Radoslav Bratić

Lužički Srbi

Reč na književnoj večeri u Etnografskom muzeju u Beogradu, 1984.

Godine 1983. putovao sam u delegaciji Udruženja književnika Srbije i nepun mesec dana proveo na studijskom boravku u Istočnoj Nemačkoj. Tom prilikom boravio sam u krajevima gde su živeli i gde žive Lužički Srbi. Upoznao sam se tada, koliko je to bilo moguće sa stvaralaštvom i kulturom ovog naroda, a po povratku u Jugoslaviju počeo da čitam dostupne knjige i publikacije o Lužičkim Srbima. Zajedno sa grupom prevodilaca i uz pomoć lužičko srpskih pisaca sačinio sam jedan izbor i zove književnosti koji je objavljen kao poseban broj 78/1984. časopisa Koraci.

Ovo moje večerašnje uvodno slovo nemojte shvatiti kao predavanje o kulturi a još manje o istoriji ovog naroda, već naprosto kao zakasnelu promociju tog broja časopisa, koja se, bar mi se čini, održava u pravom trenutku i zgodnim povodom, kada možemo ugostiti pisce lužičkosrpske književnosti.

Lužički Srbi posle rata žive u državi nazvanoj Istočna Nemačka. A nemačko-jugoslovenske književne i kulturne veze su brojne i duboke. Da se ne podsećamo na one već odveć tamne iz 1914. kada Viljem II objavi Srbiji rat, ni na one iz potonjeg svetskog požara, ni na koncentracione logore kakav je Buhenvald kraj Vajmara,u kojem je život izubilo 56.000 ljudi, ni Encensbergerovih reči koje govore o krivici svakog Nemca zbog nedavne prošlosti kada kaže: "Pred sobom imam malu zemaljsku kartu. Ona nosi natpis Nacionalni gubici u drugom svetskom ratu. Na toj karti su krstovi, jedan krst označava milion ubijenih. Vidim pet krstova u Nemačkoj, pet u Poljskoj, jedan u Jugoslaviji. Dvadeset takvih krstova nalazim kraj reči Sovjetski Savez."

Ali od tih "veza" bilo je mnogo svetlijih.

Dovoljno je prisetiti se Dositejeve ljubavi za Lesinga, u čijem je delu našao savet kako pisati narodnim govornim jezikom, pa preko Kopitara, Braće Grim, Getea i Talfije (Tereze Albertine Luize fon Jakob), po mnogima najboljeg prevodioca naše narodne poezije na nemački jezik; iako je Grim ponekada znao da kritikuje njene prevode. Ako se svemu dodaju i Vukovi mnogobrojni tekstovi po nemačkim novinama - mnogo o Crnoj Gori objavljivao je i bez potpisa (verovatno iz straha da mu Miloš ne zameri) - onda je jasno koliko je na toj strani bio prozor naše pismenosti prema nemačkom svetu. Još od prevoda J. Krista iz 1886., i analiza našeg Skerlića, nametalo se poređenje dva velika pisca i dva velika dela: "Gorskog vijenca" i "Fausta", Mefista i đavola koji opčinjava vladiku Danila, između Njegoševe more uoči Trojčindanske skupštine i Vagnerovog uskršnjeg razgovora s Faustom. Ali velika dela se mogu uvek upoređivati. Uostalom i sam Gete je govorio o sličnosti između Fausta i Jova.

Između dva rata, u Nemačkoj je napisao i objavljeno podosta romana o zbivanjima u našim krajevima. Neki od njih su mnogo čitani i mogli bi za našu publiku i danas biti zanimljivi. Profesor Miljan Mojašević je istražio mnoge spise i tekstove, studiozno pročitao romane i pripovetke u nemačkoj književnosti, koji govore o prilikama i zbivanjima u ovom delu Balkana. On navodi preko dvadeset nemačkih autora čija su dela s temama iz našeg podneblja ocenjena kao vredna i od poratne nemačke kritike.

Nekoliko romana govori o životu na dvoru Obrenovića, o otporima Srba u Bosni (Openhajmerov roman "Sarajevo, sudbina Evrope"), o Beogradu pod Turcima. "Put u Ilok" Vilhema fon Šolca govori o nemačkom vojskovođi koji je branio Beograd od Turaka, Hajnrih Man u romanu "Boginja" iznosi impresije iz Zadra i Dalmacije, Robert Mihel napisao je knjigu o Hercegovini, Jozef Magnus Vener objavio je tri romana koji govore o padu Beograda, Egon Kiš je napisao svojevrstan dnevnik rugajući se austrougarskoj sili.

