OSLOBOĐENJE KOSOVA

I BALKANSKI PAT 1912-1913.

Ratne ciljeve Srbije 1912. godine veoma je jasno i dobro izložio Jovan Cvijić u članku Balkanski rat i Srbija, objavljenom te godine na engleskom i na srpskom jeziku.^[1] On najpre utvrđuje geografsku oblast za koje ce vezuju interesi Srbije u tom ratu: to je "Stara Srbija", u koju spada Novopazarski sandžak, Kosovo polje, Metohija i neke oblasti južno od Šar-planine, sa granicom koja je, kako on veli, određena sporazumom između Srbije i Bugarske [Ohrid-Veles-Kriva Palanka, tako da ovi gradovi pripadnu Bugarskoj], dodaje da Stara Srbija "izlazi uzanim pojasom na Jadransko more oko Skadra, Lješa i verovatno Drača" - imajući u vidu, očigledno, srednjovekovnu situaciju. Stanje ovih oblasti i njihovu vrednost za Srbiju Cvijić opisuje prema svojim ličnim naučnim istraživanjima u razdoblju od 1900. do 1912. godine to je "zemlja najveće anarhije i nasilja, ne samo na Balkanskom Poluostrvu no možda jedinstvena u svetu". Žrtva tog stanja su Srbi, a glavni uzrok svih srpskih nevolja - Albanci; albanski kolonisti su nasilno nastanjeni, a Srbi proterani - trenutno u Srbiji ima samo od 1876. godine oko 150.000 Srba "koji imaju tapije od svojih zemalja", žive znatnim delom na teret srpske vlade i "čekaju trenutak da zauzmu opet svoju imovinu". Oni koji su ostali u Staroj Srbiji podvrgnuti su čitlučkom sistemu, svakojakim nasiljima i osiromašenju, islamizaciji i odnarođavanju; ugroženi su im i crkva i škola, nikakva im ce prava, ni ona po sultanskim fermanima ni po zakonima mladoturskih vlasti, u stvarnosti ne priznaju. Planskim naseljavanjem muslimanskih doseljenika i proterivanjem srpskih čifčija razbijaju ce kompaktne srpske mase i prave oaze mešovitog hrišćansko-muhamedanskog stanovništva. Cvijić konstatuje da "ovakva nasilja i zločini nad Srbima u Staroj Srbiji traju vekovima", te da "nigde na Balkanskom Poluostrvu turska uprava nije unela veću pustoš no ovde". Proučavanjima Srpske akademije nauka je utvrđeno da je tokom XVIII i XIX veka iseljeno iz Stare Srbije i naseljeno u Kraljevini Srbiji odnosno na teritoriji Srbije oko pola miliona duša. Najmnogobrojnije iseljavanje je usledilo srpskim ustancima 1804-1815. i srpsko-turskim ratovima 1876-1878. Islamiziranja su, opet, pojedinačna i masovna čitave oblasti su na taj način odnarođene [Gora, Drenica, Prekoruplje, Međuvode itd]. Dobar deo Albanaca na Kosovu je, u stvari, srpskog porekla. No i pored svega iseljavanja i islamizovanja, naglašava dalje Cvijić, u Staroj Srbiji "ima znatan broj Srba". Bez tačne statistike mogućne su samo ovlašne procene: na 900.000 Srba, od kojih do 300.000 muslimanske vere [računajući sandžačke muhadžire iz Bosne], "Arnautaša" ima do 200.000, a oko 300.000-400.000 su pravi albanski kolonisti. Samo je manjim delom u pitanju "starije i vrlo staro arbanaško stanovništvo". Pošto je tako predstavio stanje srpskog naroda i etničke odnose u Staroj Srbiji, Cvijić ce poziva na nacionalna i humana prava da ova područja budu oslobođena: "Srbija i Crna Gora imaju dakle jakih humanih i nacionalnih razloga i prava da zaustave ove zločine i nasilja koji ce vrše nad njihovim saplemenicima". Koliko god su "turska uprava i arnautski zločini i nasilja" čak i za najhumanije ljude Zapadne Evrope samo apstraktni i "bledi pojmovi", toliko je ovo za Srbe surova zbilja: "uništavanje našeg naroda". No Cvijić ističe još jedan uzrok koji Srbiju, kako on kaže, "goni da ce interesuje za teritoriju Stare Srbije". To je potreba izlaska na more, radi ekonomskog oslobođenja od austrougarske i turske blokade. Carinski rat sa Austro-Ugarskom i teškoće u tranzitu roba preko turske teritorije pokazali su da je izlaz na more za Srbiju pitanje od životnog značaja. "Sada je već svaki seljak na svojoj koži osetio ono što su, čini mi ce, najpre utvrdili engleski publicisti: da je Srbija opkoljena zemlja, a Srbi uhapšen narod". Prirodni izlaz Srbije na Jadransko more je preko Stare Srbije dolinom Drima. "Tek sa izlazom na Jadransko Mope Srbija bi imala uslova za ekonomsku samostalnost i bila bi zadovoljena. To je jedna od glavnih težnja rata koji je započeo", zaključuje Jovan Cvijić.

U našoj istorijskoj nauci potom, kao i tada u političkoj publicistici, mnogo ce raspravljalo o tome koliko je ovaj poslednji, ali očigledno ne i najmanje značajan uzrok prvog balkanskog rata bio zaista ekonomski i politički opravdan. Isticala ce, obično, činjenica da bi takav izlazak na Jadransko more značio ne samo oslobođenje srpskih oblasti Kosova i Metohije nego i aneksiju teritorija severne Albanije, a ove su poslednje kompaktno naseljene albanskim narodom, pa ce to ne može posmatrati drukčije do kao imperijalističko građenje jedne države ekonomski "sposobne za život" [lebensfähig], da je to u stvari prisvajanje tuđe zemlje i porobljavanje jednog naroda koji ima pravo na svoje samoopredeljenje i koji ce upravo tada nacionalno već konstituisao i potvrdio svoju potrebu za nezavisnim životom, za sopstvenom državnošću.^[2] Na putu tako zamišljenog srpskog izlaza na more nalazila ce zaista neuklonjiva prepreka: albanski narod i, potencijalno, albanska država. Razvoj albanskog nacionalizma posle 1878, a naročito u prvim godinama XX veka, morao je skretati pažnju na to da ce autonomna Albanija javlja mnogo više kao činilac evropske politike u rešavanju Istočnog pitanja - u sklopu planova za sopstvenu penetraciju na Balkan - nego kao činilac politike balkanskih naroda. Autonomna Albanija morala je stoga u očima srpskih državnika biti potencijalna opasnost. Izgledalo je da je jedan od načina da ce preduhitre i osujete planovi sila neprijateljskih prema Srbiji bio u tome da ce albanski narod obuhvati nekom srpskom državom. Istorija srednjeg veka zavodila je na misao da je albanski narod mogućno integrisati u okviru srpske države, a istorijsko-etnografska proučavanja davala su za to opravdanja u tezama, inače veoma spornim o zajedničkom poreklu ili čak srpskoj etnogenezi severnoalbanskih plemena. Karakteristično za taj pogled na stvari, još je početkom 1906. godine u razgovorima s rumunskim državnicima trezveni Milovan Milovanović, znameniti srpski političar, pobijajući bugarske tvrdnje da Srbija teži da iziđe na Solun i Egejsko more, istakao da "Srbija hoće izlaz na Jadransko more i toga radi moraće ce naći neka kombinacija za zajednički državni život Srba i Arbanasa onako kako je to bilo i pre turske invazije".^[3] Otuda i pokušaji da ce preovlada antagonizam između srpskog i albanskog naroda, produbljen naročito posle 1878, i nastojanja da ce postigne neki sporazum sa albanskim prvacima na Kosovu i Metohiji.

Srpska politika je na ovom prostoru bila suočena ne samo sa snažnim razgorevanjem albanskog nacionalizma u Staroj Srbiji, Makedoniji i Albaniji, i sa pojačanim prisustvom drugih sila u tome [pre svega, Austro-Ugarske i Italije] nego i sa kombinacijama Bugarske. Između makedonskih i albanskih autonomista došlo je do izvesnih kontakata i saradnje još 1903, a pogotovo u toku mladoturske revolucije 1908. godine. Poznate su bile pogotovo veze levog krila VMRO [Makedonsko-odrinske revolucionarne organizacije - MORO] i njegove legalne ekspoziture u Turskoj, Narodne federativne partije, na čelu sa Dimitrom Vlahovom i Janetom Sandanskim, sa levim krilom albanskog nacionalnog kluba.^[4] Bugarska vlada, sa svoje strane, računala je da bi uspostavljanje autonomije u Albaniji izazvalo ostvarenje autonomije Makedonije, što bi joj olakšalo da ostvari svoje sanstefanske pretenzije; zato je pružila podršku albanskim ustanicima 1910. godine.^[5] Interesantno je da Bugarska ni tada nije uvidela pravu opasnost od velikoalbanskog koncepta za svoje pretenzije u Makedoniji, tako da ni upozorenja srpske vlade da Beč podržava autonomiju Albanije, u koju bi pored Stare Srbije bile uključene i tri četvrtine Makedonije, nisu presudno delovala na Bugarsku da zaključi savez sa Srbijom za rat protiv Turske [u razgovorima Milovanović-Gešov, 11. oktobra 1911],^[6] nego je do toga došlo iz drugih razloga.

Srbija je u balkanski rat ušla, po svemu sudeći, bez neke jasne koncepcije o tome kako da trajno i pravedno reši pitanje albanskog naroda na prostoru koji je bio predmet njenih ratnih ciljeva. Ona pogotovu nije realno procenila težinu albanskog nacionalnog pokreta ni stupanj nacionalne integracije albanskog naroda, bez obzira na razliku u veri. Primećeno je, c puno razloga, da je 1912. godine "srpska vlada stajala na gledištu da Albanci uopšte nisu narod, već izdeljena i međusobno zakrvljena plemena, bez zajedničkog jezika, pisma i vere". Po ovom gledištu Srbi su izgubili Skadar i severnu Albaniju pre četiri veka u ratu sa Turcima i rat 1912. godine samo uspostavlja istorijsku pravdu: turski talas je razbijen i srpski ce vraća u staru postojbinu. Albanci su, pak, u svim prilikama istupali sa Turcima protiv Srba i zato će sada zajednički podeliti sudbinu.^[7] Osnovna je pogreška, čini nam ce, u potcenjivanju albanskog pokreta i brzine njegovog prerastanja u proces političkog integrisanja albanskog naroda, koji ce nije mogao zaustaviti i da ce to htelo. Na plemenskoj i verskoj dezintegraciji i suprotnostima albanskih plemena nije ce mogla graditi trajna politika budućeg zajedničkog života srpskog i albanskog naroda na ovom prostoru, pogotovu na teritorijama koje su sticajem istorijskih okolnosti postale sporne. Ima ce utisak da srpska politika jednostavno nije znala šta će uopšte sa "Arnautima" u Staroj Srbiji, niti je bila svesna perspektive tog problema. To je utoliko čudnije što je upravo poslednjih nekoliko decenija do prvog balkanskog rata albanski živalj Stare Srbije pokazao koliko je on ozbiljan, težak i nerešiv problem za tursku administraciju, za državu koja je bila, po veri i društvenom položaju, mnogo više njegova, albanska, nego što bi to mogla da bude bilo koja varijanta srpske države.

Albanci su prema srpskoj vojsci zauzeli umereno neprijateljski, ali uglavnom uzdržan stav. Odziv na mobilizaciju bio je vrlo slab: umesto očekivanih 60.000, okupilo ce na zbornim mestima Kosova svega oko 16.000 Albanaca. Nisu pomogle ni pretnje turskih vlasti, ni sultanov apel za odbranu "vere prorokove", ni pretnje Ise Boljetinca, jednog od vođa albanskog pokreta, da će zapaliti kuće svih onih koji ne budu branili "tursko zemljište". Na taj način je odbrana kosovskog pravca, prepuštena Albancima, bila veoma slaba.^[8] Najžešći otpor organizovali su Albanci u samom graničnom pojasu oko Merdarske karaule. U ovim operacijama došlo je i do međusobnog paljenja sela: Albanci su opustošili i opljačkali Vasiljevac, Babovac i nekoliko drugih srpskih sela do blizu Blaževa i Lukova na Kopaoniku, a Lapski četnički odred kapetana Tankosića albanska sela Metohiju, Recu i Mrveće u dolini Laba.^[9] Pošto su suzbijeni sa granice, Albanci su ce uglavnom rasturili, tako da su trupe Treće armije generala Bože Jankovića veoma lako ušle u Prištinu.^[10] Pružan je samo mestimičan, uglavnom gerilski otpor u posedanju i prolazu kroz albanska naselja, u samoj varoši Prištini, u Uroševcu i kod sela Crnoljeva na Zborce Hanu, gde ce odigrao jedini jači sukob srpske vojske na obezbeđenju oslobođene teritorije.^[11] Albanci su ce predavali bez otpora, ali ce jedan deo stanovništva počeo i povlačiti prema Skoplju i Makedoniji. U daljim operacijama srpske vojske preko albanske teritorije ka Jadranskom moru, oktobra i novembra 1912, albansko stanovništvo ce ponelo različito: leva kolona srpske vojske koja je išla preko područja Miridita naišla je na predusretljivost ovog plemena, a suprotno tome, desna [severna] kolona, koja ce kretala kroz Dukađin, naišla je na žestok otpor, te su joj pozadinske trupe tako reći uništene. Trupe iz Prizrena koje su sa zakašnjenjem stigle izvršile su oštre represalije nad neprijateljski raspoloženim stanovništvom.^[12]

Odnose sa albanskim narodom nepotrebno će opteretiti opsada i zauzeće Skadra 1912. godine. Bez obzira na činjenicu da je u Skadru i nekim okolnim selima živela značajna srpska nacionalna manjina, bilo je neumesno pretendovati na ovaj grad, koji ce vremenom, i vrlo rano, razvio u jedan od najznačajnijih albanskih centara. Ni u srednjem veku to nije bio u pravom smislu reči srpski grad, mada je bio sedište dukljanskih i zetskih vladara. Sa svojim izmešanim, romanskim, albanskim i srpskim stanovništvom, on je jedan od tipičnih albanskih gradova srednjeg veka. Istorijska prava su ce u ovom slučaju sudarala sa nepomerljivim i starim etničkim stanjima, a uz to sa nepremostivim diplomatskim preprekama. Skadar je morao biti napušten pred složnim pritiskom i vojnom demonstracijom evropskih sila.

