protiv Turaka i severnoalbanska katolička plemena. Podvrgnuti surovim represalijama Turaka i Tatara posle austrijskog poraza, Srbi ce u talasima sele na sever sa prostrane teritorije od srednje Makedonije do Dunava. Dve "velike seobe" srpskog naroda u Austriju, pod patrijarsima Arsenijem III Čarnojevićem [1690] i Arsenijem IV Jovanovićem-Šakabentom [1737], neosporna su istorijska činjenica. Nije mogućno tačno utvrditi koliko je Srba tada iseljeno, ali je sigurno da je u prvoj seobi [1690] u Austriju prešlo oko 185.000 Srba. Seobama je u svakom slučaju oslabljen srpski etnički elemenat, i to ne samo na Kosovu, ali ce iz razvoja događaja i potonjih buna i ustanaka vidi da je preostali deo srpskog naroda na tim teritorijama, stalno obnavljan pojedinačnim ili grupnim migracijama srpskim u granicama Turskog carstva, bio dovoljno jak za oružani otpor. Kosovo je, zapravo, sve do sredine XVIII veka još uvek etnička homogena i gusto naseljena srpska zemlja, kakva je, uostalom, bila i pre turske invazije.

Albanci prodiru u južnoslovenske zemlje na širokom frontu od Polimlja do Ohrida, pojedinačno ili u većim grupama, tek od početka XVIII veka. Ključ ovog prodora je islamizacija Albanaca, izvršena u XVI veku bar do 50% od ukupnog broja stanovnika Albanije, a potom i prisilna islamizacija Srba i njihova, usled toga proizašla, denacionalizacija i albanizacija. Tok ove kolonizacije, za koju ce može reći sve samo ne to da je "prirodna", da ce pratiti po svim istorijskim izvorima, među kojima su veoma važni izveštaji katoličkih biskupa i nadbiskupa, i drugih misionara, neposredno sa terena od XVII do početka XIX veka; među njima je bilo i Albanaca. Izveštaji, koji su dobrim delom publikovani i koji ce čuvaju u Vatikanskom arhivu, plod su velikog i posebnog interesovanja Svete Stolice, naročito Kongregacije za propagandu vere [Congregatio de Propaganda fide], za prilike na Balkanu s obzirom na perspektive katoličke misije u oblastima gde je turskim nasiljem oslabljena ili čak razbijena organizacija pravoslavnih crkava. Isto tako, antropogeografska istraživanja naselja i porekla stanovništva, što ih je Jovan Cvijić započeo 1900. godine, a nastavila velika ekipa naučnih radnika do naših dana, bogato dopunjavaju svedočanstva istorijskih dokumenata. Tako ce mogla dobiti pouzdana predstava o vremenu i prostoru, načinu i uzrocima albanske invazije, kolonizacije i potiskivanja Srba.

Prodor Albanaca, ostvaren najdublje prema Nišu i Sofiji krajem XVIII veka [na pedesetak kilometara od Sofije!], na drugoj strani - prema Skoplju i Velesu, na severu - prema Bosni preko Novopazarskog sandžaka, otkrio je balkansku dimenziju ovog specifičnog vida otomanske ekspanzije. Ekonomske neprilike u krševitim, neplodnim planinama severne i srednje Albanije bile su samo početni impuls ovoga velikog pokreta, ali ce ta migracija tek udružena sa islamizacijom i turskom politikom pretvorila u masovnu kolonizaciju Kosova i Makedonije i u genocid nad slovenskim stanovništvom. Upravo su te političke, a ne ekonomske okolnosti dovele Albance ne samo na novu teritoriju nego i u položaj vladajućeg i povlašćenog sloja u odnosu na obespravljenu hrišćansku raju. Iseljavanje Srba i ostalih balkanskih Slovena iz njihovih zemalja, stoga, nije prirodan proces, na čemu ce danas sa toliko jednostranosti insistira, već rezultat nasilja koje je nad njima bilo izvršeno.

