Mjerćin Felkel

Matica Lužičkosrpska i njena nacionalna odgovornost

Najvažniji događaj u istoriji Lužičkih Srba u 19. veku je osnivanje prve svelužičkosrpske nacionalne organizacije pod imenom Maćica serbska - 7. aprila 1847. Opstanak Matice lužičkosrpske danas je izraz kontinuiranog nacionalnog ubeđenja lužičkosrpskog naroda, čvrste narodne svesti i upornog rada lužičkosrpskih patriota. Lužičkosrpski kulturni i naučni tokovi počinju u doba lužičkosrpskog narodnog preporoda, njima je Matica sve do današnjih dana određivala sadržaj i pravac.

Matica je nastala u dužem procesu koji je povezivao mnoge idejne i formalne faktora i elemente. Možemo ih prepoznati na kraju prosvetiteljstva i na prelazu u romantizam, sledeći primer delovanja slovenskih kulturnih i naučnih društava kao i nemačkih književnih društava. Nema sumnje da je jedan od činilaca bio poziv Jana Kolara i Ljudevita Štura da se lužičkosrpsko društvo osnuje. Kao primer poslužile su Matica češka i Matica srpska.

Kada su se u ranom srednjem veku na evropskom kontinentu uobličila dva kulturna kruga - zapadni i istočni - lužičkosrpska država nije postojala. Češki, poljski, ruski narod mogao je svoje prve literarne vrednosti koristiti i primenjivati pre svega u crkvenom životu, pa se tako dogodilo da je - citiram slavistu Romana Jakobsona - "borba za narodni bogoslužbeni jezik postala... borba za narodnu kulturu i narodna prava uopšte".^[1] Latinski jezik, koji je dominirao u zapadnom kulturnom svetu (u koji su Lužički Srbi spadali s obzirom na državu), kao i nepostojanje lužičkosrpske narodne crkve - u ranom srednjem veku su sprečavali tu simbiozu kod Lužičkih Srba. Tek su reformacija, Luterov prevod Biblije i njeno prihvatanje kod Lužičkih Srba probudili samouverenost i kasnije narodni pokret. Na ovom mestu ću samo dodirnuti dugu istoriju (pre osnivanja Matice) da bih upozorio na mesto Lužičkih Srba izmeću Istoka i Zapada. Nijedan drugi slovenski narod nije bio izložen takvom višestranom duhovnom i političkom uticaju. Lužičkosrpski narodni preporod je, u poređenju s drugim slovenskim narodima, na duhovnom polju morao da prevaziđe mnoge zastoje. Primer: meću Slovenima sve do 1842. godine samo Lužički Srbi i Bugari nisu imali novine!

Matica lužičkosrpska bila je četvrto društvo koje se tako nazvalo. Pre nje su osnovane Matice srpska (1826), Matica češka (1832), Matica hrvatska (1842), a posle nje u Galiciji u Lvovu (1848), Moravska (1852), Dalmatinska (1862), Slovenačka (1862) i Slovačka (1863). Istorijski razvoj, politički položaj i državna pripadnost slovenskih naroda bili su različiti. Vidimo da su Matice nastale i funkcionisale kod slovenskih naroda koji su u nacionalnom smislu bili pod tuđim vladama - Austrije, Pruske i Saksonije.

Lužičkosrpsko društvo se od samog početka po svojim pravilima i proklamacijama smatralo književnim društvom koje pomaže razvoj književnog jezika, pisanje i izdavanje srpske književnosti, kao suštinskog činioca narodnog identiteta.^[2] Uglavnom sa tog aspekta i treba ceniti stopedesetogodišnju istoriju Matice lužičkosrpske. Matičina izdanja su već prvih godina bila tematski raznovrsna: informativna dela o istoriji i sadašnjosti Lužičkih Srba u Gornjoj Lužici, pokušaji na polju umetničke proze, popularno-naučna dela, propovedi, orijentaciona knjiga o novom lužičkosrpskom pravopisu. Širina Matičinog rada odražava se i na izdavanju naučne periodike Časopisa Matice lužičkosrpske, čiji je prvi broj izišao 1848. Njegove stranice su bile posvećene lingvistici, istoriji, etnografiji. Sem naučnih publikacija štampana je i nova lužičkosrpska lirika, jer je tek deset godina kasnije pokrenut lužičkosrpski beletristički časopis. Sa širenjem i razvojem jezika, književnost je mogla da procveta i razvija nacionalnu svest u narodu.