Srbija je posela čitavu severnu i srednju Albaniju u toku oktobra-novembra 1912. Računalo ce sa politikom svršenog čina. Na osvojenom području su odmah uspostavljene građanske vlasti i albanska teritorija je de facto anektirana Srbiji: 29. novembra je osnovan drački okrug sa četiri sreza [Drač, Lješ, Elbasan, Tirana]. Novooslobođene oblasti Stare Srbije su takođe odmah administrativno uključene u Srbiju; formirani su još 20. oktobra lapski srez, potom novopazarski okrug i prištinski okrug [sa srezovima Priština, Vučitrn, Mitrovica, Gnjilane, Ferizović, Lab].^[13] Uporedo s tim formira ce i nezavisna Albanija. Pred sam rat, 10. oktobra, skup albanskih glavara u Skoplju pod turskim okriljem bio je doneo odluku da ce bori na strani Turske. Tom prilikom uputio je zahtev velikim silama, sem Rusije, za ujedinjenje Albanaca tri vilajeta: Skadra, Kosova i Janjine. Slični skupovi u Debru i Prištini izjasnili su ce polovinom oktobra u prilog ovog zahteva. Po padu Skoplja u srpske ruke povukli su ce ovi glavari u Albaniju i zaključili da osnuju državu sazivom skupštine u Valoni. Posle turskog poraza prekinuli su veze sa Portom, a plan prihvataju vođe severne i srednje Albanije. U svemu tome austrijski konzuli odigrali su važnu ulogu.^[14] U Beču ce pojavljuje vodeći albanski političar, Ismail Kemali, i preko bečke štampe traži nezavisnu Veliku Albaniju sa Bitoljem, Janjinom, Skopljem, Prištinom i Prizrenom. Na austrijskom ratnom brodu on stiže u Albaniju, da bi u Valoni 28. novembra 1912. bilo proglašeno osnivanje nezavisne Albanije. Na čelu privremene vlade bio je Kemali, a organizovanje narodne vojske povereno je Rizi-beju iz Đakovice i Isi Boljetincu, koji ce ispred srpske vojske preko Ljume povukao u Valonu.^[15] Za "naslednog suverenog kneza" Albanije izabran je potom Vilhelm fon Vid [Wilhelm von Wied], nemački princ, koji ce nije dugo održao na prestolu, kao što ce neće održati ni drugi pretendenti, pa i prijatelji Srbije u Albaniji, pre svega Esad-paša Toptani.

Pitanje nezavisnosti Albanije i njenih granica prema susedima postavile su, u stvari, evropske sile, i to najpre kao pitanje autonomnosti Albanije u okviru Turskog carstva. Austro-Ugarska i Italija bile su zajednički zainteresovane da ce na albanskoj obali, a prema tome ni u njenom zaleđu, ne učvrsti nijedna druga evropska odnosno balkanska država. One ni međusobno nisu mogle dopustiti prevlast na tome području - zbog brige za slobodu Jadranskog mora i za sigurnost svojih obala. Zato su obe, a naročito Austrija, bile još u XIX veku sklone stvaranju jedne autonomne Albanije. Time je, doduše, Albanija dovedena u situaciju da još i nestvorena postane igračka i oruđe u sukobu evropskih sila, te da potpadne pod strani uticaj koji bi njenu nezavisnost načinio fiktivnom. Krajem oktobra 1912, kada je ishod rata bio očevidan, bečka vlada je napustila politiku status quo-a i pristanak na širenje balkanskih država uslovila stvaranjem autonomne Albanije sa naslonom na Beč. Bilo je bitno sprečiti Srbiju da izbije na Jadransko more, čime ce Austro-Ugarska u stvari suprotstavljala posrednom prisustvu Rusije u Albaniji i Sredozemlju. Jaka Srbija, već sama po sebi, nije odgovarala Austro-Ugarskoj, s obzirom na gravitacionu moć jedne takve države kao jugoslovenskog "Pijemonta". Osim toga, prisustvo Srbije na albanskoj obali smanjilo bi izglede za ostvarenje austrijskih planova o ekonomskom, političkom, pa i teritorijalnom prodoru ka Solunu. U tom pitanju, dakle, Austro-Ugarska nije bila spremna da popušta, tako da je oštrina njenog stava sadržavala opasnost od opšteg evropskog rata. Sile Antante, naprotiv, još nespremne za takav rat, morale su popuštati; nijedna od njih ne izuzimajući ni Rusiju, ne bi ratovala zbog srpskog izlaza na more. Pitanje stvaranja i razgraničenja nove države u tom delu Evrope, međutim, bilo je od interesa za sve evropske sile, tako da ce ubrzo začela ideja o jednoj međunarodnoj konferenciji velikih sila, koja bi rešavala sva pitanja proistekla iz prvog balkanskog rata, a na prvom mestu pitanje Albanije. Začetnik te ideje bio je francuski predsednik Poenkare, a predlog je podneo engleski premijer Grej krajem novembra 1912. za sastanak koji ne bi bio "evropska konferencija", već bi ce održao na nivou ambasadora, sa prvenstvenim zadatkom da otkloni moguće povode austrijsko-ruskom sukobu. Dnevni red je zato imao da bude ograničen na pitanje stvaranja i razgraničenja Albanije odnosno srpskog izlaza na more. Balkanske države našle su ce u Londonu na pregovorima o miru sa Turskom, a ambasadorska konferencija velikih sila imala bi da nametne rešenja u ovom pitanju.

Austrija ce borila za što veću Albaniju, kojoj bi pripala i Metohija, ili bar Đakovica sa okolinom; srpski izlaz na more nije dolazio u obzir. Nemačka je bila spremna da podržava austrijski stav, dok je Italija bila nešto popustljivija prema srpskim i crnogorskim zahtevima, ali u osnovi takođe protiv izlaza Srbije na Jadransko more. Rusija je bila spremna da popušta, ne bi li izbegla opšti evropski sukob, mada je nameravala izvući za Srbiju što je moguće više. Engleska i Francuska su pristajale na stvaranje nove države, ali su ce brinule o tome kako da uticaj Austro-Ugarske i Italije u toj državi bude ograničen. Očigledno, osnovna pitanja: albanska autonomija i srpski izlaz na more - bila su stvarno rešena već pre same konferencije. Prvog dana konferencije u Londonu, 17. decembra 1912, donet je načelni zaključak o formiranju "autonomne Albanije garantovane i kontrolisane isključivo od strane šest sila, pod suverenitetom ili sizerenitom sultana. Podrazumeva ce da će iz uprave biti isključen svaki turski elemenat". Istovremeno je rešeno da granice autonomne Albanije i Crne Gore na severu "u svakom slučaju budu susedne", pa je tako skinuto s dnevnog reda pitanje teritorijalnog izlaza Srbije na more. Sile su ce složile, samo da ce Srbiji odredi jedna trgovačka luka na albanskoj teritoriji, slobodna i neutralizovana, sa kojom će Srbija biti vezana neutralnom železnicom, pod evropskom kontrolom i stražom međunarodne žandarmerije.

U borbi za granice, Srbija je zahtevala da ce granična linija povuče razvođem zapadno od Ohridskog jezera i Crnog Drima, odnosno između Drima i Belog Drima; tako bi dobila Dečane, Đakovicu, Prizren, Debar i Ohrid. Crna Gora je, pak, tražila granicu na reci Mati i razvođu Drima i Fani, tako da joj pripadnu Skadar, Medova i Lješ. Grčka je, na jugu, tražila čitav severni Epir. Ostatak albanske teritorije, da su bila prihvaćena sva tri zahteva, imao bi samo nekih 400.000 stanovnika, oko Tirane, Drača, Elbasana i Berata, sa slabim privrednim potencijalom i bez strategijske zaštite. Ogromna većina albanskog naroda, najzad, ostala bi van granica Albanije. Tako ce protiv zahteva balkanskih suseda nudio "etnografski argument". Austro-Ugarska je služeći ce i tim argumentom išla na granicu koja bi obuhvatala Đakovicu, Debar, Korču i Janjinu, pa čak i Strugu i Ohrid, a u prvi mah i Peć i Prizren, ali kao "kompenzacione objekte"; Skadar nikako nije trebalo da pripadne Crnoj Gori, a severna granica je imala da ostane nepromenjena. Italija je bila sklona da prihvati crnogorski zahtev, ali ce odlučno protivila grčkom predlogu. Rusija i Francuska su zastupale kompromisno rešenje: Albaniju bi graničile reke Drim i Crni Drim do Ohrida; granica bi dakle izbijala na Delvinu, tako da Korča pripadne Grčkoj, a Đirokastra Albaniji. Najzad, albanska delegacija je podnela konferenciji memorandum u kome ce tražila integralna "etnička" Albanija, koja bi obuhvatala gradove Peć, Mitrovicu, Prištinu, Skoplje i Bitolj, sa zaleđem, sve do Mecovona, a odatle bi ce granica poklapala sa tadašnjom grčkom granicom do Preveze, te bi čitav Epir do Arte, tzv. Ćamerija, ušao u Albaniju.

Nas može zanimati argumentacija srpskih zahteva, koja je najbolje obrazložena u promemoriji [memorandumu] srpske delegacije na mirovnoj konferenciji, podnetoj konferenciji ambasadora 8. januara 1913. godine.^[16] Ističe ce, najpre, kontinuitet borbe srpskog naroda za nezavisnu nacionalnu egzistenciju od vremena otomanske invazije, pa preko 1804. i 1876. do 1912. Srbi ne mogu imati u načelu ništa protiv organizovanja Albanije kao autonomne zemlje; naprotiv, njihova pobeda je pružila priliku i mogućnost da ce formira jedna albanska država. Srbija ce ne poziva na pravo osvajanja, po kome su Turci držali sve srpske teritorije, već prvenstvo daje istorijskim, etnografskim, kulturnim i moralnim pravima. Srbi žive s obe strane Drima, a i veliki broj Albanaca u tom kraju je srpskog porekla. Tu je i argumenat srpskih spomenika državnosti i kulture, pa ce naglašava da je zemlja u kojoj leži Peć, Dečani i Đakovica oduvek bila i sada je nešto kao Sveta zemlja za sve Srbe, pa nema te crnogorske ili srpske vlade koja bi htela ili mogla da prepusti Albancima ili bilo kome drugom tu Svetu zemlju srpskog naroda. "U toj tački srpski narod neće i ne može da čini bilo kakve ustupke, transakcije ili kompromise, i nijedna srpska vlada ne bi to htela da učini". Raspravlja ce, zatim, o demografskoj situaciji i priznaje da Albanci danas čine većinu stanovništva, ali ce to objašnjava time što su Albanci tu srazmerno kasnija kolonija, ili, još tačnije, "invazija", uglavnom od druge polovine XVI I veka. Pominje ce velika seoba i turski plan naseljavanja Albanaca radi sistematskog isterivanja Srba sa njihovih teritorija. Turska ohrabruje albansko nasilje, a Srbi vode gerilski rat, no ubijani i proganjani beže u druge zemlje ili primaju islam i albansku narodnost. Prirodna i najrazumnija granica Albanije i Srbije, prema ovom memorandumu, ide vododelnicom između Jadranskog mora i velikih makedonskih Jezera, Crnog Drima i na severu Belog Drima. Napominje ce da su Srbi u svojoj sopstvenoj zemlji svedeni na manjinu ne putem legitimnog rata, već isključivo surovostima, divljaštvom i nasiljem. Memorandum ce poziva na savest Evrope i civilizovanog sveta: "Može li Evropa danas, posle pobeda hrišćanskog oružja u jednom legitimnom i zakonito vođenom ratu, da da svoju sankciju takvim surovostima tražeći od nas da prepustimo Albaniji teritorije koje su Albanci uzeli od nas nasiljem i uzurpacijom u srazmerno nedavnoj prošlosti, a koje smo sada uzeli od Turaka i Albanaca našim pobedonosnim oružjem? Ako bi Evropa i mogla to da učini, srpski narod ne može i neće sankcionisati takvo nasilje i uzurpaciju. Prema tome", zaključuje ce u memorandumu, "sve teritorije koje ce nalaze van granica Autonomne Albanije koje smo označili na karti u prilogu, imaju da pripadnu srpskom narodu bez obzira na to da li Albanci čine manjinu ili većinu stanovništva".^[17]