Kažu da je Betoven u šestoj simfoniji bio inspirisan našom narodnom pesmom, a S. Kaper je polovinom prošlog veka objavio ep o Kosovskom boju. Pero Slijepčević hvali Gezemanov roman "Bekstvo" o srpskom povlačenju preko Albanije, kao i dramu R. Vege "Nemanjići".

Od Vukovih tragova koji se prepliću sa tragovima mnogih nemačkih velikana, pa do Andrićevih koji je pred rat tamo bio ambasador i imao priliku da oseti svu žestinu propagande protiv svega što nije germansko, uspostavili su se mnoge veze naše i nemačke kulture i pismenosti. Te veze su se najjače prelamale kroz Vukova poznanstva s Kopitarom, Geteom i Grimom, koji su napravili najveću propagandu naše narodne književnosti i svetu pokazali (a naročito Vukovim protivnicima i kritičarima) da je srpski "govedarski"jezik ravan jeziku antičkih epova, ili kako su to Vukovi tumači govorili "homerovskom jeziku".

Podaci kažu da su Lužički Srbi, baš kao i balkanski Srbi, imali burnu istoriju. Borili su se i tukli sa moćnima i jačima, plaćali žestoku cenu odbrane svog nacionalnog identiteta. I onda kada su na njih nasrtali Francuzi, i kada ih je pokoravao poljski kralj, i kada su ih potčinjavali češki i brandenburški vladari, sve do moćne saske i nemačke sile. Potiskivali su ih i tlačili, zabranjivali jezik, ukidali nacionalna prava, s namerom da ih asimiluju i nasilno pretvore u drugi narod. Uostalom, hazarska sudbina malih naroda uvek je slična i uvek jednako tragična. Balkan i Evropa kao da su prednjačili u toj tradiciji mnogo pre i mnogo posle pada Vizantijskog carstva. Kada bi se sačinila jedna slika tlačenja malih naroda na ovim prostorima, ona bi bila potresna kao najčuvenije antičke tragedije. Uostalom, zar nekoliko balkanskih ratova, brojne bune i dva svetska rata nisu uvek bili krvavi i tragični otpor tom i takvom tlačenju. Kada se malo razgrne patina istorije videćemo da je ljudska civilizacija ispunjena događajima u kojima veliki i moćni razaraju i gaze sve oko sebe, a mali se koprcaju i biju za onu minimalnu mrvu ljudskog dostojanstva. Neophodno je to sve imati na umu, i kada je reč u tako malom brojčano narodu iz Lužice, od kojih se do danas održalo manje od stotinak hiljada duša.

Cena održanja ovog brojčano malog naroda, kako se iz brojnih redova lužičkosrpskih pisaca vidi, nastalih od starih vremena do današnjih dana, bila je prevelika. A književnost je, baš kao i druge umetnosti izgleda, najbolje svedočanstvo, najjasnija slika o jednom vremenu. Jer čitanke su odveć podložne promenljivim čitanjima i drugačijim sudovima.

Nekoliko je centralnih događaja, kako se i iz tekstova lužičko srpskih pisaca vidi, koji su bili najvažniji za širenje lužičko srpske kulture i održanja nacionalnog identiteta. Osnivanje "Matice srpske" ("Maćice serbske") a koje je usledilo najviše zalaganjem Arni Smolersa i Hadri Zajlersa (osnovane 1874. godine, dvadesetak godina posle osnivanja "Matice srpske" u Pešti, čije je sedište posle prešlo u Novi Sad) kao i osnivanje društva "Domovina" 1912. godine, značile su uporišne tačke nacionalnog razvoja ovog naroda. Na jednom mestu Grga Novak veli da je jezička i kulturna reforma Vuka Stefanovića Karadžića, koja je u to doba bila u punom zamahu, značila veliki polet i za lužičkosrpsku kulturu. Ne treba zaboraviti da Lužički Srbi govore na dva dijalekta: gornjolužički i donjolužički, koji se skoro mogu nazvati i različitim jezicima. Ta podeljenost je, verovatno, podsticana i smišljena sa strane. Baš kao što je od šesnaestog veka izvršen pritisak na veru Lužičkih Srba, i od tada su oni podeljeni na evangeliste i na katolike. Ima nešto od te simbolike i kada je reč o našim jezičkim prilikama koji se postavlja kroz pitanje: jedan ili dva jezika, srpski i hrvatski ili srpskohrvatski (kao da se plašimo nazvati svoj jezik pravim imenom), kao uostalom i kada je reč o često neopravdanom osporavanju samog Vuka Karadžića, tvorca naše novije pismenosti. To osporavanje traje do današnjeg dana u smislu da li je Vuk uzeo pravo narečje za književni jezik, te da li je Vuk namerno izostavljao reči srpske građanske kulture, o kojoj jedva da i može u to doba biti reči, itd.