Osnivači Matice lužičkosrpske svoj rad za narod nisu ograničavali samo na književno polje, već su se brinuli i o drugim potrebama. Za vreme revolucije su shvatili da je kucnuo čas da traže zakonsko regulisanje lužičkosrpskih pitanja. Osim paragrafa u saksonskom školskom zakonu iz 1835. godine, što se tiče škole za Lužičke Srbe ništa nije bilo zvanično regulisano. Isto tako je za uvođenje lužičkosrpskog jezika u javnost i crkvi bila potrebna zakonska potpora. Tako je nastala prva Lužičkosrpska peticija ili "velika molba Lužičkih Srba" kraljevskom zajedničkom ministarstvu u Drezdenu. Nju je potpisalo oko 5.000 domaćina. Lužički Srbi su stupili u političku javnost.

Matica je sve do osnivanja "Domovine" (kao saveza lužičkosrpskih društava 1912. godine) ostala glavni nosilac opštenarodnih ideja i interesa. Na njenu inicijativu i njenom aktivnom pomoći osnovana je 1880. u Kočebuzu, u Pruskoj, podružnica Maćice serbske koja je delovala sve do 1933. Opštenarodna odgovornost je u drugoj polovini prošloga veka urodila podizanjem doma Lužičkih Srba.

To nije bio spoljni znak životne volje Lužičkih Srba u Budišinu i Lužici već i institucija za praktično nacionalno delovanje.

Polazna tačka za grananje, za šire delovanje bio je narodni preporod koji je decenijama podsticao buđenje nacionalne svesti. Stvarale su se nove narodne celine, zaživeli su raznovrsni društveni pokreti zbližavanja Lužičkih Srba u selima i gradovima. Podizanje Lužičkosrpskog doma, kulturnog i duhovnog središta Lužičkih Srba, odražavalo je povezanost Matice s narodom i društvima.

Posle smrti Mihala Hornika (1893) duhovni otac Matice postao je, iako nije preuzeo predsedništvo, Arnošt Muka. On je časopisu i Matici podneo precizan program rada koji je imao u vidu i to da se lužičkosrpska pismenost razvila i da Matica nije više jedino lužičkosrpsko društvo koje se stara o pisanju i izdavanju literature. Muka je u njemu skrenuo pažnju na Matičine naučne zadatke.^[3] Program je obuhvatao istraživanja i objavljivanja lužičkosrpske istorije, demografije, lingvistike, proučavanje narodne i umetničke književnosti i muzike, drugih umetnosti pa i narodne privrede. Taj široko zasnovani prvi program razvoja sorabistike kod Lužičkih Srba od značaja je i danas kad se on ostvaruje u Lužičkosrpskom institutu, na univerzitetskom institutu u Lajpcigu i u drugim slavističkim centrima u Nemačkoj i inostranstvu. Naučno interesovanje za Lužičke Srbe deo je opštenarodnog delovanja koje kod njih i drugde služi Lužičkim Srbima i lužičkosrpskom imenu ne samo meću naučnicima.

Na kraju veka možemo konstatovati da je Matica svoju dužnost prema narodu usmerila na lužičkosrpsku nauku, na stvaranje lužičkosrpskog kulturnog centra i na nacionalne političke probleme. Matica se pokazala kao domicil lužičkosrpske nauke: časopis redovno izlazi, Matica je osnovala lužičkosrpski muzej, lužičkosrpsku biblioteku, arhiv, umetničku galeriju. Upravo su matičari odbijali nemačke političke napade na lužičkosrpski narod i narodno delovanje, i to istraživačkim rezultatima kao što je na primer Mukina Statistika Srba 1884-1886. Politički konzervatizam je umnogome bio sredstvo za očuvanje narodne suštine. Vernost kralju nije bila prepreka za narodno delo, niti za negovanje kulturnih odnosa meću Slovenima. Ideja slovenske uzajamnosti dobila je izoštreniji karakter, više nije bila samo prazna deklaracija, postala je stvarna, praktična uzajamnost.