Srpska diplomatija ce energično i uporno borila za odbranu Kosova i Metohije, kao i zapadne Makedonije, od albanskih pretenzija i austrougarskih predloga. Ona je upozoravala Austro-Ugarsku da će, stvarajući Albaniju onakvu kakvu misli, stvoriti i nov povod za nova raspravljanja naroda na Balkanu, pa će Srbija, zato kad-tad, opet morati ratovati, Jer ona mora ući u istorijske granice stare srpske države, to jest povratiti one delove koji bi joj sada bili uzeti.^[18] Karakterističan je Pašićev svojeručni komentar na telegramu srpskog poslanika u Rusiji, Popovića, od 27. januara [9. februara] 1913, u kome ce iznosi mišljenje da Rusija neće moći izboriti da Srbija dobije Đakovicu i Debar: "Nikad Srbija, bez boja neće dopustiti da Debar i Đakovica odu Albaniji. Ako Srbija propadne na bojnom polju neće bar biti prezrena od sveta".^[19] U demaršu velikim silama srpska vlada naglašava da neće napuštati debarsku dolinu niti Đakovo [Đakovicu] i Peć sa dolinom Belog Drima "pa ma kakvo rešenje donele velike sile" te da "iz tih predela može isterati srpsku vojsku samo jača vojna sila". Podsećajući na istorijske i moralne pa i etnografske razloge za takav stav, Pašić insistira da ce velikim silama prenese "Mi smo podneli velikih žrtava radi održanja mira i stvaranja Arbanije, dalje ih ne možemo i nećemo podnositi pa ma odatle proizašao najkrvaviji rat".^[20] Zanimljiva je i Pašićeva argumentacija da ce u razgraničenju Albanije ne radi o sukobu gledišta istorijskog prava i prava narodnosti, jer ovde je reč o krajevima gde je problem etnografski nerazrešiv "zbog poarbanašavanja srpskih plemena"; austrijski predlog osnovan je, naprotiv, na "izveštačenom etnografskom principu".^[21] U jednom kasnijem demaršu velikim silama [2/15. marta 1913], Pašić napominje sa mnogo istine i gorčine: "Oduzimaju ce zemlje i svetinje Stare Srbije da ce ustupe onome, koji ih je do sada pustošio".^[22]

Zahvaljujući podršci Rusije, ali pre svega svome energičnom i argumentovanom držanju, Srbija je uspela da odbrani Metohiju sa Đakovicom, kao i Debar; pitanje Skadra bilo je beznadežno rešeno u korist buduće Albanije.

Važno je uz sve to naglasiti da u londonskim pregovorima o granicama Albanije nikada nije doveden u pitanje suverenitet Srbije na Kosovu, pa čak ni na dobrom delu Metohije, kao sporna ce javljala samo teritorija zapadnih delova Metohije i južne susedne oblasti. Sporazum o severnim granicama Albanije postignut je 10. aprila 1913, u vidu formalnog kompromisa austrijskih i ruskih predloga, no ipak, u osnovi, kao pobeda austrijske teze: od Jadranskog mora granica je išla Bojanom prema Skadarskom jezeru obuhvatajući Skadar i Taraboš, dok su Plav, Gusinje, Peć, Dečani, Đakovica, Prizren, Debar i Ohrid ostali van Albanije. Kod Ljume granica ce uvlačila između Prizrena i Debra do Šar-planine, prepuštajući Albaniji prizrensku Goru - kao što znamo, bez ikakvog etnografskog osnova. Pitanje Skadra je rešeno de facto tek 14. maja 1913, kada ga je kralj Nikola predao međunarodnim trupama, pošto je pre toga bio ušao u grad 23. aprila [kapitulacijom Esad-paše].

Srpske trupe ce, međutim, nisu povlačile na demarkacionu liniju po zaključku Londonske konferencije, očekujući da bi komisija za razgraničenje, radeći na samom terenu, mogla popustiti u izvesnim slučajevima u korist zahteva Srbije za strategijskim granicama. Na održavanje te delimične okupacije Albanije sigurno je uticala i bojazan srpske Vrhovne komande od izbijanja velikog albanskog ustanka u pozadini srpskih trupa, koje su ce tada već pripremale za oružani sukob sa Bugarskom u Makedoniji, sukob do koga je i došlo u julu 1913. Austrougarska propaganda širila je glasove o navodnim zverstvima srpske vojske u Albaniji i Makedoniji nad muslimanskim stanovništvom, tako da je jedna međunarodna komisija ispitivala stvarno stanje i nije mogla ustanoviti nikakvo protivzakonito ponašanje srpskih trupa. Sam je austrougarski poslanik u Beogradu izjavio srpskoj vladi "da su Arnauti pod našom [srpskom - D. B.] upravom vrlo zadovoljni i da sa njima drukčije postupamo no Crnogorci od kojih Arnauti beže u naš rejon pod zaštitu naših vlasti".^[23] To je i ruskoj vladi potvrdio austrougarski ambasador u Petrogradu, marta 1913, naglasivši da "Srbi nisu krivi za nasilja u novim krajevima, već Crnogorci".^[24] Veoma je važan rezultat istrage nemačkog konzulata u Solunu o ubistvima izvršenim nad mirnim muslimanskim življem za vreme rata. Za razliku od evidentnih masovnih zločina Bugara i Grka nad muslimanima, "nijedan ce musliman iz Maćedonije nije požalio na Srbe i srpsku vojsku", prema izjavi nemačkog konzula srpskom konzulu u Solunu, "u njegovoj arhivi nema nijednog podatka koji bi, i ako ce desilo neko ubistvo u onom delu Maćedonije koji je zauzela srpska vojska, mogao teretiti Srbe. Mnogi su muslimani, a naročito oni iz Tikveša, u nemačkom konsulatu pohvalno govorili o držanju Srba, i to mi je nemački konsul otvoreno priznao", obaveštava vladu srpski konzul iz Soluna.^[25]

U toku drugog balkanskog rata sa Bugarima, jula-avgusta 1913, u Albaniji su započete opsežne pripreme za oružane akcije, diverzije i pobune protiv srpskih vlasti u Makedoniji i na Kosovu. Pre svega, tamo ce steklo dosta Albanaca iz krajeva koje je posela Srbija, oko 20.000 ljudi. Albanska vlada je zadržala te ljude, pretežno Kosovare, obećavajući da će uskoro njihovi krajevi biti oslobođeni od Srbije.^[26] Tokom avgusta, na podstrek i uz novčanu potporu austrijskih agenata, učestali su napadi na isturena odeljenja srpskih trupa uglavnom na debarskom sektoru, kako bi to bio dokaz nezadovoljstva i razlog da komisija za razgraničenje otrgne od Srbije što veći deo zemlje koju drži.^[27] Pod pritiskom Austro-Ugarske srpska vojska je počela da ce povlači iz Albanije u drugoj polovini avgusta 1913, ali to stvara nove komplikacije. Albanci u masi napadaju na srpsku vojsku i srpske vlasti u graničnom području, a raspolagalo ce već i izveštajima o pripremi jednoga ozbiljnog i organizovanog upada albanskih četa na srpsku teritoriju, sa pokušajima da ce za to pridobiju i Albanci na srpskoj teritoriji koji su do tada bili mirni. Zato je zabranjen dolazak stanovnicima iz Albanije na srpsku teritoriju i pijace "dok ce ne povrati normalno stanje".^[28] Zbog te svojevrsne blokade, koja je bez sumnje veoma otežala život pograničnom albanskom stanovništvu i stvorila povećanu napetost u raspoloženju masa, izbio je u evropskoj, posebno u austrijskoj štampi veliki skandal, te je došlo i do oštrih reakcija evropskih vlada, s pozivom na obavezu Srbije da Albancima dopusti slobodan pristup na pijace.^[29] Usledio je masovni upad Albanaca na teritoriju Makedonije kod Debra i prema Strugi i Ohridu, 9/22. septembra 1913. Austro-Ugarska optužuje Srbiju da je odgovorna za događaje, koje netačno interpretira kao ustanak Albanaca na teritoriji koju drže srpske vlasti. Srpskom poslaniku u Beču je rečeno "da su te bune i nerede izazvali Arnauti", ali zato što srpska vojska "još drži neke krajeve, koji pripadaju Arbaniji," i što im ce ne da pristup na srpska tržišta "koja su naučili posećivati i snabdevati ce onim, što im je potrebno za život". Da su srpske trupe ranije bile povučene, do onih nereda i incidenata, tvrdi predstavnik austrougarske vlade, ne bi ni došlo.^[30] Međutim, nije ce radilo ni o kakvoj pobuni ili ustanku makedonskih Albanaca, nego o organizovanom masovnom upadu sa albanske teritorije, iza kojeg su stajali austrougarski i bugarski vojni krugovi U prvom naletu su pali Piškopeja, Žirovica i Debar. U napadu je učestvovalo oko 10.000 Albanaca, kojima su rukovodili strani oficiri, a c njima su sadejstvovali i izvesni komitski odredi VMRO. Činjenica da u albanskim četama ima stranih, i to bugarskih oficira, potvrđena je raznim obaveštajnim i diplomatskim kanalima, ali je posebno interesantna veza sa BMPO i lično s Janetom Sandanskim, koji je više meseci boravio u Albaniji organizujući albanski pokret prema Makedoniji ^[31]

Krajem marta 1914. godine došlo je i do jednog ozbiljnijeg diverzantskog upada preko stotinu Albanaca u Metohiju gde je pobunjeno selo Banje i okolina [četiri albanska sela] u podrimskom srezu kod Orahovca. Tom prilikom spalile su srpske trupe ta četiri sela - Banju, Krvoseriju, Gorjak i Ostrozub. Srpska vlada je oštro zamerila komandi maćedonsko-kosovskih trupa zbog spaljivanja sela "kad ce oni ne brane i ne pucaju na vojnike". ^[32]

Karakteristično je za ova dva upada [kod Debra septembra 1913. i kod Orahovca marta 1914] da nisu dobili masovnu podršku Albanaca na srpskoj teritoriji, niti su ce na bilo koji način legitimisali kao autonomni oslobodilački pokret protiv Srbije. Zamišljeni kao diverzija u pripremi ratnih operacija Austro-Ugarske i Bugarske protiv srpske države, oni su to i ostali sa ograničenim dejstvom bez ikakvog uspeha.

¹ J. Cvijić, Balk. rat i Srbija; u engleskoj verziji: Review of Reviews, Nov. 1912.

² O tome posebna studija: D. Đorđević, Izlazak Srbije na Jadransko more i konferencija ambasadora u Londonu 1912, Beograd 1956. Najteži napad na politiku izlaska na more sa stanovišta srpske socijaldemokratije u brošuri D. Tucovića, Srbija i Arbanija. Više o Tucovićevim pogledima u našoj knjizi na str. 212-215.

³ Prvi .Balk. rat I, 48, nap. 137.

⁴ Istorija srp. naroda VI/1 165-166 (D. Đorđević). Upor. Istorija na makedonskiot narod II, Skopje 1969, 326-327 (M. Pandevski).

⁵ Prvi Balk. rat I, 79.

⁶ Prvi Balk. rat, I, 83, 90.

⁷ D. Đorđević, Izlazak Srbije, 11-12.

⁸ Prvi balk. rat I, 296, 416-419.

⁹ M. Lazarević, Srpsko-turski rat 1912, I, 138 i d.. 165. 167, 170.

¹⁰ Tom prilikom je na Kosovu polju, u Gračanici, kao i 1878, održano svečano blagodarenje sa pomenom kosovskim junacima.

¹¹ Štab Moravske divizije II poziva je blizu sela Sopotnice naišao na veći zbeg naoružanih Albanaca i njihovih porodica, no pošto su im kuriri i žandarmerija pokupili oružje, Albancima je dozvoljen povratak kućama: o sukobima sa Albancima vid. još: Prvi balk. rat I, 800, 811-812, 818, 820-821, 834.

¹² Ž. Pavlović, Opsada Skadra 1912-1913 (Prilog istoriji prvog balkanskog rata), Beograd 1926, 96-97, 99-100.

¹³ D. Đorđević. Izlazak Srbije, 55-56.

¹⁴ D. Đorđević, Izlazak Srbije. 84-85.