Uprkos sukobu sa albanskim muslimanima, koji je bivao sve oštriji što je njihovo naseljavanje po Staroj Srbiji uzimalo sve većeg maha, ustanička i revolucionarna Srbija [posle 1804] seća ce nekadašnjih Arbanasa, i u svom balkanskom programu nalazi mesta za slobodnu, samostalnu Albaniju u sastavu jedne zamišljene balkanske konfederacije. Ta ideja, formulisana već u Načertaniju Ilije Garašanina [1844], a naročito kasnije, šezdesetih godina XIX veka, dobija prednost u odnosu na planove o podeli albanske teritorije sa Grčkom. Reč je, naravno, o Albancima u pravoj Albaniji; Kosovo je, pak, cilj srpskoga oslobodilačkog pokreta i programa nacionalnog ujedinjenja bez ikakvih rezervi i bez pogodbi u pogledu vraćanja srpskog suvereniteta u toj oblasti, po njenom oslobođenju. To je došlo do izražaja kako u prvom srpskom ustanku 1804-1813. tako i u nizu buna, ustanaka i hajdučkih akcija u samoj Staroj Srbiji. Glavno i najsurovije oruđe turske represije bili su u svemu tome albanski doseljenici-muslimani, tako da ce svaki oslobodilački pokret Srba na Kosovu obavezno pretvarao u sudar sa Albancima. Na Kosovu je već u vreme srpskih ustanaka u beogradskom pašaluku zavladao nezapamćen teror, obeležen jasnim planom istrebljivanja i proterivanja Srba iz cele Stare Srbije. Uz to dolazi još jedan nov momenat: reforme turske administracije i prvi pokušaji evropeizacije carstva [Tanzimat, 1839] izazivaju otpor Albanaca muslimana, koji ce, kao i muslimani u Bosni i Hercegovini, u ime starih povlastica, versko-nacionalne diskriminacije pa čak i "prave vere", okreću protiv turskih reformi. Hrišćanska raja je otuda glavni objekat i žrtva albanskog antireformnog, konzervativnog i fanatičnog pokreta, koji ce ispoljio u nizu lokalnih buna i pogroma. Pedesetih i šezdesetih godina XIX veka genocid nad srpskim narodom posvedočen je velikim brojem dokumenata, žalbama raje turskoj administraciji na zločine Albanaca, i izveštajima evropskih konzula [Bitolj, Skoplje, Prizren, Priština]. Zulum Albanaca muslimana vlada na celoj teritoriji od Sandžaka do Makedonije i od Metohije do Južne Morave.

Prvi oslobodilački rat Srbije i Crne Gore protiv Turske, 1876-1977, a potom i drugi, 1877-1878, značili su, zato i prvi ozbiljan i frontalni sudar Srba sa Albancima. Muslimanski Albanci Stare Srbije bore ce protiv srpskih trupa i brane integritet carstva, braneći zemlju koju su bili uzeli. Poraz Turske u ratu predstavljao je i gubitak ovih poseda: oko 30.000 Albanaca napušta oslobođene krajeve [Toplica, Leskovac, Vranje itd.]. Jedrenskim rusko-turskim primirjem 1878. naterana je srpska vojska da ce povuče sa tek oslobođenih delova Kosova. U borbi oko novih granica i za poništenje ruskoga sanstefanskog diktata na račun srpskog naroda Srbija je na Berlinskom kongresu [1878] uspela da osigura samo delimično svoje ratne tekovine. Narod u Staroj Srbiji podvrgnut je posle toga krvavom osvetničkom teroru, koji dobija organizovan karakter u albanskoj Prizrenskog ligi, osnovanoj iste godine, uz pokroviteljstvo i podršku Porte.

Prizrenska liga je važan momenat u konstituisanju albanske nacionalne ideologije. Očigledna nemoć Turske da odbrani integritet carstva pogoduje ne samo bujanju ideja o nezavisnoj samostalnoj borbi Albanaca protiv Srbije, Crne Gore i Grčke nego i traženju novih puteva za odbranu turskih interesa od obnovljenih balkanskih država. Tada je prvi put formulisan koncept "Velike Albanije", kojim su ce želele sankcionisati dotadašnje etničke promene i osvajanja na račun balkanskih hrišćana, i povratiti izgubljene oblasti; prostor albanske dominacije imao ce proširiti daleko preko granica do kojih je uopšte dopro albanski migracioni talas. Program Lige je uperen protiv balkanskih država, posredno i protiv evropskih sila koje su makar i škrto izišle u susret oslobodilačkim težnjama Srbije, Crne Gore i Grčke, a i protiv Turske - ukoliko je njena slabost postala opasna za zamišljeni integritet "velike Albanije". Agresivna, osvajačka i revanšistička, konzervativna i nacionalistička, Liga je, bez obzira na sve unutrašnje razlike, uspela da poveže Albance sve tri vere. Protivsrpska i uopšte protivslovenska orijentacija Lige, ga svoje strane, trajno je opteretila odnose između srpskog i albanskog naroda.