Kulturni i naučni odnosi Lužičkih Srba s drugim Slovenima nisu rezultat osnivanja Matice: oni su stariji, čak su bili konstitutivni činilac osnivanja Matice. Slovenska kulturna uzajamnost nije bila imala ni politički, tj. panslavistički sadržaj, već je ponekad bila obojena romantičarski i zasenjena preteranim objašnjavanjem Kolarove osnovne ideje o slovenskom kulturnom zajedništvu. Sličnost istorijskih sudbina većine slovenskih naroda i bliskost slovenskih jezika bile su stimulativne u kulturnim odnosima i odražavale su se u narodnom životu. Ali sa lužičkosrpske strane interesovanje za slovensku uzajamnost se raširilo; Lužički Srbi - nemajući svoju očevinu, u nemačkoj državi izloženi stalnom pritisku germanizacije - u zajedništvu su tražili više naklonjenosti prema sebi.

Ovi kontakti, bilo preko Matice, bilo preko ličnih veza, brzo su doneli rezultate: u Petrogradu je 1844. izašao prvi pregled istorije lužičkosrpske književnosti, koji je napisao I. I. Sreznjevski; František Ladislav Čelakovski je svojim delima položio međunarodni temelj biblioteke Matice lužičkosrpske; još pre osnivanja Matice slovačke počela je razmena knjiga i časopisa sa bibliotekarom u Banskoj Bistrici; Vilhelm Boguslavski je pridobijen da napiše istoriju lužičkosrpske književnosti; Aleksandar Pipin je u svojoj istoriji slovenskih književnosti prikazao originalnu lužičkosrpsku književnost. Istraživanju lužičkosrpske etnologije značajno su doprinosili Adolf Černi i Ludvik Kuba.

Ovaj poslednji je postavio temelj za osnivanje lužičkosrpske galerije.

Veze izmeću Matice lužičkosrpske i Matice srpske zavisile su od mnogih spoljnih okolnosti pa ovde o njima ne treba govoriti kao o stalnim i čvrstim odnosima, ali ih ipak posvedočuju mnogi primeri: objavljivanje lužičkosrpske lirike u Srpskom letopisu 1861. godine, predlog Matice lužičkosrpske predstavništvu Matice srpske za razmenu knjiga i časopisa (pismo iz 1862) i putopisne beleške po Lužici u srpskim publikacijama, te o Balkanu u lužičkosrpskoj periodičnoj štampi. Mićo Cvijetić sve to ubedljivo potvrđuje.^[4] Važan događaj u srpsko-lužičkosrpskim odnosima bio je npr. učešće delegata Matice srpske na osvećenju lužičkosrpskog doma u Budišinu 1904. godine, došli su predsednik dr Antonije Hadžić, sekretar Milan Savić i književnik Vladan Borčević, koji su lužičkosrpskom domu predali veliki dar, 2.000 maraka. Oni su se u knjigu gostiju Matice lužičkosrpske upisali ovim rečima:

Slava lužičkim Srbima, koji su se održali pored tuđinštine. Želimo im svaku sreću i napredak u njihovom radu na boljitku svoga roda i naroda.

27. sept. 1904.

Hadžić, predsednik "Matice Srpske" iz Novog Sada

Dr Milan Savić, sekretar "Matice Srpske" u NSadu

Rezultat te posete bilo je i objavljivanje članka klasika lužičkosrpske književnosti J. Barta-Čišinskog u Letopisu Matice srpske 1905. godine, koji je on napisao na molbu srpskih gostiju^[5] i u kojem se bavi razvojem lužičkosrpske književnosti opširno informišući srpsku naučnu javnost o prošlosti i sadašnjosti književnog stvaranja Lužičkih Srba.

Da li je to sa strane Lužičkih Srba bio panslavizam kakav se lužičkosrpskim reprezentantima prebacuje u nemačkim novinama i državnom aparatu?