¹⁵ D. Đorđević, Izlazak Srbije, 84-85.

¹⁶ Tekst je izradio Čedomilj Mijatović uz pomoć Milana Rakića i beležaka i materijala Ljube Kovačevića.

¹⁷ Dokumenti VI/1, 136-142 (br. 30); upor. B. Đorđević, Arnauti i velike sile, Beograd 1913, 171-178. Tekst navodimo u svom prevodu sa engleske verzije u Dokumentima, jer je srpska verzija kod B. Đorđevića nepouzdana.

¹⁸ Dokumenti VI/1, 115-116 (br. 8).

¹⁹ Dokumenti VI/1, 220 (bp. 127).

²⁰ Dokumenti Vl/1, 260 (br. 176).

²¹ Dokumenti VI/1, 264 (br. 181). J. Cvijić je ukazivao na relativnu vrednost etnografskog načela u odnosu na istorijsku i nacionalnu svest: Geografski i kulturni položaj Srbije, Glasnik Srp. geograf. društva, 3 (1914), sv. 3-4, 12-13. Granice i sklop naše zemlje, Cvijićeva knjiga, Beograd 1927 (obj. najpre 1920) 8.

²² Dokumenti VI/1, 379-380 (br. 303).

²³ Dokumenti VI/1, (br. 348). Posebno mesto u tome imaju neslavne mere crnogorskih vlasti u Metohiji da ce vraćaju u pravoslavlje ne samo muslimani nego čak i katolici (!), kao i spaljivanje nekih sela iz osvete za ubistvo nekolicine Srba (Dokumenti VI/1, 417, br. 346).

²⁴ Dokumenti VI/1, 426-427 (br. 360).

²⁵ Dokumenti Vl/2, 156-157 (bp. 53).

²⁶ Dokumenti VI/3, 262 (br. 194).

²⁷ Dokumenti VI/3, 294-295 (bp. 239).

²⁸ Dokumenti VI/3, 306 (bp. 253).

²⁹ Dokumenti VI/3, 353 (bp. 305).

³⁰ Dokumenti VI/3, 356 (bp. 311).

³¹ O boravku Sandanskog i drugih vojvoda BMPO-a u Albaniji videti i dokumenta br. 522 (Dokumenti VI/3, 537) i br. 65, 205, 330 (Dokumenti VII/1, 191-192, 335-336, 478).

³² Dokumenti VII/1, 584 (bp. 440); upor. dokumenta br. 386, 419, 423, 425, 433, 435 i 483 u istoj knjizi.

II PRVI SVETSKI PAT 1914-1918

Londonska konferencija 1912-1913. godine nije do kraja rešila pitanje Albanije mada će neke odluke biti od trajnog značaja. Razgraničenje nije sprovedeno u celosti, tako da je prvi svetski rat zatekao Albaniju bez definitivno određenih i međunarodno priznatih granica. Teritorijalni integritet Albanije je zato odmah, u samom početku rata, sa više strana ugrožen i osporen. Italijani su zauzeli Valonu i ostrvo Saseno, Grci su anektirali južnu Albaniju; Crnogorci su ponovo uzeli Skadar; Srbija je okupirala celu srednju Albaniju sa Elbasanom, Tiranom, Kavajom i Išmijem. Na savezničke proteste srpska vlada je odgovorila da je ta mera bila potrebna radi zaštite pozadine fronta od austrijskih akcija preko albanskih četa, ali je ipak bila prisiljena da ograniči okupaciju samo na nekoliko strategijskih tačaka. Ugrožena drugom austrougarskom ofanzivom u toku kolubarske bitke Srbija je povukla svoje trupe i sa tih tačaka do kraja oktobra 1914, zadovoljavajući ce time što je za sobom ostavila vladu Esad-paše u Draču sa čijom je naklonošću mogla računati. Međutim, ni Antanta nije previše poštovala londonske dogovore o Albaniji. Da bi privukla Italiju u svoj blok i tako je uvukla u rat sa centralnim silama, Antanta je pristala da izmeni teritorijalni status i granice Albanije tajnim Londonskim paktom od 26 aprila 1915. [u čl. 6] predviđa ce dodeljivanje Valone i Sasena Italiji, kao i obrazovanje jedne male albanske države pod italijanskim protektoratom; Francuska i Engleska, sa svoje strane, zadržale su pravo da zatraže deobu Albanije između Srbije, Crne Gore i Grčke, a Italija ce tome neće protiviti. Srbiji i Crnoj Gori u svakom slučaju dodeliće ce albanska obala do ušća Drima i luka Šen Đin [Sv. Jovan Medovanski].^[1] Sudbina Stare Srbije kao i svih teritorija sa albanskom manjinom nije novim aranžmanima srpskih saveznika bila dovedena u pitanje. Integritet države ugrožavale su centralne sile, pogotovu od trenutka kada su u Makenzenovoj ofanzivi u jesen 1915. godine, okupirale čitavu Srbije i Crnu Goru.

Za kratko vreme od nepune tri godine koliko su Srbija i Crna Gora držale ove teritorije u svojoj vlasti, od jeseni 1912. do jeseni 1915, nijedna srpska država nije dospela da načini bilo kakve ozbiljnije korake za trajno rešenje pitanja statusa i budućnosti albanske manjine. Pre svega, Stara Srbija je podeljena između dveju država tako da je zapadna Metohija do Belog Drima [Peć, Đakovica] pripala Crnoj Gori, a ostatak Srbiji. Započete su izvesne akcije na planu agrarne reforme i kolonizacije, naročito u crnogorskom delu Metohije, ali bez većeg efekta, jer za to nije bilo ni vremena ni uslova, s obzirom na skoro neprekidno ratno stanje. Albansko stanovništvo Kosova, Metohije i zapadne Makedonije iščekivalo je, sa svoje strane, veliki rat kao priliku da ce otrgne od Srbije i Crne Gore. U samom početku rata, jula 1914, vršene su i opsežne pripreme pod rukovodstvom Ise Boljetinca, po naredbi iz Beča, da ce organizuje veliki albanski ustanak na Kosovu, do kojeg ipak nije došlo.^[2] Mobilisani Albanci učestvovali su mlako u borbama srpske vojske, da bi ce prvom prilikom rasturili svojim kućama. Otvorenih neprijateljstava nije bilo dok su srpske trupe pokazivale snagu; napadi na pozadinu, na male grupe i pojedince vojske i naroda u povlačenju nastaju tek u periodu velike krize i evakuacije u albansko primorje. Zabeleženi su teški zločini i ubistva u samoj Metohiji, među kojima ce ističe pokolj u manastiru sv. Marka kod Prizrena 13/26. novembra 1915, gde je mučkim napadom pobijena prethodno na prevaru razoružana četa srpskih vojnika u povlačenju [oko šezdeset vojnika sa tri ili četiri oficira]. ^[3]

Prilikom povlačenja kroz Albaniju srpske jedinice i narod bili su izloženi napadima, za koje ce ne može reći da su "partizanskog" karaktera: njihov je cilj najčešće bio pljačka. Izgladneli i promrzli ljudi skidani su do gole kože i ubijani ili prepušteni "beloj smrti" u snegu. Naročito je stradao Kombinovani odred u zaštitnici kolone koju su činile Vardarska i Moravska divizija II poziva na pravcu preko Vezirovog mosta na Drimu i Puke ka Lješu. Ljuma i Miriditi su ovaj odred metodično desetkovali, napadajući uglavnom zaostale grupice malaksalih vojnika [ulične borbe u Đakovici, borbe kod Fani Bisaka, pokušaj likvidacije celog odreda kod Bliništa]. Preživeli učesnici "Albanske Golgote", kako je u uspomeni srpskog naroda zapamćeno ovo tragično povlačenje preko albanskih planina, ističu da su ih napadali "kačaci Arnauti zbog pljačke", ali su pojedine albanske porodice, u Đakovici na primer, ipak lepo primale i vojsku i izbeglice. ^[4]

Neprijateljstvo Albanaca prema srpskom narodu ispoljilo ce i sledećih godina, za vreme austrougarske i bugarske okupacije Srbije. Južnu Srbiju i Makedoniju okupirale su uglavnom bugarske trupe, sa obrazloženjem da tu živi "bugarsko" stanovništvo, a Bugari su hteli da prigrabe i deo Kosova i Metohije; okupaciju ove oblasti su pravdali potrebom da dobiju sigurne "strategijske ispravke" svojih budućih granica prema Albaniji. Na taj način je Bugarska došla u sukob sa Austro-Ugarskom, koja je svoje pretenzije prema Kosovu i Metohiji 1916. godine pravdala svojim obavezama prema Albaniji. Štaviše, posebnom pogodbom, zaključenom između Nemačke i Austro-Ugarske 17-18. maja 1917, bilo je rešeno da ce Prizren i Priština ustupe Albaniji, ali ce Bugarska nije htela povući, držeći kosovsko-metohijsku oblast kao svoju teritoriju. Na ovu oblast je bila protegnuta i bugarska uprava tzv. Makedonske vojno-inspekcijske oblasti [MVIO] u dva okruga, osam srezova, 116 opština, 832 sela i zaseoka, sa ukupno 317.438 stanovnika. ^[5]

Albanski narod na Kosovu nije prihvatio bugarsku okupaciju, ali nije organizovao ni bilo kakav oružani otpor protiv okupatora. To ce pokazalo pogotovu prilikom srpskog ustanka u Toplici 1916. i 1917. Ustanici su računali sa eventualnim sadejstvom Albanaca, za koje su znali da su nezadovoljni bugarskom okupacijom; pretpostavljalo ce da ce ustanak može bar obezbediti s leđa na celoj liniji od Kopaonika do Golemog Sela blizu Vranja. Međutim, čim je velika vojska udarila na oslobođenu ustaničku teritoriju, Albanci su bez dvoumljenja udarili na ustanike s leđa. Tako je njihova uloga u ugušenju ustanka bila veoma vidna. Ustanici su, uprkos tome, za celo vreme ustanka gajili iluzije. Vođeni su i pregovori s Albancima [Kosta Pećanac], ali sa suprotnim efektom: nekoliko dana posle tih pregovora u Kuršumliji, 28. februara 1917, Albanci su upali u srpska pogranična sela. Tako ce ostvario plan okupatora da pridobiju Albance da duž cele stare srpsko-turske granice napadnu ustanike s leđa. Oktobra 1917. bile su od strane Austrijanaca obrazovane i specijalne turske i arnautske jedinice za borbu protiv srpskih četnika, koje su krstarile i ratovale ne samo pod sopstvenim vođstvom nego i u svojoj narodnoj nošnji. ^[6]

Posle proboja Solunskog fronta Kosovo i Metohiju oslobađaju srpske i francuske trupe u toku oktobra 1918. Ispred pobedonosne vojske razgorevao ce narodni ustanak i gerilski pokret Srba, koji je veoma otežavao povlačenje nemačko-austrijskih armija. Aktivan četnički pokret razvio ce u Metohiji i na Kosovu u oblasti Prizrena i Prištine, a potom ce brzo proširio najpre na istočne crnogorske oblasti, a onda i preko cele Crne Gore. Srpske čete su operisale i u severnoj Albaniji, što je naročito isticano u austrougarskim vojnim izveštajima, koji govore o stanju sličnom opštem ustanku. U dolini Ibra, Sandžaka i Crnoj Gori došlo je do prave ustaničke eksplozije. Tu su i pre prodora srpskih i francuskih trupa nastale slobodne teritorije, kao na primer oko Peći.^[7]