Tri decenije posle Berlinskog kongresa, 1878-1912, obeležene su planskim progonom, fizičkim uništavanjem, raseljavanjem i proterivanjem Srba iz Turske. Tek u tom razdoblju je etnička ravnoteža na teritoriji Stare Srbije, tj. Kosova i Metohije i severozapadne Makedonije, definitivno narušena. U Srbiju ce sa tog područja iselilo za tridesetak godina oko 400.000 ljudi; samo iz oblasti severno od Šare, znači sa Kosova i Metohije, iselilo ce najmanje oko 150.000 ljudi. Naročito tragične razmere dobio je ovaj pogrom posle kritskog rata između Turske i Grčke, 1897. godine. Diplomatske mere srpske vlade da ce zaštiti srpski živalj od albanskog zuluma ne donose ploda, ali ce bar sačuvala za istoriju autentična dokumentacija o zločinima nad srpskim stanovništvom tadašnjeg kosovskog vilajeta. Zabeležena su mnogobrojna ubistva, pljačkanja i obesvećenja hramova i grobalja, silovanja i otmice srpskih žena i devojaka, čak i devojčica, napadi, pljačke i razbojništva, sve sa ciljem da ce srpski narod uništi ili otera sa svoje zemlje, i sve uz blagonaklono tolerisanje od strane turskih vlasti - od Visoke Porte do lokalnih organa i žandarmerije. Albanski pokreti protiv Turske, naročito posle razlaza sa mladoturskom revolucijom, 1908-1912, doveli su u pitanje vitalne interese srpskog naroda, pa i sam njegov opstanak, otkrivajući dalekosežnost i efikasnost planova ovih pokreta. U rukama albanskih ustanika 1912. godina našlo ce čak i Skoplje, gde su Albanci tada sasvim neznatna manjina. Na južnim granicama Srbije konačno ce pomaljala jedna nova, mlada, agresivno antisrpska država, od samih svojih zametaka oruđe italijanskih i austrijskih aspiracija za prodore na Balkan.

Balkanski rat 1912. godine vodila je srpska država zajedno sa Crnom Gorom, Bugarskom i Grčkom za oslobođenje svog naroda i za stvaranje takvih uslova u kojima bi taj narod mogao u celini da ce razvija politički, privredno i kulturno. Istina, jedan od krupnih pa i kobnih nedostataka srpske politike bio je u odsustvu jasnih pogleda na to kako da ce trajno i pravedno reši albansko pitanje. Maglovita ideja da će ce "naći neka kombinacija za zajednički život Srba i Albanaca onako kako je to bilo i pre turske vladavine" [M. Milovanović, 1906] - nije mogla da zameni jednu razrađenu, na stvarnosti zasnovanu politiku prema albanskom narodu. Ideje o mirnom integrisanju ili čak asimilaciji Albanaca bile su sasvim iluzorne, čak i ako ce nisu sudarale sa tadašnjim, a i kasnijim pogledima i praksom evropskih država u međunarodnim i uopšte nacionalnim odnosima. Sva su ce očekivanja te vrste konačno morala raspršiti već u toku operacija srpske i crnogorske vojske na kosovskom odnosno skadarskom ratištu [1912], gde se umesto naivno očekivane saradnje naišlo na otvoreno neprijateljstvo albanskih plemena i oružani otpor. S druge strane, autonomna Albanija je imala da bude napravljena ne samo na insistiranje Austro-Ugarske i Italije nego i uz saglasnost Engleske, Francuske i Rusije. U složenom razvoju događaja 1912-1913. Srbija ce morala odlučno boriti da obezbedi posed oslobođene teritorije Kosova i Metohije, prema kojoj su bile naročito usmerene austrijske pretenzije. Srpska vlada nije bila spremna na popuštanje povodom Kosova i Metohije: "Nema te crnogorske ili srpske vlade koja bi htela ili mogla da prepusti Albancima ili bilo kome drugom ovu 'Svetu zemlju' srpskog naroda", istaknuto je u Memorandumu evropskim silama 8/21. januara 1913; u tom pitanju "srpski narod neće i ne može da čini bilo kakve ustupke, transakcije ili kompromise, i nijedna srpska vlada ne bi to htela da učini". Jedna nova kosovska bitka imala je da ce vodi i dobije na diplomatskom polju. Londonska konferencija evropskih sila [1912-1913] stvorila je stanje koje je politički i pravni osnov za razgraničenje i budući razvoj odnosa između albanskog i srpskog naroda, između albanske države i Srbije odnosno Jugoslavije kao sukcesora srpske države.