Panslavizam je zamršen fenomen. Pa ipak mu se opet vraćamo kad posmatramo među-slovenske odnose, uzajamnost. Po mome mišljenju, o negovanju veza Lužičkih Srba sa drugim slovenskim narodima ne može se govoriti kao o političkom panslavizmu.

U tom se kontekstu javljaju najrazličitija shvatanja: slavenofilstvo, panrusizam, kulturni panslavizam, politički panslavizam, ruski panslavizam, austroslavizam, neoslavizam; čak se govori i o pravoslavnom panslavizmu. Na ova shvatanja treba gledati kroz njihovu istorijsku determinisanost. Sredinom 19. veka ruski politički panslavizam bio je usmeren na velikorusku ekspanziju, na stvaranje jedinstvene države slovenskih naroda. Jan Kolar je, međutim, propagirao kulturnu uzajamnost slovenskih naroda kao sredstvo narodne identifikacije, dok je sadržinski drukčija struktura ideja Eduarda Beneša posle 1918. Beneš je oživeo koncepciju uzajamnog pomaganja slovenskih naroda kao sredstvo otpora pangermanskom programu u Nemačkoj. Slovenske se uzajamnosti setio i Staljin tek kad se Hitlerova vojska obrela na teritoriji Sovjetskog Saveza, a na onom Sveslovenskom kongresu u aprilu 1942. u Moskvi praktično se nije čulo ništa sem proslovenskih gesala. Posle 1945. godine u mnogim slovenskim zemljama je zavladao tzv. proleterski internacionalizam koji nema ničega zajedničkog sa panslavističkim idejama ili slovenskom uzajamnošću. Pri klasifikaciji termina ipak treba voditi računa o njihovoj genezi.

U kontaktima Lužičkih Srba sa drugim Slovenima razvio se asimetričan model međuslovenskih odnosa, ali on drukčiji u tadašnjim prilikama nije mogao ni biti. Doprinos Lužičkih Srba toj slovenskoj uzajamnosti je skroman. Smoler je 1867. pred carskom vlašću u Moskvi zastupao interese Kašuba. Moskovska istoričarka L. P. Laptjeva u svojoj monografiji o lužičkosrpsko-ruskim odnosima dokazuje da je "A. Smoler... imao širok krug poznanstava i razgranate veze sa ruskom inteligencijom... Smoler se poznavao s većinom ruskih slavista i radnika slovenskih komiteta Moskve i Petrograda."^[6] Harkovski univerzitet je želeo da na njemu M. Hornik bude profesor, za istraživanja i naučne rezultate rada A. Muke bili su zainteresovani u Petrogradu, Varšavi, Pragu, Berlinu, na Balkanu; sofijska "Slovenska beseda" izabrala je pisca rečnika Jurja Krala i A. Muku za počasne članove. A potrajalo je decenijama dok za počasnog doktora na nekom nemačkom univerzitetu nije izabran Lužički Srbin: Lajpciški univerzitet je tu počasnu titulu 1947. godine dodelio Oti Vičazu.