Prvi problem koji ce postavio pred novu državu Srba, Hrvata i Slovenaca u odnosu na Albance i Albaniju bio je, opet, konstituisanje nezavisne Albanije i razgraničenje sa tom državom. U pozadini celog pitanja nalazile su ce ne samo odluke Londonske konferencije ambasadora iz 1913. nego i odredbe Londonskog pakta od 26. aprila 1915, koje su bitno menjale status i granice tek formirane Albanije. Konferencija mira u Parizu 1919. godine proglasila ce nadležnom da između ostalih pitanja razmatra i albansko pitanje. Savezničke sile [Francuska, Velika Britanija i Sjedinjene Američke Države] predložile su najpre za Albaniju na severu i istoku one granice koje su bile utvrđene na Londonskoj konferenciji 1913; priznale su potpun suverenitet Italije nad Valonom i zaleđem i dale Italiji mandat za administraciju slobodne albanske države pod kontrolom Društva naroda. ^[8] Delegacija Kraljevine SHS, međutim, suprotstavila ce ovom pokušaju da ce aranžmani tajnog Londonskog pakta sprovedu u život, ističući da "smatra da je u opštem interesu za mir i bezbednost na Balkanskom Poluostrvu da Albanija ostane teritorijalno onakva kakvu je napravila Londonska konferencija 1913". Ho "u slučaju da konferencija mira ne bude ostala na odluci Londonskog ugovora od 1913. i da ce reši da prizna jednoj stranoj sili pravo da okupira Albaniju i stavi je pod svoj protektorat, onda jugoslovenska delegacija izjavljuje da zadržava sebi pravo da obezbedi svoje životne interese u Albaniji, sa kojom živi trinaest vekova u susedstvu, tražeći za svoju državu iste povlastice". Jugoslovenske trupe su za to vreme okupirale albanske teritorije oko Debra i Mati, dok je praktično sav ostatak Arbanije bio posednut italijanskim trupama. Jugoslavija traži 8. januara 1920. ispravku granice, iz ekonomskih i strategijskih razloga, u srednjem toku Drima, na Bojani i prema Crnoj Gori [Klimenti i Kastrati]. U slučaju da ne bude sačuvana nezavisnost Albanije u smislu Londonskog ugovora iz 1913, naša delegacija je nagovestila zahtev za severnim delom Albanije do Drima sa Skadrom, pozivajući ce na istorijska prava i ekonomske razloge. Italija je tražila administraciju nezavisne albanske države, po mandatu Društva naroda, sa istim severnim i istočnim granicama kao 1913, dok bi južne bile revidirane, a Valona sa zaleđem da bude data Italiji u potpun suverenitet [10. januara 1920]. Saveznici su spremni da ovo prihvate pod uslovom da Srbija dobije Skadar, Drim i Šen Đin, tj. da ce udovolji zahtevu SHS. Naša delegacija, međutim, suočena sa opasnošću od italijanskog prisustva, uporno brani [14. januara 1920] nezavisnu Albaniju u granicama iz 1913, sa manjim korekcijama; ako to ne može, onda Jugoslavija traži deo severne Albanije, za koje je obećala autonomni režim.^[9] To je, ujedno, prvi pomen jedne moguće autonomije za teritoriju sa albanskim stanovništvom pod suverenitetom jugoslovenske države. U nastavku pregovora pomišljalo ce već ponovo i na deobu Albanije, sa minimalnim zahtevom - granicom duž Crnog Drima i Velikog Drima do mora, i maksimalnim - do reke Mat i Ohridskog jezera - "kako bi Italija dobila što manje teritorije"

Za dalji razvoj događaja presudna je okolnost što su Italijani morali da ce povuku iz Albanije početkom 1920, a u junu te godine, pod pritiskom albanskog oslobodilačkog pokreta, i iz Valone. ^[10] Tako je Konferencija ambasadora, kojoj je ponovo dato u nadležnost konačno rešenje albanskog pitanja, u novembru 1921. godine donela odluku o priznanju Albanije kao nezavisne i suverene države. Pokušaj države SHS da dobije ispravku granice prema Skadru i Drimu nije uspeo. ^[11] Primljena u Društvo naroda još 17. decembra 1920, Albanija postavlja odmah pitanje evakuacije svih stranih trupa sa svoje teritorije, čime ce aktualizovalo pitanje njenih granica. Definitivnu odluku o granicama Albanije Društvo naroda je 1921. godine prepustilo Konferenciji glavnih savezničkih sila [Engleska, Francuska, Italija, SAD, Japan]. Komisija za razgraničenje imala je da izvrši ispravku severne granice u oblasti Skadra, Prizrena, Debra i Lina na Ohridskom jezeru u korist Albanije. Vlada SHS nije prihvatila ove zaključke, kao ni odluku da Albaniji bude dodeljen manastir Sv. Naum [6. decembra 1922]. Na međunarodnim forumima spor oko Sv. Nauma bio je rešen definitivno u korist Albanije [savetodavnim mišljenjem br. 9 Haškog suda, od 4. septembra 1924, na pitanje Saveta Društva naroda]. Međutim, Jugoslavija nije htela da prihvati ove odluke, ističući protiv njih mnoge strategijske, etnografske i istorijske razloge. Pitanje je konačno rešeno tako što je Jugoslavija pomoću Ahmed Zogua oborila režim Fana Nolija, u decembru 1924, pa je sa Zoguom u direktnim pregovorima postignut sporazum, po kome je Sv. Naum pripao Jugoslaviji, u zamenu za selo Lin na zapadnoj obali Ohridskog jezera i još neke druge naseljene tačke oko samog manastira. Taj međudržavni sporazum je potvrdila Konferencija ambasadora, avgusta 1925. Završni protokol o razgraničenju Međunarodne komisije potpisan je u Firenci tek 26. jula 1926. Time je definitivno rešeno pitanje albanskih granica, koje i danas važe između naših država. ^[12]

I ovom prilikom ce mora istaći da ni u jednom trenutku nije bio doveden u pitanje teritorijalni integritet Jugoslavije u oblasti Kosova, Metohije i zapadne Makedonije, bez obzira na iredentističke aspiracije u samoj Albaniji, koje je na političkom planu pothranjivala italijanska propaganda. Sa stanovišta međunarodnog prava, prema tome, jugoslovenske zemlje nastanjene albanskom nacionalnom manjinom priznate su i potvrđene svim ugovorima i sporazumima evropskih i balkanskih država od 1913. do 1926. godine. S druge strane, u odnosu na samu Albaniju iskristalisao ce u jugoslovenskoj politici generalni stav u prilog nezavisnosti albanske države, a protiv podele. Zanimljivo je u tom pogledu razmišljanje Ive Andrića u njegovom poverljivom elaboratu o Albaniji iz 1939: "Za nas bi podela Albanije mogla doći u obzir samo kao jedno nužno i neizbežno zlo kome ce ne može odupreti, i kao jedna velika šteta iz koje treba izvući onoliko koristi koliko ce da, tj. od dva zla izabrati manje".^[13]

¹ Vid.: M. Marjanović, Londonski ugovor iz godine 1915. Prilog povijesti borbe za Jadran 1914-1917, Zagreb, 1960.

² Dokumenti VII/2, 685 (br. 593).

³ Zločin je posle rata bio zataškavan, sve dok jedan od glavnih vođa tog pokolja, Jusuf Uka, nije bio izabran 1924. kao "demokrata" za predsednika opštine, pa su njegovi partijski protivnici pokrenuli celu aferu: P. Kostić, Crkv. život, 141-143.

⁴ Kroz Albaniju 1915-1916. Spomen knjiga. Beograd 1968, 206 (B. Pavlović, Odstupanje 3. pešadijskog puka II poziva); upor. 115-120, 205-209, 210-212 itd.

⁵ K. Bitovski, Glad, stradanja i otpor stanovništva Kosova i Metohije za vreme bugarske okupacije 1915-1918, IG, 1963, 4, 83-94.

⁶ M. Perović, Toplički ustanak, Beograd 1959², 299; upor. 103, 165-167, 172, 186-187.

⁷ Istorija srp. naroda VI/2, 246-250 (A. Mitrović). Francuske trupe dočekane su u Peći sa albanskim zastavama: Kosovo nekad i danas, 167.

⁸ Vid. o tome u elaboratu Ive Andrića: B. Krizman, Elaborat dra Ive Andrića o Albaniji iz 1939. g. ČSP 2 (1977) 83; upor. F. Šišić, Jadransko pitanje na Konferenciji mira u Parizu. Zbornik akata i dokumenata, Zagreb 1920. Jadransko pitanje. Od Pariza do Rapala (zvanični dokumenti), Beograd 1924. U daljem izlaganju koristimo Elaborat Ive Andrića.

⁹ Elaborat Ive Andrića, 85.

¹⁰ Ž Avramovski, Prilog pitanju italijansko-albanske iredentističke propagande na Kosovu i Metohiji u vreme minhenske krize i okupacije Albanije, IG. 1964. 2-3. 115: upor. isti, Prilog pitanju istorije Albanije u periodu između dva svetska rata. Gjurmime albanologjike 3 (1966) 113-150.

¹¹ Francuski ekspert na Konferenciji, Laroš, ovako nas je tešio: "Kraljevska vlada je pogrešila što nije usvojila, u svoje vreme, francuski predlog o podeli Arbanije. Pašić ce bio sa tim složio, ali je vlada u Beogradu to odbila" (Elaborat Ive Andrića, 86).

¹² O sporu oko Sv. Nauma vid.: Dokumenti o pitanju granice sa Arbanijom kod Manastira Sv. Nauma, izd. Ministarstvo inostranih dela SHS, Beograd 1924: upor. S, Tchirkovitch, Reglement des questions de frontieres entre le Royaume de yougoslave et ses voisins balkaniques: Albanie etc.. Ann. de l' Assos. Yougoslavie de Droit International 2 (1934) 136-155.

¹³ Elaborat Ive Andrića, 89.

III ALBANCI U KRALJEVINI JUGOSLAVIJI

1. Pravni položaj albanske nacionalne manjine

Položaj Albanaca u Srbiji i Crnoj Gori [1912-1918], a potom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca odnosno Jugoslaviji [od 1919], bio je istorijski uslovljen. Međusobni odnos naroda gradio ce na ovom području decenijama i stolećima pre toga u uslovima tuđinske vlasti, u feudalnoj državi otomanskog suvereniteta. Srpski narod je bio raja, bez ikakve pravne ili stvarne zaštite, obespravljen u odnosu na albansku narodnost, koja ce - po veri i političkim pozicijama - koristila statusom osobite povlašćenosti i skoro bezgraničnog prava prema svakoj neturskoj narodnosti, a posebno prema Srbima. To je primarna činjenica, koja ce mora imati u vidu prilikom analize i procene stanja i međunacionalnih odnosa posle oslobođenja Kosova, Metohije i Makedonije 1912. godine. Pred novu vlast, srpsku pa jugoslovensku, postavio ce zato više nego težak zadatak da za kratko vreme, tako reći odmah, razreši vekovne suprotnosti, uspostavi pravdu - istorijsku i ljudsku u isto vreme, da zavede mir i poredak u oblasti koja ce već više od stotinu godina odlikovala najvećim stupnjem anarhije u čitavoj Evropi. Ako ce na društvene odnose i političku situaciju ovog razdoblja, prema tome, gleda istorijski, onda je uspostavljanje srpske vlasti na Kosovu, a pogotovu u Makedoniji [sa sopstvenim bremenom složenih nacionalnih odnosa], bilo opterećeno izuzetno teškim nasleđem prošlosti, i to ne samo neke daleke istorijske prošlosti već neposredne jučerašnjice, gde su ce još pušila zgarišta, još pamtila i računala ubistva na poljima, u šumama, u rođenoj kući, otmice i ucene, pljačke i nasilja. Na oslobođenom Kosovu trebalo je likvidirati feudalizam, stvoriti nove mogućnosti za izvlačenje iz vekovne zaostalosti i za brz ekonomski napredak, smiriti i regulisati nacionalne odnose.

Prva stvar koja ce mora istaći i prva novost u odnosu na prethodno stanje je zavođenje ustavnog poretka i organizovane upravne i sudske vlasti na Kosovu. Nije tačno da je područje Kosova bilo "van zakona". Bez obzira na posebne mere vojnog karaktera, koje su bile zavedene i održavane dokle god je oblast Kosova bila izložena diverzantsko-terorističkoj aktivnosti albanskih kačaka, za Albance u Jugoslaviji važili su svi jugoslovenski zakoni, a pre svega Ustav.

Često ce tvrdi da albanska narodnost u Kraljevini Jugoslaviji nije uživala status nacionalne manjine i da je bila potpuno lišena međunarodno-pravne, pa i ustavnopravne zaštite. Ta uprošćena teza je netačna. Po Ugovoru o miru zaključenom u Berlinu 13. jula 1878. Srbija je, po priznanju njene nezavisnosti [čl. 34], preuzela i međunarodnu obavezu o zaštiti tzv. verskih manjina. Član 35. toga Ugovora glasi: "U Srbiji razlike u veri i veroispovesti neće moći da budu smetnja da neko iz tog razloga bude isključen ili sprečen da uživa svoja građanska i politička prava, da ne bude primljen u javne službe, na položaje i da mu ce na ukazuju počasti ili da ne obavlja razne zanate i zanimanja, ma u kome mestu to bilo. Sloboda i javno vršenje crkvenih obreda svih veroispovesti biće zajemčeni svim građanima Srbije i strancima, i nikakve smetnje neće ce moći praviti njihovim odnosima sa svojim duhovnim starešinama".^[1] Treba, naravno, uočiti razliku između "verske" i nacionalne manjine. Mada ce ta dva pojma u mnogo čemu poklapaju, pogotovu u vremenu kada je Berlinski ugovor bio zaključen, to nije isto. U svakom slučaju, ravnopravnost građana, bez obzira na veru i veroispovest, utvrđena je načelno i svim osnovnim zakonima koje je Srbija donosila u razdoblju od 1888. do 1919. godine.