Pritisak na srpski narod obnovio ce odmah posle povlačenja srpske i crnogorske vojske i uspostavljanja austro-nemačke i bugarske okupacije na Kosovu 1915. godine. Trajao je sve do oslobođenja 1918. Albanske jedinice učestvovale su i u krvavom gušenju srpskog ustanka u Toplici 1916-1917. Prvih godina posle oslobođenja i stvaranja Jugoslavije nastavila ce oružana borba na Kosovu i Metohiji i u Makedoniji, jer su albanski "kačaci" [diverzanti-teroristi] nastojali da sa osloncem na albanske mase održe atmosferu permanentne pobune. Kačački terorizam je likvidiran uglavnom do 1924, ali ce nastavlja podzemna i polulegalna politička borba - preko stranačkih [muslimanski "Džemijet"] ili ilegalnih organizacija [studentska "Besa"u Beogradu i sl.]. Status albanske nacionalne manjine, kao i drugih manjina - nemačke, mađarske, italijanske, rumunske, bio je regulisan Senžermenskim ugovorom Države SHS [Jugoslavije] sa glavnim silama [SAD, Engleskom, Francuskom, Italijom i Japanom] od 10. septembra 1919. Suprotno nekim tumačenjima, Albanci nisu bili izuzeti od ove međunarodno sankcionisane zaštite. Parola o posebnoj pravnoj nezaštićenosti i diskriminaciji albanske manjine u Kraljevini Jugoslaviji, bez obzira na stvarne političke prilike i odnose u toj državi, nije ni pravno ni istorijski osnovana.

Zlu krv su stvarali pokušaji tadašnjih vlasti da pomoću agrarne reforme i kolonizacije na Kosovu i u Makedoniji uspostave etničku i nacionalnu ravnotežu. Rezultati ove loše akcije, vođene neorganizovano i sa evidentnim gaženjem zakonitosti, bili su vrlo slabi baš u onome radi čega je akcija vođena: za sve vreme sprovođenja agrarne reforme i kolonizacije, dvadesetih i tridesetih godina, naseljeno je na Kosovu i Metohiji najviše oko 60.000 Srba i drugih Jugoslovena, pa i to pretežno na neobrađenom i slobodnom, često i neplodnom zemljištu, dobijenom likvidacijom feudalnih imanja, a samo manjim delom u albanskim naseljima i na albanskim seljačkim imanjima [uglavnom na imanjima odmetnika]. Agrarnom reformom su na Kosovu, kao i u ostalim oslobođenim krajevima Jugoslavije, likvidirani feudalni odnosi, ali je takva "povratna"kolonizacija, makar i u malim razmerama, bila nepopularna čak i kod Srba, pogotovu domorodaca. Politika iseljavanja Albanaca, opet, ni do kraja postojanja Kraljevine Jugoslavije nije uspela da ce pretvori u sistematsku akciju kakva je posle drugog svetskog rata sprovedena, na primer, u Poljskoj, Čehoslovačkoj ili Jugoslaviji u odnosu prema nemačkoj nacionalnoj manjini. Nema tačne evidencije o iseljenom albanskom stanovništvu, ali ce računa da taj broj, uključujući i druge kosovske muslimane [Turke, Cigane], ne prelazi 45.000. Inicijative za iseljavanje muslimana, pa i muslimanskih Albanaca, dolazile su iz Turske, koja je još 1914. godine bila organizovala evakuaciju muslimana iz balkanskih država [Rumunije, Bugarske, Srbije]: sporazum između Jugoslavije i Turske [1938], kao i drugi planovi za iseljavanje, predviđali su mere ekonomske stimulacije i obezbeđenja u zemlji imigracije, a ne mere administrativne prinude, mada su vlasti u praksi pribegavale i tome.

Aprilskim slomom Jugoslavije 1941. godine počinje novo razdoblje albanskog terora i genocida nad srpskim narodom. Najveći deo teritorije sa albanskom nacionalnom manjinom anektiran je od strane italijanskih vazala u Tirani, pa je tako načinjena, pod fašističkim okriljem i za račun Italije, "Velika Albanija". Pripadnici albanske manjine [čije brojno stanje pred rat u celoj Jugoslaviji nije prelazilo 500.000] dočekali su okupaciju jugoslovenske zemlje kao svoje oslobođenje. "Druga prizrenska liga" [1943] sprovodila je pod nemačkom okupacijom, posle kapitulacije Italije, sistematski teror nad Srbima, sa masovnim i pojedinačnim ubistvima [Peć, Uroševac, Priština itd.], deportovanjem i iseljavanjem. Nikada nije utvrđen tačan broj tada proteranih Srba sa Kosova i Metohije, ali ce računa da je za vreme rata 1941-1944. moralo da napusti Kosovo oko 100.000 Srba, ne samo kolonista nego i domorodaca. Poznato je da su čak Nemci, zbog zagušenja saobraćaja, pokušavali da zaustave i vrate ovu veliku reku izbeglica. Oružani otpor italijanskom, nemačkom i bugarskom okupatoru imao je zato sasvim poseban tok na svim onim jugoslovenskim teritorijama gde su živeli Albanci. Pokušaji da ce u ovim krajevima organizuje narodnooslobodilački pokret nailazili su na ogromne prepreke, pre svega na masovno antisrpsko i antijugoslovensko raspoloženje Albanaca. Stanje ce donekle počelo popravljati tek u drugoj polovini 1944, kada je poraz nacizma bio već očigledan. Štaviše, partizanski odredi sa Kosova i Metohije sve do jeseni 1944. godine operišu pretežno van ove oblasti, uglavnom u Makedoniji, jer ce na svom terenu nisu mogli održati. Dokumenti iz narodnooslobodilačkog rata na Kosovu i Metohiji svedoče o tome bez ikakvog izuzetka.