Osporavanje i zabranjivanje jezika Lužičkih Srba imalo je sličnu sudbinu osporavanja i negiranja jezika i pisma balkanskih Srba. Godine 1334, Lajpciški parlament je doneo propis da se svako onaj ko progovori lužičkosrpskim jezikom kažnjava smrtnom kaznom. To je bilo vreme kada su lužičkosrpski pisci iz protesta pisali na latinskom a ne i na nemačkom jeziku. Dolaskom Hitlera na vlast, 1936. i 1937. godine, doneti su sledeći propisi: "Što je moguće više ograničavanje vendskog (srpskog) jezika, podizanje nemačkih dečjih vrtića, da bi se Nemstvo gradilo odozdo i da bi se pre svega sprečila izgradnja vendskog političkog vrhovnog štaba". Godina 1937. označila je progon i hapšenja najuglednijih Lužičkih Srba, ukidanje svih kulturnih i nacionalnih organizacija, oduzimanje imovine i progon svake vrste. Tada su donete sledeće mere za jačanje Nemstva:

1) Nikakvih predavanja ne sme biti o vendskom narodu i običajima.

2) Za vreme čitanja nastave, ali naročito na odmorima, govori se nemački.

3) Bogatstvo nemačkih igara i pesama prenosi se deci.

4) U poznavanju zavičaja imena stara daju se na nemačkom i unose na nemačkom.

5) Zapošljavaju se samo nemački učitelji po krvi.

6) Moraju se podizati nemački vrtići za predškolski uzrast, da bi se deca najzad odvojila od svojih baka koje govore samo vendski.

7) Sa svih odgovornih mesta mora se govoriti samo o nemačkim običajima, naročito u školama.

8) Reč "Vendi" mora da nestane...

Borba za nemstvo je borba za nemački jezik. U odnosu na to moglo bi se uči od nemačkog riterskog reda. "

Kao što se vidi, sve je činjeno da Lužički Srbi postanu narod drugog reda i da nestanu. Baš kao što je za vreme Kalajevog režima u Bosni doneta zabrana svih srpskih kulturnih i nacionalnih institucija. Srpski jezik je bio strogo zabranjen, a Kalaj je čak zabranio svoju vlastitu knjigu objavljenu na tom jeziku.

Posle rata i pored snažne asimilacije od strane velike nemačke kulture (uverio sam se da pojedini značajni lužičkosrpski pisci danas počinju pisati na nemačkom jeziku). Lužički Srbi su uspeli da dobiju svoja nacionalna prava, da obnove kulturne institucije i okupe najintelektualnije snage oko kulturnih centara i nacionalnih instituta u Baucenu-Budišinu. Tako je ovaj narod, iako pretežno zemljoradnički i zanatski, uspeo da obnovi mnoge uništene kulturne i nacionalne vrednosti, da obnovi svoju baštinu.

I neki stariji i mlađi pisci u svojim tekstovima kao najznačajnija i najkrupnija imena lužičkosrpske kulture pominju imena Jakubice, Smolera Vjele, Muka (važi za najznačajnijeg naučnika ovog naroda), Zejlera, Čišinskog, Skale, sve do stvaralaca iz poratnog doba, kao što je to jedan Jurij Brezan - začetnik moderne lužičko srpske proze (njemu se pridružuju Marija Mlinkova, Angela Strahova, Jurij Kravža, i dr.) do Kita Lorenca, prvorazrednog intelektualca i pesnika, ili Jurija Koha, jednog od vodećih pesnika novije generacije. U rukama sam držao i lužičkosrpski biografski leksikon, u koji je uneto oko 800 lužičko srpskih autora iz nekoliko vekova, i to ne računajući današnje savremene stvaraoce. Ti podaci najbolje govore o vitalnosti ovog brojčano malog ali stvaralački održivog naroda.