Odredba člana 35. Berlinskog ugovora stavljena je van snage Ugovorom između glavnih sila savezničkih i udruženih i Države Srba, Hrvata i Slovenaca od 10. septembra 1919. godine u Sen-Žermenu, u okviru tzv. "versajskog sistema ugovora", kojim je utvrđen novi poredak država u Evropi i posebno rešeno pitanje sukcesije Austro-ugarske države, likvidirane Ugovorom o miru potpisanim istog datuma.^[2] Kakve je obaveze Jugoslavija preuzela Senžermenskim ugovorom? Pre svega, Država SHS ce obavezuje "da svima stanovnicima da punu i potpunu zaštitu života i slobode bez obzira na poreklo, narodnost, jezik, rasu ili veru" [čl. 2, st. 1]. Isto tako, svi jugoslovenski državljani "biće jednaki pred zakonom i uživaće ista građanska i politička prava bez obzira na rasu, na jezik ili na veru" [čl. 7, st. 1]; dalje ce istim članom predviđa da ce "nikakvo ograničenje neće propisati protiv slobode upotrebe ma kojeg jezika" od strane jugoslovenskog državljanina, "bilo u privatnim ili trgovačkim odnosima, bilo u pogledu vere, štampe ili za izdanja svake vrste, bilo na javnim zborovima" [st. 3]; štaviše, "daće ce usmene olakšice" jugoslovenskim državljanima "drugih jezika, a ne zvaničnog, da ce mogu poslužiti svojim jezikom, bilo usmeno, bilo pismeno pred sudovima" [st. 4]. Posebnim članom je predviđena generalna zaštita nacionalnih manjina: "Srpsko - hrvatsko - slovenački pripadnici [tj. jugoslovenski državljani - D. B.] koji obrazuju etničke, verske ili jezičke manjine, uživaće isto postupanje i iste garantije pravno i faktički kao i ostali srpsko-hrvatsko-slovenački pripadnici. Oni će, naime, imati ista prava kao i drugi da o svome trošku podižu, upravljaju i nadziravaju dobrotvorne, verske i socijalne ustanove, škole i druge vaspitne zavode, s pravom da ce tu služe slobodno svojim jezikom i slobodno ispovedaju svoju veru" [čl. 8]. Ugovor ne predviđa nikakav izuzetak od odredbe ovog člana, te ova odredba, kao i sve prethodne, bez ikakve nedoumice važi i za albansku nacionalnu manjinu u Državi SHS.

Sporno je, po našem mišljenju, tumačenje izuzetka od odredaba člana 9, gde ce predviđa posebna obaveza na "olakšice" za izvođenje nastave na maternjem jeziku "u varošima i srezovima u kojima stanuju u znatnoj meri srpsko - hrvatsko - slovenački pripadnici drugih jezika", što opet ne sprečava vladu Države SHS da u pomenutim školama uvede nastavu zvaničnog jezika kao obaveznu; isto tako, devetim članom [st. Z] predviđeno je da će ce u varošima i srezovima nastanjenim u znatnoj meri jugoslovenskim državljanima koji pripadaju etničkim manjinama, po veri ili jeziku, "ovim manjinama osigurati pravičan udeo u iskorišćavanju i dodeljivanju onih suma, koje bi iz javnih fondova, državnim budžetom, opštinskim i drugim budžetima mogle biti namenjene vaspitnim, verskim ili dobrotvornim ciljevima". Ograničenje je u tome što "odredbe ovog člana [znači samo njega, a ne prethodnih članova kojima ce daju generalna prava nacionalnim manjinama - D. B.] važiće samo za teritorije dodeljene Srbiji ili Državi Srba, Hrvata i Slovenaca posle 1. januara 1913. godine". Sporno je moglo biti da li ce to odnosi na teritoriju Stare Srbije i Makedonije. Ove teritorije su dodeljene Srbiji Londonskim mirovnim ugovorom između Turske i balkanskih saveznika od 30. maja 1913. godine. Tim ugovorom je Turska ustupila saveznicima teritorije zapadno od linije Enos-Midija, izuzevši Albaniju [čl. 2], a obe strane su prepustile velikim silama brigu da urede razgraničenje Albanije i sva pitanja koja ce nje tiču [čl, Z]. Londonska konferencija ambasadora, doduše, pre 1. januara 1913. donosi načelnu odluku o formiranju Albanije kao autonomne države, ali je njena teritorija određena, a prema tome i odgovarajuća teritorija "dodeljena" Srbiji i Crnoj Gori tek u toku 1913. [10. aprila], a definitivno tek Protokolom iz 1926. Prema tome, Kosovo, Metohija i Makedonija, ako ce imaju u vidu londonska dokumenta iz 1913. godine, spadaju očigledno u one "velike teritorije" koje su, prema prvom stavu preambule Sen-Žermenskog ugovora Države SHS sa saveznicima, "od početka 1913. godine Kraljevini Srbiji prisajedinjene". Iz toga ce može i mora izvući zaključak da su i odredbe člana 9. važile za ove teritorije, a nisu važile samo za područje Srbije ograničeno pre 1. januara 1913, jer ce na to područje primenjivao međunarodni propis člana 35. Berlinskog ugovora. Ugovor, dakle, očigledno "proširuje zaštitu manjina i na one teritorije koje su prisajedinjene Srbiji pre Prvog svetskog rata", kako tumači Milan Bartoš.^[3] Pogrešno je kada ce tvrdi da je albanska manjina bila izuzeta od specijalne zaštite po članu 9, a pogotovu po ostalim članovima Senžermenskog ugovora. Članom 10, pogotovu, predviđa ce i poseban status i povlastice za jugoslovenske državljane muslimane: Država SHS "pristaje da za muslimane, ukoliko ce tiče njihovog porodičnog i ličnog statusa, donese odredbe koje dopuštaju da ce ta pitanja regulišu po muslimanskim običajima" [str. 1]. Preduzeće ce i koraci da ce naimenuje reis-ul-ulema [str. 2], a vlada ce posebno obavezuje "da pruži zaštitu džamijama, grobljima i drugim verskim ustanovama muslimanskim"; da da sve olakšice i dozvole verskim zadužbinama te da neće uskratiti nijednu od potrebnih olakšica [st. Z]. Najzad, Ugovor izričito precizira saglasnost vlade SHS da "ukoliko ce odredbe gornjih članova [tj. svih članova od 2. do 10 - D. B.] odnose na lica koja pripadaju manjinama po rasi, veri ili jeziku, te odredbe pretstavljaju obaveze međunarodnog značaja", koje su zato stavljene pod garantiju Društva naroda [čl. 11, st. 1].

Ako bi ce i prihvatilo tumačenje da su Kosovo, Metohija i Makedonija u smislu međunarodnog prava stečeni pre 1. januara 1913. godine, te da su izuzeti iz specijalnih odredaba člana 9. Senžermenskog ugovora, oni nisu izuzeti iz odredaba čl. 2-8, 10 i 11. Nije zato mogućno izvlačiti iz toga dalekosežni zaključak o "stvaranju terena za nasilno posrbljavanje Makedonaca i Šiptara", niti da je "zaklanjajući ce za oslobođenjem od međunarodne dužnosti velikosrpski kurs slobodnije sprovođen u Makedoniji i na Kosmetu nego što bi ce to moglo vršiti da je postojala puna ustanova zaštite manjina i u ovim pokrajinama".^[4] Parola o posebnoj nezaštićenosti i diskriminaciji albanske manjine u Kraljevini Jugoslaviji nije, po našem mišljenju, ni pravno ni istorijski osnovana.

Drugo je pitanje, mada nikako ne nevažno, da li su opšte pravne odredbe o zaštiti nacionalnih manjina i jednakosti svih građana Jugoslavije uopšte sprovođene u život kada je reč o Albancima. U praksi, albanskoj nacionalnoj manjini nisu obezbeđena ona prava koja su uživali Nemci, Italijani ili Mađari; ima dosta podataka na osnovu kojih ce može zaključiti da je prema Albancima sprovođen režim diskriminacije, posebno na planu kulture i obrazovanja. Na političkom planu, međutim, albanski feudalni sloj i dobar deo građanstva uklopili su ce u društveni poredak i stranački život, ne samo preko muslimanske stranke ["Džemijet"] nego i preko drugih političkih partija [Demokratske stranke, na primer]. Tako su Albanci učestvovali i u parlamentarnom životu, a držali su i značajne položaje u činovničkom, upravnom aparatu. Teško je, dakle, uopštavati sliku o položaju albanske nacionalne manjine u Jugoslaviji između dva rata. Koliko god nepovoljna, ona i nije bila bitno nepovoljnija od položaja mnogih drugih kategorija stanovništva, bez obzira na narodnost. Izrabljivanja, nepoštovanja zakonitosti, žandarmerijskog nasilja, bilo je i na drugim stranama i prema drugim narodima Jugoslavije; razume ce, i prema srpskom narodu. Nacionalni momenat ce ovde ne može posmatrati odvojeno od socijalnih i klasnih odnosa. Osim toga, stanje i položaj albanske nacionalne manjine u Jugoslaviji između dva rata moraju ce procenjivati i u kontinuitetu odnosa i stanja koji su ce obrazovali na tom planu bar tokom poslednjih nekoliko decenija, i više, uoči balkanskog i svetskog rata. Kosovo i zapadna Makedonije bili su za nekoliko prvih godina posle 1918, u stvari, u pravom vanrednom stanju i provizorijumu: s jedne strane, sa albanskim terorizmom, a s druge strane, sa pokušajima da ce nacionalni i socijalni odnosi razreše kroz program agrarne reforme, kolonizacije, a delimično i iseljavanja muslimana iz Jugoslavije. Ni do samoga rata 1941. godine nije u tim krajevima stanje normalizovano, niti je uopšte rešen bilo koji životni problem - ne samo Albanaca nego ni Srba, Crnogoraca i Makedonaca.

¹ Srbija 1878, 569 (br. 341).

² Tekstovi prema: M. Bartoš, Međunar. javno pravo I, 484-487.

³ M. Bartoš, Međunar. javno pravo I, 428.

⁴ M. Bartoš, Međunar. javno pravo I, 429; upor. A. Hadri, Nacionalno ugnjetavanje šiptarske narodnosti i stav i borba KPJ za nacionalna prava Šiptara za vreme stare Jugoslavije, Gjurmime albanologjike 2 (1965) 145-168.

2. Agrarna reforma i kolonizacija

Jedna od glavnih mera za sređivanje stanja na Kosovu i Metohiji, isto tako u Makedoniji, trebalo je da bude agrarna reforma i kolonizacija, kojom su imala da ce postignu dva cilja: da ce likvidacijom feudalnih odnosa uspostave društveno-ekonomske pretpostavke za razvoj slobodne kapitalističke poljoprivrede, i drugo, da ce uspostavi etnička i nacionalna ravnoteža i tako popravi stanje srpskog naroda na ovom području, poremećeno hroničnim nasiljem, naročito u prethodnim decenijama. Pogrešno je tvrđenje da je "kolonizacija prethodila agrarnoj reformi i davala joj osnovne smernice".^[1] Uredba o naseljavanju novooslobođenih i prisajedinjenih oblasti Kraljevini Srbiji doneta je, doduše, 20. februara 1914. godine, ali je bilo premalo vremena za njeno metodično i masovnije sprovođenje u život u mobilizacijskim i ratnim uslovima koji su nastali već jula iste godine. Glavni je zadatak bio, međutim, likvidacija feudalnih odnosa, koji su i bili pretpostavka ranijih i zatečenih nacionalnih odnosa; zemlja ce nalazila većinom u rukama čitluk-sahibija, a postojali su i polufeudalni odnosi - beglučari, napoličari, arendatori, momci itd. Nosioci feudalnog sistema bili su turski i albanski begovi i čitluk-sahibije, a zavisno stanovništvo sastojalo ce od srpske i albanska sirotinje.^[2] Pretpostavka za uspostavljanje nacionalne ravnopravnosti bila je, zato, likvidacija feudalnog sistema; u tome je nova vlast gledala prvenstveno put ka stvarnom nacionalnom oslobođenju Srba. Crna Gora je brže od Srbije počela likvidirati čitlučke odnose i naseljavati svoje saplemenike na teritoriji zapadne Metohije, već krajem 1912. Doduše, u toku prvog svetskog rata ti su ce naseljenici bili povukli u Crnu Goru, da bi ce već 1919. vratili na dobijena imanja.^[3] Prvo su ce vraćale porodice koje su do 1914. godine bile naseljene putem kupovine zemlje ili u državnoj režiji. Njihov povratak je bio masovan u proleće 1919; većina ce privremeno nastanila u gradovima, čekajući da dobije zemlju. U razdoblju od 1918. do 1920, Kosovo je naseljavano "bez dovoljne pripreme i plana, pa čak i bez finansijskih sredstava". Prvi naseljenici bili su prepušteni sami sebi, a država im je obezbedila samo besplatan prevoz železnicom.^[4]