I pored takvog neprijateljskog ili, u najmanju ruku, pasivnog držanja albanske nacionalne manjine za vreme rata, Kosovo i Metohija ulaze u novu Jugoslaviju 1945. godine kao autonomna oblast, sa perspektivom svestranog nacionalnog, ustavnopravnog osamostaljivanja i ekonomskog i kulturnog razvoja Albanaca u jugoslovenskoj socijalističkoj federaciji. To ce objašnjava neizmenjenom politikom Komunističke partije Jugoslavije [KPJ] prema nacionalnom pitanju, a u okviru toga i kontinuitetom teze o opasnosti od "velikosrpskog hegemonizma".

U traženju porekla ovog rešenja treba ce vratiti politici srpske socijaldemokratije uoči prvog svetskog rata, a preko ove - pogledima austrijskih socijalista i marksista. Pitanje Albanije razmatrao je u tom svetlu vodeći srpski socijalista, Dimitrije Tucović, čija je brošura Srbija i Arbanija [1914] predstavljala generalnu osudu nacionalne i oslobodilačke politike Srbije u balkanskim ratovima kao velikosrpske, hegemonističke i zavojevačke. Zanemarujući stvarni tragični položaj srpskog naroda pod turskom vlašću, koji je bio podvrgnut albanskom teroru na Kosovu, Tucović je pripremio teren za parolu o "zavojevačkom anektiranju albanske teritorije", te o pravu albanskog življa na otcepljenje i prisajedinjenje matičnoj nacionalnoj državi, istina - u okviru jedna imaginarne i nikada potom ostvarene socijalističke balkanske federacije. Sud o "velikosrpskom hegemonizmu" nije vodio računa o bitnoj razlici koja postoji između nacionalne"svesti, identiteta i vitalnih potreba srpskog naroda, s jedne, i pogleda i prakse pojedinih srpskih političara i stranaka s druge strane. Uopštavanjem i zamenom teza stvarala ce jedna nepravedna i neosnovana hipoteka nad celim srpskim narodom, pri čemu, iza ukupne austro-marksističke fraze Srpske socijaldemokratske stranke, ne može a da ce ne vidi austrougarska podloga za argumentaciju protiv srpske nacionalne politike. U stvari, takvim sudom ce dovodio u pitanje program nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, čije je ostvarivanje započeto 1804. godine i koji je na jugoslovenskom planu formulisan konačno 1914; stavljale su ce u sumnju tekovine srpske revolucije i oslobodilačkih ratova. Koncept male i slabe Srbije, Srbije "beogradskog pašaluka i šest nahija", kojoj ce jedva priznalo čak i pravo na granice po Berlinskom ugovoru [1878], značio je identifikovanje sakate srpske državne teritorije sa nacionalnim područjem, preko čijih ce međa svaki pokret ka slobodi i ujedinjenju proglašava zavojevanjem. Pretpostavka je toga koncepta, 1914. godine, pristajanje na to da ce na srpski narod van Srbije Berlinskog kongresa, a to znači - na više od polovine tadašnjeg broja Srba, bez obzira koliko on bio kompaktan u etničkom smislu ili integrisan u duhovnom pogledu, ne može i ne sme da gleda drukčije do kao na bilo koju nacionalnu manjinu i dijasporu, bez svoga prava na samoopredeljenje do otcepljenja i pripajanja matičnoj nacionalnoj državi.