Zabrana javnog rada lužičkosrpskom narodu od nemačke nacističke administracije kočila je delovanje Matice, ali ipak nije ugušila narodnu životnu volju ni nade matičara. Svakakve nacističke zabrane nasilno su ugušile javni život Lužičkih Srba na selu, u crkvi, školi. Lužičkosrpski narod je doživeo najgore zatiranje, po Hitlerovim planovima trebalo je 1941. godine da preseljavanjem bude i fizički istrebljen. Lužičkosrpski evangelistički i katolički sveštenici, učitelji i narodni vođi premešteni su u nemačke oblasti. Bogata lužičkosrpska biblioteka, arhivske i umetničke zbirke u Lužičkosrpskom domu konfiskovane su i uništene. Odmah posle poraza Hitlerovog režima Lužički Srbi su se okupili u "Domovini", a matičari se pobrinuli da se duhovne i materijalne ruševine raščiste. Matičari iz Donje Lužice tražili su naknadu duhovne i materijalne štete, koje je društvo pretrpelo pod nacizmom, i od okupacionih vlasti zahtevali da se izjasne o ravnopravnosti Lužičkih Srba u tadašnjem Braniboru. Na ruševinama Lužičkosrpskog doma u Budišinu gradila se budućnost. Od 1945. do 1949. godine u Matici lužičkosrpskoj su koncipirani i realizovani kulturni i naučni poduhvati: jedinstveni lužičkosrpski pravopis, lužičkosrpski leksikon u više tomova, prevod dela o praistoriji Lužice i podizanje Lužičkosrpskog doma. Uvek je tu i odgovornost Matice pred narodom. Proslava stogodišnjice Matice lužičkosrpske 1947. i polaganje kamena temeljca za Lužičkosrpski dom bila je prva javna manifestacija Lužičkih Srba posle 1945. godine. U njoj su učestvovali i predstavnici vojne administracije iz slovenskih zemalja u Nemačkoj, što je bio izraz slovenske solidarnosti. Jugoslaviju je na toj svečanosti zastupao stari prijatelj Lužičkih Srba dr Mikačić. Nametnuti sovjetski sistem vladanja duhovnim životom doveo je do toga da je Matica 1949, kao i druga nemačka narodno-prosvetna društva u Saksoniji, bila lišena svoje samostalnosti. Usledio je podstrek da se, kao lužičkosrpski istraživački centar, 1951. osnuje Institut za lužičkosrpsku etnografiju, koji je kasnije priključen Akademiji nauka. Osnove za njegov rad položili su matičari.

Pedesetih godina otvorena je lužičkosrpska centralna biblioteka a zatim i lužičkosrpski kulturni arhiv i lužičkosrpski muzej. Osnivanje instituta je pozni odjek na stare opravdane zahteve da država pomogne institualizovanoj lužičkosrpskoj nauci.

Četiri decenije profesionalnog istraživanja u Institutu za lužičkosrpsku etnologiju urodila su novim rezultatima i obogatile zatečene vrednosti lužičkosrpske nauke koja se upisala u istoriju slavistike NDR-a i Evrope. Druge lužičkosrpske institucije - Univerzitetski sorabistički institut u Lajpcigu, Narodno izdavačko preduzeće "Domovina", Dom za lužičkosrpsku narodnu umetnost, Nemačko-lužičkosrpsko narodno pozorište, ansambl lužičkosrpskih pesama, igara i muzike - preuzeli su na sebe i danas na višem nivou izvršavaju nekadašnje Matičine zadatke.

Kulturni odnosi Lužičkih Srba sa drugim slovenskim narodima su za vreme postojanja NDR-a po tradiciji svesno bili nastavljeni. Zahvaljujući nivou lužičkosrpske nauke, književnosti i umetnosti, kao i nađenim mogućnostima, u uslovima oficijelnog, ideološki determinisanog prihvatanja "proleterskog internacionalizma", bila je uspostavljena plodna međusobna saradnja kako na dobro lužičkosrpske, tako i na dobro češke, ukrajinske, poljske, ruske i jugoslovenske strane. Pre sedam godina oživljena Matica lužičkosrpska stupila je u sasvim novi krug: uprkos četrdesetogodišnjem prećutkivanju i digresiji istorijske realnosti, ona je živela u svesti Lužičkih Srba i njihovih prijatelja na strani, zauzimala se za negovanje lužičkosrpske nauke, širila njene rezultate u Lužičkoj Srbiji i van nje, čineći sve što se moglo da bi se učvrstio nacionalni identitet lužičkosrpskog naroda kao celine i lužičkosrpskog čoveka kao individue. Za to je nužna državna institucija za pomoć i razvijena međunarodna sorabistika. Matičinim skupštinama, na sastancima, u sekcijama i u mnogim drugim oblicima aktivnosti društvo se nadovezalo na sadržaje otadžbinskog rada, na korisne društvene tradicije koje su punih vek i po služile za očuvanje nacionalnih vrednosti: jezika, pismenosti, književnosti, narodnih običaja i navika, istorije, kulture, umetnosti, nauke. Na naučnom polju, ugledajući se na Poljsku akademiju objavila je dela lužičkosrpskog lingviste Frida Mihalka, a za slaviste zbornik priloga iz lužičkosrpske književnosti i njene istorije, na Varšavskom univerzitetu je održala prvu konferenciju mladih slavista-sorabista iz Poljske, Nemačke, Češke i Lužice. Zaslužuje da se pomene ekskurzija profesora i studenata Lavovskog univerziteta po Lužici 1992. godine koju je organizovala Matica: na taj se način osigurava kontinuirano negovanje naučne uzajamnosti. Istorijska se sekcija, na primer, bavi ocenjivanjem istorije Lužičkih Srba koju je marksistička nauka prikazala sa svog stanovišta. Za marksističke istoričare je vođstvo Matice lužičkosrpske bilo konzervativno, protivnarodno, paktiralo je sa nemačkim vladajućim krugovima itd. Sada se radi na popravljanju tako iskrivljene slike. Kao i pre 150 godina, u Matici se i danas posvećuje velika pažnja lužičkosrpskoj kodifikaciji i normiranju lužičkosrpskog književnog jezika a toga radi je ona organizovala Donjolužičkosrpsku i Gornjolužičkosrpsku jezičku komisiju koje sarađuju sa lingvistima lužičkosrpskog instituta. Postoje još i sekcije za jezik, književnost i umetnost, etnologiju i muzeje, kao i Donjolužičko odeljenje.