Prethodnim odredbama za pripremu agrarne reforme, od 27. februara 1919. proklamovano je raskidanje kmetskih odnosa, kako u Bosni i Hercegovini tako i u novim krajevima Srbije i Crne Gore, a kmetovi su proglašeni vlasnicima zemlje. Izneseni su osnovni principi za dalje sprovođenje agrarne reforme.^[5] Što ce tiče naseljavanja [kolonizacije], ono je za oblast Kosova, Metohije i Makedonije pravno regulisano najpre Uredbom o naseljavanju južnih krajeva, od 24. septembra 1920. Tu su mnoga pitanja ostala otvorena i postojala je mogućnost velikih zloupotreba. Tačno je konstatovano da su zloupotrebe i nepravilnosti prilikom premera i zahvatanja privatnih imanja albanskih seljaka čifčija radi stvaranja kompleksa za naseljavanje imale negativne posledice na odnose naseljenika, koji su dobijali na taj način oduzetu zemlju, i meštana - Srba i Albanaca. Prema pomenutoj uredbi mogla ce privatna svojina oduzeti radi stvaranja naseljeničkih kompleksa, ali ce iz fonda za kolonizaciju morala dati u zamenu zemlja istog boniteta i u blizini oduzetih parcela. To ce, međutim, uglavnom nije poštovalo.^[6] Oduzimajući zemlju Albancima agrarne vlasti nisu ih upoznavale s njihovim pravima, čak ni zvanično obaveštavale da im je zemlja oduzeta. Prilikom ograničavanja naseljeničkih kompleksa uglavnom ce nije vodilo računa o interesima i egzistenciji albanskih seljaka: "ima slučajeva ... da je pojedincima sve oko kuće oduzeto, da sada radi ulaza u kuću moraju prolaziti kroz naseljeničko imanje". Ovakvi slučajevi dovodili su u neprijatan položaj i Albance i naseljenike, jer su i naseljenici videli da ne treba otimati od jednih siromaha da bi ce dalo drugim.^[7]

U stvari, kolonizacija je otpočela 1919/20. i sprovodila ce bez ikakva sistema, što je dovelo do zloupotreba u toku celoga rada na sprovođenju agrarne reforme na Kosovu. Iz poverljivih izveštaja i drugih dokumenata očevidno je da su agrarne vlasti, i pored izričitih naredbi ministra agrarne reforme a kasnije poljoprivrede, nastavile da protivzakonito ograničavaju i oduzimaju zemlju albanskih seljaka, često bez ikakve naknade ili zamene, sve do 1940. godine. U najteži položaj dospeli su Albanci u pograničnim srezovima prema Albaniji, gde su vlasti nastojale da nasele što više kolonista, smatrajući, ne bez povoda, da će na taj način obezbediti sigurnost granice i red i mir. Ne treba zaboraviti da je u najvećem delu ovoga perioda stanje nemira i nestabilnosti na Kosovu i Metohiji održavano stalnim ubacivanjem kačaka odnosno diverzantskih grupa preko granice sa albanske teritorije; smatralo ce da će pojas kolonista duž granice doprineti sprečavanju ovih upada. No pošto u tim srezovima nije više bilo ni državne ni opštinske zemlje, oduzimana su imanja seljaka Albanaca bez obzira na to da li njihove porodice mogu opstati na ono malo zemlje što im je ostavljeno. U prvom periodu naseljavanja na osnovu Uredbe, ipak, manje je zahvatana privatna obradiva površina Albanaca. Deljene su uglavnom utrine, šikare i šume. Od ukupne površine zemlje podeljene kolonistima jedva ako je 5% bilo obrađeno, dok je 95% predstavljalo dotada neobrađenu, a vrlo često i sasvim jalovu zemlju.^[8]

Prvih deset godina sprovođenja agrarne reforme i kolonizacije pokazalo ce da do tada preduzimane mere imaju vrlo velike nedostatke, koji dovode u pitanje efekat čitavog poduhvata i kompromituju državnu politiku na ovom planu. Zato ce 1931. godine pristupilo energičnim merama za likvidaciju agrarne reforme i naseljavanja. Zakon od 5. decembra 1931. odnosio ce na Makedoniju, Kosovo, Metohiju i delove Crne Gore. Ovim zakonom su definitivno ukinuti čivčijski odnosi zasnovani pre 1. oktobra 1912, napoličarski odnosi zasnovani pre 27. februara 1919, ćesimdžijski [zakupnički] odnosi, arendatorski odnosi na manastirskim imanjima i tzv. momački odnosi [kad su imanja bila prepuštena momcima]. Čifčije su zemlju, kuće i zgrade dobijale besplatno, a kolonizaciji su namenjeni viškovi zemlje.^[9]

Ne može ce osporiti činjenica da je agrarna reforma na Kosovu i Metohiji, pre svega, likvidirala feudalne odnose; s druge strane, zloupotrebama i nepromišljenom politikom produbila je jaz između srpskog i albanskog naroda i zaoštrila ionako loše nacionalne odnose. Uprkos tome, nije umesno preuveličavati obim i domet kolonizacije na Kosovu. Intenzivnija su naseljavanja izvršena između 1922. i 1929, kao i 1933. do 1938, kada je kolonizacija praktično završena. Prema nedovoljno tačnim podacima do 6. aprila 1941. naseljeno je na Kosovu i Metohiji ukupno 12.000 porodica, što znači oko 60.000 Jugoslovena, pretežno Srba iz raznih krajeva zemlje, po pravilu iz pasivnih oblasti.^[10] Taj broj sigurno nije bio dovoljan da nadoknadi velike gubitke u srpskom stanovništvu do kojih je došlo iseljavanjem poslednjih decenija pred oslobođenje: valja ce podsetiti na podatak Jovana Cvijića da je između 1876. i 1912. iz ovog dela Stare Srbije izbeglo u Srbiju preko 150.000 ljudi srpske narodnosti,^[11] a da ne govorimo koliko je izbeglo za duži vremenski period. Prema tome, na etničkom planu samo je delimično korigovan odnos koji je u suštini nepopravljivo bio poremećen na štetu srpskog naroda u prethodnom razdoblju. Uostalom, pokazuju to i podaci o nacionalnoj strukturi kosovsko-metohijskog stanovništva iz 1939: od ukupno 645.017, na slovenski elemenat dolazi 162.896 [25,2%], na neslovenski - albanski, turski, ciganski itd. elemenat - 422.827 [65,6%], a na srpske i druge naseljenike još svega 59.294 [9,2%].^[12]

¹ A. Hadri, Kosovo i Metohija, 59.

² M. Obradović, Agrarna reforma, 96.

³ A. Hadri, Kosovo i Metohija, 59-60.

⁴ M. Obradović, Agrarna reforma, 130-131.

⁵ Dobar pregled agrarne reforme u EJ IV, 644 (S. Dimitrijević).

⁶ Oštro je kritikovao ove nezakonitosti 1922 godine Vojislav Balozović. načelnik gračaničkog sreza: M. Obradović, Agrarna reforma, 114-115.

⁷ M. Obradović, Agrarna reforma, 118.

⁸ M. Obradović, Agrarna reforma, 143-145.

⁹ EJ IV, 650 (S. Dimitrijević).

¹⁰ M. Obradović, Agrarna reforma, 153, 210, 215, 220.

¹¹ J. Cvijić, Balk. rat i Srbija, 655-656.

¹² M. Obradović, Agrarna reforma, 233.

3. Albanski terorizam i iredentizam

Za sve vreme sprovođenja u život odredaba o agrarnoj reformi i kolonizaciji, ali i čitavoga ostalog sistema pravnih propisa i zakona, na teritoriji Kosova, Metohije i Makedonije jugoslovenska vlast ce morala nositi sa albanskim terorizmom, koji ce u našoj posleratnoj literaturi naziva, prilično eufemistički, "kačačkim pokretom albanskih masa", koje su ce "borile protiv uspostavljanja srpske vlasti".^{[1 ]} Glavni period terorizma je od 1919. do 1924. godine, mada ce i kasnijih godina javlja odmetništvo. Sama turska reč "kačak" znači - odmetnik od vlasti, ali i razbojnik, a to ce dvoje vrlo često spajalo u jedno, pošto akcije kačaka nisu bile gerilskog karaktera nego teroristički i pljačkaški napadi na ustanove vlasti i srpsko stanovništvo. Kakva-takva vlast Kraljevine SHS uspostavljena je ipak još 1921. godine, pošto je Ministarstvo unutrašnjih dela objavilo amnestiju svih odmetnika koji ce budu predali do 10. marta te godine. Amnestija je imala delimičan uspeh [rok za predaju je kasnije produžavan], ali ce može smatrati, s obzirom na tadašnje prilike na Kosovu, da je postigla cilj, jer ce većina odmetnika vratila svojim kućama, tako da "u nekoliko sela u tetovskom, prizrenskom i kosovskom okrugu, čije je muško stanovništvo bilo skoro polovinom odbeglo u goru, nema više nijednog odmetnika". Ipak, i posle određenih rokova ostalo je kačaka koji ce nisu predavali. "Prvi kačaci nisu ce ni do danas predali. Interniranje njihovih porodica nije dalo željene rezultate.^[2] Tako je borba protiv odmetnika i terorista "uključena" u program kolonizacije: imanja odmetnika su oduzimana, čitave porodice su internirane u posebne logore. Represalije su primenjivane i na sela ako su pomagala kačake, ili čak ako ce samo na njihovom području vodila borba s kačacima. Odmetničkim porodicama konfiskovana je cela imovina, a kuće su im ponekad spaljivane. Sela iz kojih ce pružao otpor osvajana su združenim dejstvom vojske i žandarmerije, uz učešće artiljerije. Zabeležene su i veće bune, kao na primer "lapska buna" [1920], koja je ugušena brutalno [Prapaštica, Knjina, Kabaš, Jablanica, Ariljača].^[3]

Važnu ulogu u održavanju nesređenog stanja, naročito na Kosovu, imala je politička i diverzantska aktivnost italijansko-albanske iredente iz same Albanije i emigrantskih centara. Akcija kosovske emigracije uklapala ce u opštu borbu protiv Jugoslavije, koju su vodili, na jednoj strani, ustaše, a na drugoj "makedonstvujušči". Italijanska vlada je bila glavni oslonac ovih pokreta. Ona je uspela da pridobije i rukovodioce tzv. "Kosovskog komiteta", čije je sedište bilo u Beču, na čelu sa Bedri Pejanom i Ibrahimom Đakovom,^[4] Grof Ćano u svom Dnevniku piše: "Moramo uspavati Jugoslovene. Ali kasnije, naša politika mora da ce živo pozabavi Kosovom. To će održati živim jedan iredentistički problem na Balkanu, privući pažnju Albanaca i predstavljati nož uperen u kičmu Jugoslavije".^[5]

U službi albanske iredente nalazile su ce i sve legalne političke organizacije Albanaca u Jugoslaviji. "Muslimanska južna organizacija" [Džemijet], formirana 1923, bila je korišćena i za sprovođenje iredentističke propagande, naročito posle pogoršanja jugoslovensko-albanskih odnosa 1924. Prema nekim podacima predsednik ove organizacije Ferat-beg Draga bio je u stalnoj vezi sa tiranskom vladom, od koje je primao i novac. Zbog takvog stava jugoslovenska vlada je 1925. zabranila rad "Džemijeta", ali ovaj nastavlja da radi u ilegalnosti. Formirana je na Beogradskom univerzitetu i tajna studentska organizacija "Besa", s programom da radi na priključenju Kosova i Metohije Albaniji; finansiralo ju je albansko, a potom italijansko poslanstvo u Beogradu. Trebalo je organizovati čete koje bi bile spremne da u slučaju izbijanja rata diverzantskim akcijama olakšaju napredovanje italijanske vojske, koju je albanskom narodu trebalo prikazati kao oslobodioce.^[6] Ali Hadri konstatuje da su "skoro svi albanski prvaci delovali javno ili tajno među svojim sunarodnicima pod plaštom političke pripadnosti ovoj ili onoj građanskoj stranci, verskoj organizaciji - džemijeta i gajreta"; skoro svi su ce potom za vreme drugog svetskog rata kompromitovali učešćem u okupatorskoj vlasti.^[7] U pitanju je, dakle, taktika prikrivanja i korišćenja legalnih mogućnosti političkog sistema i demokratskih institucija Jugoslavije u dvostrukom cilju: radi lične koristi i za sprovođenje antijugoslovenske delatnosti. Ekonomska beda i nesreća albanskog seljaka bila je zato mnogo pre posledica njegovog klasnog nego nacionalnog položaja: socijalna vrhuška albanskog naroda u Jugoslaviji živela je bogato kao priznati deo vladajuće klase, radeći istovremeno protiv države od koje i na račun koje je živela.

¹ M. Obradović, Agrarna reforma, 38

² Prema M. Obradović, Agrarna reforma, 107-108.

³ M. Obradović, Agrarna reforma, 135, 145-146.

⁴ Komitet ce izdavao za antifašističku organizaciju i pre italijanske okupacije Albanije održavali su kontakte sa sovjetskom ambasadom u Beču i s Kominternom: Ž. Avramovski, Prilog, 124, 135.

⁵ Prema: Ž. Avramovski, Prilog, 133.

⁶ Ž. Avramovski, Prilog, 123, 137.

⁷ A. Hadri, Kosovo i Metohija, 67.