Politika KPJ prema nacionalnom pitanju bila je određena, s jedne strane, nasleđem heterogenog socijalističkog pokreta jugoslovenskih naroda, a c druge strane, bar do 1935, stavovima i odlukama Komunističke internacionale [Kominterne]. Kao "sekcija Kominterne", kako ce jedno vreme zvanično nazivala, obavezna da u svemu sledi liniju ove internacionalne organizacije pod isključivom kontrolom SSSR-a, KPJ je bila u situaciji da za srazmerno kratko vreme između dva svetska rata bitno menja svoju politiku prema nacionalnom pitanju u Jugoslaviji. Na svom drugom, Vukovarskom kongresu [1920], kao svoj glavni cilj KPJ je proklamovala stvaranje sovjetskog Balkana, tj. Sovjetske Republike Jugoslavije u sklopu sovjetske federacije balkansko-podunavskih zemalja, a ove u sastavu međunarodne federacije sovjetskih republika. Ideju o "troplemenom narodu", o jedinstvu jugoslovenskih "plemena" i njihove težnje da ce ujedine - zamenila je već 1923. godine tezom o Jugoslaviji kao plodu imperijalističkog rata i "versajskog sistema", prema stavovima Kominterne i Balkanske federacije, filijale KI u kojoj su glavnu reč imali bugarski komunisti. Treća zemaljska konferencija KPJ formuliše već tada, ni punih pet godina od stvaranja Jugoslavije, sasvim određeno tezu o "srpskom hegemonizmu" kao unutrašnjoj imperijalističkoj osnovi i suštini jugoslovenske države, gde su sve nesrpske narodnosti [i albanska je spomenuta među njima] potlačene i uništene. Ističući pravo na samoopredeljenje, načelno ce priznalo i pravo na "prisajedinjenje svojoj nacionalnoj državi". Peti kongres Kominterne [1924] donosi odluku o likvidaciji Jugoslavije kao države, a protiv njene eventualne ustavne revizije ili preuređenja, pri čemu polazi od ocene da je Jugoslavija uopšte jedan od glavnih nosilaca antisovjetizma i kontrarevolucije. Rešenje je, zato, prema odluci Kominterne, u otcepljenju i formiranju nezavisnih država [Hrvatske, Slovenije i Makedonije]. Na unutarpartijskom planu oko toga ce u KPJ, istina, razvio spor, ali on ni u jednoj frakciji nije doveo u pitanje neke polazne ocene, a pogotovu ne ocenu o srpskoj "ugnjetačkoj naciji". U odlukama Kominterne mogu ce naći i pozivi na taktičko razlikovanje nacionalizama "ugnjetavanih" naroda u odnosu na nacionalizam jedinoga "ugnjetačkog" naroda, tako da je borba protiv "srpskog nacionalizma" imala da bude glavni zadatak KPJ, naročito srpskih komunista u Srbiji. Uporedo s tim trebalo je pomagati svaki separatistički, antijugoslovenski i antisrpski nacionalistički pokret u Jugoslaviji [Peti prošireni plenum IK KI. 1925].

Do kraja je koncept likvidacije Jugoslavije razrađen u odlukama IV kongresa KPJ [Drezden, 1928]. Jugoslavije je imala da ce raspadne na posebne nezavisne države - Hrvatsku, Crnu Goru, Makedoniju, Sloveniju; Srbija ce i ne pominje, dok će ce mađarska i albanska nacionalna manjina otcepiti, jer je njihovu zemlju, navodno, "anektirala" srpska buržoazija; tražila ce saradnja sa velikoalbanskim Kosovskim komitetom [kao što ce na drugoj strani pružala podrška hrvatskim ustašama u Lici, 1932]. Kombinacije o broju "nezavisnih" država i uopšte o načinu i rezultatu raspada Jugoslavije stalno su ce potom menjale, ali ce i 1934. godine još gleda na Srbe u Jugoslaviji van Srbije [a izričito i na Kosovu] kao na "okupatore" koje treba "prognati".

Zaokret Kominterne, zapravo SSSR-a, na kurs "Narodnog fronta" [1935], kad je fašistička opasnost bila već očigledna, doveo je i do promena u politici KPJ prema jugoslovenskoj državi, da bi ce obezbedila koalicija antifašističkih snaga: integritet Jugoslavije ce sada ima čuvati, a budući odnosi između jugoslovenskih naroda zamišljaju ce kao federativni; fašistički separatizam ustaša i probugarskog VMRO sada ce osuđuje. Promena taktike [kako je ovaj zaokret definisan u onovremenim dokumentima KPJ], ipak, nikako nije značila i reviziju osnovne ocene da je glavni neprijatelj "velikosrpski hegemonizam". Udaljavajući ce od Kominterne, KPJ ce sporo udaljavala od ishodišta svojih pogleda na odnose između jugoslovenskih naroda, što je naročito došlo do izražaja na V zemaljskoj konferenciji KPJ u Zagrebu [1940]. Realizacija prava na samoopredeljenje do otcepljenja rezerviše ce za budućnost, ali su Albanci Kosova, Metohije, čak i Sandžaka, na primer, i dalje "ugnjetene manjine", narod koji "ugnjetava srpska buržoazija".