Tako od prilike završava istorija Lužičkih Srba kazana u nekoliko redova, za čije se poreklo kaže da su iz Milžica i Lužica, sa prapostojbinom istočno od reka Elbe i Zale. Istorija naroda koji je posle Prvog svetskog rata želeo svoju političku autonomiju ali mu Vajmarska republika ni velesile nisu priznale statute nacionalne manjine. A kakav je odnos Nemaca tog vremena prema ovom narodu najbolje se vadi u tekstu objavljenom u jednom nemačkom listu 1921. godine: "Po isteku jednog ljudskog veka od naroda Lužičkih Srba, koje danas nazivaju pogrdno Vendima, neće ostati ništa više do sećanje, a vendski jezik će razumeti samo filozofi. Vendi se približavaju svom kraju... Najveći deo ovih Venda u okrugu Baucena samo još prigodno govori vendski, ili čak uopšte ne. "

Bacimo sada kratak pogled na neke od značajnih pisaca koji su zastupljeni u tematskom broju časopisa"Koraci" iz 1984. godine koji je posvećen lužičkosrpskoj književnosti.

Jan Rak, pisac koji je živeo u 15-16. veku, dekan na Krakovskom, potom profesor na Frankfurtskom univerzitetu, drugovao je sa Luterom, a u svojim radovima žestoko šibao nemački šovinizam i zato bio trn u oku vlasti. Podsmevao se Nemcima kako s mukom govore latinski jezik, a veće sile, među kojima Poljske, Mađare i Britance nazivao je varvarima. Proterali su ga skolastičari i zabranili mu povratak u Lajpcig. Kaspar Peuker, takođe živeo na razmeđu između 16. i 17. veka, predavač na lekarskim studijama i lični knežev lekar često je hapšen i osuđivan na robiju. Objavio je niz radova iz matematike, astronomije, te lekarske i teološke spise. Smatrao je da češki kao jezik pripada Lužičkim Srbima. Duža pesma "Pohvala otadžbini" nastala je za vreme njegovog dužeg tamnovanja. To je stihovana hronika grada Baucena i hronika lužičkosrpskih plemena. Jan Bok, koji živi u drugoj polovini 16. i početkom 17. veka bio je doktorant filozofije, diplomata i veliki humanista. Govorio je šest jezika. Car Rudolf II dodelio mu je počasno zvanje i primio ga u ugarsko plemstvo. Bio je sudija i gradonačelnik u Kašanu (slovačke Košice), mnoge pesme ispevao u zatvoru, uglavnom na latinskom jeziku. Handroš Tara, savremenik Jana Boka, radio je kao paroh i prevodilac, pisao filološke rasprave iz lužičkosrpskog jezika. Autor je "Lužičkosrpskog priručnika" koja sadrži Luterov Mali katehizam, molitve i psalme, koji su bile zabranjene od strane kneza. Borio se za uvođenje maternjeg jezika u školske programe. U pesmi unetoj u ovaj izbor, Tara prekoreva sve one koji do svog jezika ne drže. Jurij Ludovici, koji je živeo u 17. veku, bio je paroh i izuzetan poznavalac lužičkosrpskog jezika. Objavljivao je svoje pripovesti koje predstavljaju najranije stvaralaštvo lužičkosrpske umetničke proze, Za svoj jezik kaže: "Nije naš jezik tup, niti gvozdena zvuka!" Kito Frico Štempel je živeo u 18. i 19. veku i prvi je donjolužički pesnik. Značajan je kao prevodilac antičke književnosti i sakupljač narodnih umotvorina. U prilogu ovom časopisu peva o Fedrusovim basnama i poziva svakog srpskog seljaka da ih pažljivo po zemlji poseje, jer će tako s njiva ukloniti korov. Handrij Zajler, živeo u devetnaestom veku, smatra se ocem poezije lužičkosrpskog nacionalnog preporoda. Njegova pesma "Serbska nevesta" uneta u ovaj izbor, uvrštena je u zbirku narodnih pesama. Jedna od njegovih pesama postala je lužičkosrpska himna. Osnivač