Matica je danas jedno od lužičkosrpskih društava koje časno nosi lužičkosrpsko ime, a u Donjoj i Gornjoj Lužici, u krajevima ugroženim tržišnom ekonomijom, jednodušno radi na ispunjenju najelementarnijih humanističkih prava naroda na nacionalnu egzistenciju i ravnopravnost. Društva i grupe u narodnom životu su veza izmeću pojedinca i porodice, na jednoj, i narodne celine na drugoj strani.

Ideale osnivača Matice lužičkosrpske, "Domovine" i drugih društava - čuvanje jezika i kulture - treba da u našim sadašnjim uslovima ostvarujemo (kao zavet) pismenošću, umetnošću, naukom, kulturom. To su naše nacionalne vrednosti: za njih smo pred našim potomcima i celim svetom odgovorni. Nas još ima 60.000, naša životna volja treba da bude jača nego kod velikih naroda, jezik moramo čuvati savesnije nego drugi, treba savesno negovati svoja i kulturna blaga drugih naroda, slovensku uzajamnost na svim poljima života kao elemenata oživotvorenja nacionalnog bića. To je jasno istaknuto na našim jubilarnim sednicama prilikom stopedesetogodišnjice osnivanja Matice lužičkosrpske aprila 1997. Kao narod imamo pravo na život, na državnu, zakonom garantovanu zaštitu jezika, kulture, na grudvu lužičkosrpske zemlje. Kao što nemačka deca uče maternji jezik, kao što se pomažu nemačka umetnost, nemačka nauka, nemački jezik u administraciji, u sudu i u crkvi - ista državna prava treba da uživaju svi Lužički Srbi u Gornjoj i Donjoj Lužici, sva srpska deca, omladina, umetnici, naučnici.*

*Predavanje održano u Matici srpskoj u Novom Sadu 17. II 1998.

Napomene

1. R. Jakobson, Počátek národniho sebeurčení v Evropē, u: Cyrilo-metodějské studie, Praha 1996, 5.

2. Vidi H. Zajler, Hladajć Serbjo, "Tydženska Nowina", Budyšin 1843; A. Klin, Zawódne předslowo, Časopis Towarstwa Maćicy Serbskeje, I lētnik!, 1. sv. Budyšin 1848.

3. E. Muka, Předslowo, Časopis Maćicy serbskeje, XLVII (1894), 65-69.

4. M. Cvijetić, Lužički Srbi i Jugosloveni, Novi Sad 1995.

5. J. Bart Ćišinski, Razvoj literature Lužičkih Srba sa osobitim obzirom na njeno sadašnje stanje, Letopis Matice Srpske, knj. 231, 1-31.

6. L. P. Lapteva, Rusko-serbolužickie Naučnыe svяzi s načala XX veka do Pervoй mirovoй voйnы (1914 goda), Moskva 1993, 244.