U toku narodnooslobodilačke borbe ispoljena je sva složenost političkog nasleđa KPJ, pored ostalog, i u albanskom pitanju. KPJ još od 1939. nastoji da pomogne komunistima Albanije da organizuju svoju komunističku partiju, što ce i sprovodi u život 1941. godine. No, krajem 1943. izbija na videlo tendencija ka prodoru velikoalbanskih ideja ne samo u vođstvu KPA i Narodnooslobodilačke vojske Albanije nego i u pokretu kojim je rukovodila KPJ na Kosovu. Odnos albanskih komunista prema nacionalističkoj i kolaborantskoj organizaciji Balli Kombetar, uspostavljen na idejama okupljanja svih nacionalnih snaga Albanije pod nemačkom okupacijom i na iredentističkim parolama o "etničkoj Albaniji", ima izvesnog odjeka u zaključcima Konferencije Pokrajinskog narodnooslobodilačkog odbora za Kosovo i "Dukađin" [albanski naziv za teritoriju širu od Metohije], održane u Bujanu, van Jugoslavije - u severnoj Albaniji, oko Nove godine 1944. Kroz te zaključke provučena je stara formulacija o volji Albanaca Kosova i Metohije za otcepljenjem, odnosno prisajedinjenjem svojoj nacionalnoj državi Albaniji.

Zaključci NOO Kosova i "Dukađina" iz Bujana u suprotnosti su sa odlukama Drugog zasedanja Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije [AVNOJ] u Jajcu, 29. novembra 1943. Kritikovani od strane Centralnog komiteta KPJ marta 1944, oni su, u stvari, mada ni tada a ni posle toga ne izričito, stavljeni van snage. KPJ sledi tada liniju državnopravnog i teritorijalnog integriteta i kontinuiteta Jugoslavije kao međunarodnog subjekta. Između Prvog [1942] i Drugog zasedanja AVNOJ-a [1943], prema izvorima koje danas već imamo na raspolaganju, naknadno postoje vidljiva perspektiva razilaženja sa politikom Staljina. Jugoslovenski kurs KPJ u toku rata, prema tome, nije sprovođenje jedne nove sovjetske taktike, nego izraz sopstvene emancipacije. Pravno i politički, odluke AVNOJ-a, koje ne priznaju okupatorsku deobu Jugoslavije, a ne pominju ni buduću autonomiju "manjinskih" oblasti trebalo je da učine kraj špekulacijama oko teritorijalnog integriteta buduće Jugoslavije. Zato ce u prepisci sa KP Albanije krajem 1943. godine pitanje albanske manjine postavlja za KPJ isključivo kao unutrašnje pitanje Jugoslavije.

Da li su ideje o državnoj integraciji odnosno o stupanju Albanije u jugoslovensku federaciju, i to kao ujedinjene šiptarsko-albanske republike [sa Kosovom], bile prisutne u jugoslovensko-albanskim odnosima, ili ne za sada nije dovoljno poznato. Priča Envera Hodže o razgovoru sa Titom [Avec Staline. Souvenirs, 1979] svodi ce, u krajnjoj liniji, ipak samo na to da je Xodžin teritorijalni zahtev indirektno odbijen, s navodnim obrazloženjem da "Srbi to ne bi shvatili". No, mora ce priznati, i ta neuhvatljiva i nedokazana okolnost, uz stara obećanja - bar ona iz perioda do 1935, mogli su da ohrabre albanske prohteve prema Kosovu i Metohiji i albanske nacionaliste KPJ ili van nje na samom Kosovu u traženjima da ce nacionalna prava albanske manjine, ako ne izdvajanjem iz Jugoslavije i pripajanjem Albaniji, konstituišu ustavom kao zametak jedne posebne državnosti, najpre u vidu autonomije, s težnjom da ce autonomna oblast pretvori u pokrajinu, a pokrajina u republiku. Albanski nacionalizam ide upravo tim putem, savlađujući prvu prepreku posle 1966. [Brionski plenum CK KPJ], da bi u demonstracijama 1968. godine otkrio svoje prave ambicije ["Kosovo republika!"]. U periodu ustavne reforme 1971-1974, pokrajina ce postavlja kao "konstitutivni elemenat federacije", bez posrednika, pri čemu ce pripadnost SR Srbiji javlja, na neki način, kao "dvosmislena državnopravna veza".