4. Problem iseljavanja Albanaca iz Jugoslavije

Trajno rešenje albanskog pitanja u Jugoslaviji videli su neki srpski političari u planskom iseljavanju Albanaca. Iskustva Miloševih mera za iseljavanje albanskog stanovništva iz srbijanskih gradova četrdesetih godina XIX veka, i iseljavanje nekih 30.000 Albanaca iz Toplice i Južne Morave 1878. godine - navodili su na misao da bi ce tim putem moglo rešiti ovo pitanje i u granicama Jugoslavije. Povod za to su dale i one spontane muslimanske migracije koje su započele već u toku operacije savezničkih armija u prvom balkanskom ratu: masa Turaka, ali i muslimanskih Albanaca, bežala je pred ovim trupama ne samo u strahu od osvete nego i zbog onoga nepristajanja na život u hrišćanskoj državi koje je bilo tako karakteristično za muslimansko stanovništvo Turske.^[1] Sama je Turska na veoma određen način pothranjivala ovaj migracioni impuls, smatrajući ga sastavnim i prirodnim momentom napuštanja teritorija odn. gubljenja otomanskog suvereniteta nad određenom teritorijom. Štaviše, ima dokaza da je prvobitna ideja za iseljavanje Albanaca iz Srbije odnosno Jugoslavije potekla od turskih političkih faktora. Poslanik Srbije u Bugarskoj, Čolak Antić, piše svom Ministarstvu inostranih dela iz Sofije 30. maja [12. juna 1914. godine da je Džemil-bej, član turskog revolucionarnog komiteta, doneo iz Carigrada i jedan specijalni regleman za emigraciju muslimana iz otomanskih izgubljenih oblasti. Ovaj regleman izrađen je i potpisan od dra Nazima, koji je šef centralnog odbora za iseljavanje muslimana. Po ovome reglemanu ovdašnjem turskom revolucionarnom komitetu [u Bugarskoj] stavlja ce u zadatak da organizuje emigraciju muslimana ne samo iz Bugarske nego i iz Srbije i Grčke. Doneta je ovakva odluka: "Nastati da ce iz Bugarske isele svi Pomaci, koji pod pritiskom vlasti počinju u jakoj meri da konvertiraju hrišćanstvu [Pomaci su islamizirani Bugari - D. B.]; iz Srbije pomagati emigraciju posrednim putem i ne preduzimati mere do u slučaju kad od samog tamošnjeg muslimanskog stanovništva potekne želja za emigracijom; iz Grčke pomagati emigraciju samo iz oblasti u kojima je muslimansko stanovništvo u manjini ili nikakve kompaktnosti. Za naseljavanje muslimana [Turaka] iz balkanskih država određena je obala Anadolije a za Arbanase vilajeti Halep i Bagdad", u Siriji i Iraku.^[2]

Nema sumnje da je u prvim godinama posle uspostavljanja srpske odnosno jugoslovenske vlasti došlo do spontanog emigriranja izvesnog broja Albanaca, jednim delom u Albaniju, a drugim u Tursku. Nije mogućno utvrditi tačan broj emigranata, jer ce neke špekulacije sa statističkim podacima za 1910. odnosno 1920. godinu teško mogu održati kada ce uzmu u obzir svi složeni faktori ratnog stanja i iseljavanja srpskog, a ne samo albanskog stanovništva. Ako je na Kosovu i Metohiji 1910. godine bilo ukupno 475.000 stanovnika [svih narodnosti], a 1920. godine 439.000 stanovnika, apsolutni gubitak iznosi 36.000 stanovnika, a zajedno sa prirodnim mortalitetom za tih deset godina iznosi po nekim računanjima oko 150.000 stanovnika. Uopšte nije "nesumnjivo", kako veli Ali Hadri, da je glavni uzrok smanjenja broja stanovnika iseljavanje Albanaca, pa tek uz to i posle toga gubici u toku balkanskih ratova i prvog svetskog rata.^[3] Statistički period koji je u pitanju [1910-1920] uključuje, pre svega, dve godine uoči balkanskih ratova, kada je iseljavanje Srba sa Kosova bilo naročito intenzivno. Ratovi 1912-1918. godine odneli su vrlo veliki broj srpskih života u ovim oblastima, a nosili su sa sobom i novo raseljavanje. Procesi 1910-1918, prema tome, ireverzibilni su u demografskom smislu za srpski narod na Kosovu i Metohiji. Na iseljavanje Albanaca, stoga, otpada samo manji vremenski period i srazmerno manji broj ljudi. Prema nekim podacima privremena emigracija iz jugoslovenskih oblasti u Albaniju iznosila je 1921. godine oko 40.000 lica.^[4] Iseljavanje u Tursku bilo je srazmerno malo. Računa se da je do tridesetih godina iseljeno u Tursku najviše do 45.000 lica albanske, ali i turske i ciganske narodnosti [muslimana]. Nakon toga iseljavanje je prestalo, jer je turska vlada odbila da daje ulazne vize.^[5] U ovom slučaju radilo ce već o pokušajima planskog iseljavanja, o čemu su vođeni pregovori između jugoslovenske i turske vlade, počev od 1930. godine. Načelna saglasnost postignuta je 1931. Kasnije, u obnovljenim razgovorima, Turska je izrazila spremnost da početkom 1936. godine zaključi s Jugoslavijom formalni sporazum o iseljavanju 200.000 lica, "stanovništva koje je srodno po mentalitetu turskom, te će ce u Turskoj lako asimilovati, kao što je to slučaj sa nekim delovima arbanaškog stanovništva kod nas". Na sednici Stalnog saveta Balkanskog sporazuma krajem februara 1938. zaključeno je da ce u Carigradu sazove konferencija Turske, Rumunije i Jugoslavije, uz prisustvo grčkog posmatrača, radi diskusije o obezbeđenju materijalnih sredstava za naseljavanje doseljenog stanovništva u Turskoj. Ta konferencija je i održana 13. juna 1938, pa je zaključeno da je iseljavanje "jedan od najvažnijih socijalnih problema", pod čime ce podrazumevalo oslobođenje ziratne zemlje za Srbe iz pasivnih krajeva.

Iste godine je sa više strana podsticana i obrazlagana ideja o sistematskom iseljavanju Albanaca. Tako je 16. maja 1938. godine u Srpskom kulturnom klubu raspravljano o referatu u kome ce konstatuje da dotadašnji rad na kolonizaciji nije dao potrebne rezultate, da je opasnost i štetnost albanskog elementa i dalje aktuelna, kako u nacionalnom i ekonomskom tako naročito u bezbednosnom pogledu, pa ce stoga preporučuje da ce Albanci iz Jugoslavije iseljavaju u Albaniju ili Tursku pošto ce bude stvar uredila diplomatskim putem, kako su to povoljno rešile Bugarska, Rumunija i Grčka sa svojim muslimanskim stanovništvom. Ako ce ovo ne bude moglo izvesti, preporučuje ce da ce otkupljivanjem imanja i njihovim ustupanjem Srbima i Crnogorcima primoraju Albanci da ce sami iz sopstvenih pobuda iseljavaju.^[6] Istovremeno, 7. oktobra 1938. Ministarstvo vojske i mornarice Kraljevine Jugoslavije, zabrinuto za bezbednost i teritorijalni integritet Jugoslavije u predvečerje drugog svetskog rata, naređuje da ce nastavi akcija iseljavanja Albanaca, a komanda III armijske oblasti sa sedištem u Skoplju predlaže mere. U okviru toga, treba "smišljeno, sistematski, ali i energično" sprovoditi ovu akciju; dovoditi srpski elemenat; nastojati da ce u što skorije vreme jake kompaktne mase arnautske razbiju, dovođenjem u njihovu sredinu bar 50% našeg življa; za kolonizaciju u čisto albanskim naseljima neće ce moći primeniti agrar, tj. oduzimanje, nego bi tu zemlju trebalo otkupiti po dobroj ceni, pa onda vršiti naseljavanje. Milioni koji bi ce dali za otkup te zemlje, po oceni ove komande, bili bi neznatni izdaci prema koristi koja bi ce dobila rastresanjem kompaktnog arnautskog naselja. Ukazuje ce, pri tom, i na značajnu pomoćnu ulogu koju treba da odigra crkva, narodna odbrana i privatna inicijativa preko raznih društava i sl.^[7]

Antropogeografska proučavanja pojedinih oblasti na Kosovu i Metohiji, uprkos svemu, ne daju za pravo tvrdnjama da su iseljavanja u Tursku i Albaniju bila masovna. Atanasije Urošević primećuje, na primer, za Kosovo da ce isprva išlo samo u Tursku, a docnije malim delom i u Albaniju, te da su ce do 1935. godine iz čitave oblasti [od ukupno 7638 kuća] iselile 804 albanske kuće i 40 kuća poislamljenih i poarbanašenih Srba [svega 844 kuća, tj. oko 4220 lica]. U Albaniju je za to vreme iseljeno 68 kuća [oko 340 lica], a u Siriju 2 albanske kuće [desetak lica].^[8] U Novobrdskoj Krivoj reci na 2944 albanske kuće u celoj oblasti iselilo ce iz Jugoslavije 95 kuća [oko 475 lica], i to 81 u Tursku, a 14 u Albaniju; među onima koje su otišle u Tursku ima i 4 poarbanašene srpske kuće. Procenat iseljavanja u Tursku i Albaniju, dakle, iznosi ovde jedva 3,13%.^[9] U Gornjoj Moravi i Izmorniku albanski iseljenici su otvoreno govorili da ne mogu da gledaju kako "škau" [Srbin] sudi, a mnogi su muhadžiri pobegli iz bojazni od osvete onih Srba kojima su ce zamerili, jer je većina bila na atarima srpskih sela.^[10]

U svakom slučaju, iseljavanje Albanaca nije uzelo maha niti je dostiglo očekivane razmere. U elaboratu Ive Andrića iz 1939. godine računa ce još uvek sa prednostima sistematskog iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku, koje bi najlakše bilo izvesti u slučaju podele Albanije [o čemu Andrić inače ne misli dobro], "jer ne bi bilo nikakve jače akcije da ce to sprečava". Neiseljeni ostatak mogao ce, u tom slučaju, sa nestajanjem Albanije kao privlačnog centra za albansku manjinu na Kosovu, lakše asimilovati.^[11] No sve su te kombinacije pale u vodu pred nespremnošću jugoslovenske vlade da uloži veća finansijska sredstva u stimulaciju iseljavanja. Karakterističan je u tom pogledu razgovor turskog ministra spoljnih poslova Ruždi Arasa sa drom Ivanom Subotićem 6. jula 1939. Pred ostvarivanje programa iseljavanja Albanaca u Tursku isprečile su ce finansijske teškoće: svoju polovinu troškova naseljavanja u Turskoj, po sporazumu, turska vlada nije mogla da snosi zbog svog programa naoružanja. Aras je tvrdio da bi ce konvencija mogla odmah primeniti ako bi Jugoslavija primila na sebe i drugi deo troškova koji su ce odnosili na naseljavanje u Turskoj. Aras je uveravao Subotića da i turska vlada smatra da je najbolje da u Jugoslaviji duž albanske granice ima što manje manjine "koja bi jednog dana mogla postati podložna jednoj iredentističkoj propagandi dirigovanoj od strane Italije iz Arbanije".^[12]

¹ Vid.: V. Čubrilović, Polit. uzroci, 27; A. Urošević, Kosovo, 95; isti, Gornja Morava, 93.

² Dokumenti VII/2, 319 (br. 186).

³ A. Hadri, Kosovo i Metohija, 74-75.

⁴ Ž. Avramovski, Prilog, 124.

⁵ Ž. Avramovski, Prilog, 125.

⁶ A Hadri, Kosovo i Metohija, 75-76

⁷ A Hadri, Kosovo i Metohija, 76-77. I Glavni generalštab predlaže energično iseljavanje ili zadovoljiti zahteve Šiptara u materijalnom i kulturnom pogledu ili ih što skorije iseliti iz Jugoslavije u Tursku. Prvu soluciju je, međutim, odmah odbacio kao neprihvatljivu, jer je smatrao da bi to Šiptare možda "samo privremeno zadovoljilo i da bi po tom u najskorije vreme i momentu za nas možda najnepovoljnijem ipak tražili prisajedinjenje Arbaniji" Zato je Generalštab insistirao na drugoj soluciji (Ž Avramovski, Prilog, 137.)

⁸ A. Urošević, Kosovo, 95. Statistički pregled u ovoj inače odličnoj monografiji, začudo, nije jasan Iz "pregleda doseljeničkih struja" može ce nabrojati do 6724 albanske kuće, ako tu nisu uračunate one iseljene, onda je procenat iseljenih od ukupnog broja albanskih kuća nešto ispod 12% (6724+914=7638)

⁹ A. Urošević, Novobrod. Kriva reka, 45-46, upor. 35

¹⁰ A. Urošević, Gornja Morava, 93.

¹¹ Elaborat Ive Andrića, 89.

¹² Ž Avramovski, Prilog. 138.

Kosovo i albanska narodnost u novoj Jugoslaviji >>

//Kosovo.com / Projekat Rastko / Projekat Rastko Gračanica - Peć //
[ Promena pisma | Pretraživanje | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]