je i urednik prvih novina ia ovom jeziku, Mihal Frencel, živeo na razmeđu 17. i 18. veka, preveo je Novi zavet. U ovom izboru svoj rad posvetio je ruskom caru Petru Velikom koji je 1697. godine posetio Sasku. Abraham Frencel, savremenik svog prezimenjaka Mihala, objavio je između ostalog prvi uporedni Etimološki rečnik. Jan Boguvjer Rihtar, živeo u 18. veku, prvi je pisac književne istorije na donjolužičkom dijalektu. Svoj tekst iz ovog izbora započeće rečima: "Možda neko suviše potcenjuje lužičkosrpsku naciju smatrajući je priglupom... Ali ja nekog lužičkosrpskog seljaka cenim kao boljeg fizičara od ponekih učenjaka, iako prvi nije fiziku učio kao drugi." Lužičkosrpski Dositej Obradović, Jan Horčanski, živeo u 18. veku, bio je žestok borac protiv germanizacije Lužičkih Srba. U prilogu ovog časopisa će reći: "Priznajem: ja sam Lužičkosrbin, i svog se porekla ne stidim" Veoma je zanimljiva priča Jurija Pilka, koji je živeo krajem 18. i početkom 19. veka, sakupljača narodnih priča i bajki. Mihail Navka, umro 1968. godine, začetnik je moderne kritičko-realističke priče na svom jeziku. U prilogu iz ovog izbora pažnju posvećuje ženskom liku. Merćin Novak-Njehornski, rođen 1900, začetnik je nacionalne likovne tradicije i poznat po svojim knjigama putopisa, a među njima i putopis iz Jugoslavije, objavljeno 1936. godine. Odmah je knjiga zabranjena. Prilog u ovom časopisu govori o pobuni srpskih studenata. Jer Arnošt Smoler, živeo u 19. veku, koji po pesmama podseća na našeg Vojislava Ilića, uradio je za Lužičke Srbe mnogo toga što je kod nas uradio Vuk Karadžić. Najplodniji lužičkosrpski pisac 19. veka, Jan Radiserb Vjela, umro 1907. godine, sakupio je ogromno folklorno bogatstvo i pisao basne i pesme za decu. Mato Kosik, umro 1940. godine bio je sveštenik, pesnik i emigrant u SAD. Usvojim pesmama tuguje za Lužicama bez kojih se oseća kao izgubljena ptica. Jakub Bart Čišinski, umro 1909, klasik je lužičkosrpske književnosti. Pisao je značajne romane i drame i spada među najkrupnija imena ove književnosti. Nina Vitkojc, umrla 1975. godine, imala je značajan udeo u stvaranju standarda donjolužičkog književnog jezika, U prilogu ovog izbora opominje svoj uspavani narod da se trgne. Jurij Breza, rođen 1916, začetnik je moderne proze i soc. realizma u stvaralaštvu Lužičkih Srba. To je najuspešniji i najčitaniji i pisac ovog naroda, Jurij Češka, 1944. godine je poginuo na putu da se priključi partizanima u Jugoslaviji. Uveo je modernu poeziju u svoju književnost. Marija Mlinkova, umrla 1971, izuzetan poznavalac nauke o književnosti i književni kritičar. Odličan je prozni pisac i stilista. Jurij Koh, rođen 1936. godine, jedan je od najznačajnijih autora svoje generacije i dobitnik visokih književnih nagrada. Jan Vornar, Kohov ispisnik, poznat je kao pisac humorističkih kratkih priča, knjiga za decu, autor koji neguje humor i jezik lužičkosrpskih seljaka. Jurij Kravža, Vornarov godišnjak, uspešno se ogledao u svim književnim rodovima. Beno Budar, rođen 1946. godine, objavio je više izuzetno. hvaljenih pesničkih knjiga, a jedan je od glavnih stubova izdavaštva u izdavačkoj kući"Domovina".

Sudeći po broju ovolikih imena i njihovom uspešnom stvaralaštvu, Lužički Srbi su narod koji ume da čuva svoje kulturno bogatstvo, i gledajući to blago nameće se jasan zaključak da Mefisto nije dobio Faustovu dušu.