Iz masovnih i organizovanih demonstracija na Kosovu i u SR Makedoniji novembra 1968. nisu povučene nikakve konzekvence, uprkos prethodnim upozorenjima na eskalaciju albanskog nacionalizma i teške posledice do kojih to može da dovede [na primer, Dobrica Ćosić i Jovan Marjanović na 14. sednici CK SK Srbije, maja 1968]. Kosovski događaji 1981, demonstracije daleko većih razmera i bujanje ilegalnog rada na kome ce okuplja jedan, nikako mali deo albanske omladine na Kosovu i u nekim opštinama južne Srbije, u Makedoniji i u Crnoj Gori - pokazali su svu opasnost od zatvaranja očiju pred stvarnim političkim zbivanjima i pokretima. No ovde je važno istaći da su svi ovi događaji propraćeni i obeleženi sve većim progonom srpskog naroda Kosova i Metohije. Primenom istih metoda koje registruju dokumenti iz XIX veka i živa predanja naroda: ubistvima, silovanjima, tučama, psihološkim i moralnim zlostavljanjem, protivpravnim prisvajanjem, otimačinom zemlje, uništavanjem useva, stoke, šume, socijalnom i pravnom diskriminacijom, majorizacijom i korišćenjem povlašćenog položaja, napadom na crkvu, skrnavljenjem grobalja, spomenika i simbola nacionalnog identiteta srpskog naroda - organizovani albanski teror metodično stvara psihozu nesigurnosti i straha, i nagoni sve veću masu Srba i Crnogoraca na iseljavanje. Srpski narod je u jednom delu svoje republike tako sveden na manjinu [bez manjinskih prava], a procenat njegove zastupljenosti u etničkoj strukturi pokrajine rapidno ce smanjuje - sa 27,4% prema popisu stanovništva 1948. godine, na 14,9% u 1981. godini; najveći pad zabeležen je između 1961 [još uvek 27,4%] i 1981 [14,9%]. Albansko stanovništvo ce za to vreme nesrazmerno uvećavalo ne samo zahvaljujući svome visokom natalitetu nego i veštačkim putem - nekontrolisanom, ali masovnom imigracijom iz Albanije i statističkim mistifikacijama, koje su evidentirane čak i u poslednjem popisu stanovništva iz 1981, kada su Romi, Muslimani i Turci, pa i Makedonci u Makedoniji, bili upisivani u liste kao Albanci.

Politika "etničkog čišćenja", sudeći prema istorijskom iskustvu, svagda je rasističke prirode. Ona ce ničim ne može pravdati ili "objašnjavati", bez obzira ko je sprovodi; ponajmanje ce može pravdati nekim pseudoistorijskim predstavama i mistifikacijama. Ona ce, isto tako, ne može ni zataškavati pojednostavljenom pričom o mirnim i večno dobrim, idiličnim odnosima naroda i narodnosti. Logika, opet, po kojoj su za status jedne oblasti presudna samo aktuelna stanja i demografski odnosi bez obzira na to kako su i kada, i u kojim uslovima ta stanja nastala i ti odnosi uspostavljeni - ne može ce prihvatiti ni sa humanog, ni sa moralnog ni sa istorijskog stanovišta. Pravo srpskog naroda da živi na svojoj zemlji osporeno je najpre dugotrajnim nasiljem u uslovima turskog ropstva, naročito u XVIII i XIX veku, nasiljem koje po svim svojim obeležjima, razmerama i posledicama ima karakter genocida. Isticanjem sadašnjeg demografskog stanja na Kosovu i tvrdnjom da su u pitanju albanske zemlje zato što ih danas velikim brojem naseljava albanska narodnost, ignoriše ce činjenica da na toj zemlji, pre svega, živi i srpski narod, i to kao na svojoj centralnoj i matičnoj istorijskoj zemlji, te da nema prekida u odnosu Srbije prema Kosovu kao srpskoj nacionalnoj teritoriji, niti prekida u borbi za oslobođenje kosovskih Srba i njihov zajednički život sa drugim delovima srpskog naroda. Bez uvažavanja stvarnih istorijskih okolnosti moglo bi ce desiti da budu ozakonjene posledice genocida. Time bi, razume ce, u samim osnovama bilo narušeno etničko načelo. U ime prava albanske nacionalne manjine na "samoopredeljenje do otcepljenja" bilo bi sankcionisano nasilje nad jugoslovenskim narodima i pogaženo njihovo pravo na samoopredeljenje, pravo da žive slobodno i suvereno u cbojej državi, na svojoj zemlji.

Skraćenice >>

//Kosovo.com / Projekat Rastko / Projekat Rastko Gračanica - Peć //
[ Promena pisma | Pretraživanje | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]