|
|
 |
 |
 |
 |
|
|
Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji Dragana RadojičićVeze stanovništva Boke Kotorske i Albanije u XVIII vijeku na osnovu podataka iz arhiva Herceg NovogIzvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godineUvijek kada se nalazimo pred zadatkom da opisujemo djeliće prošlih vremena, na osnovu istorijskih izvora - arhivske građe, sva naša želja i potreba za malo književnog i pjesničkog pripovijedanja tako svojstvena našem slovenskom biću gubi se pred strogim naučnim metodološkim pristupom. Ne želeći samo navoditi argumentovane meni znane podatke, a vjerujući da je naučna istina jedna i jedina, želim da kažem da je pred svakim onim ko radi i razmišlja prenesen nekoliko vijekova iz ovdašnjeg vremena potreban narativni vremeplov. Trudit ću se da ovim radom makar i u najkraćim crtama, služeći se isključivo izvornom arhivskom građom, koliko je to god moguće riječima oslikamo jedno vrijeme za koje je već toliko puta rečeno, kakvim je sve teškoćama bilo začinjeno, i neka nam bude dozvoljeno da još jednom, u svijetlu društveno-ekonomskih zbivanja prozborimo riječ dvije o odnosima među stanovništvom dva trgovački povezana kraja Turske, Albanije i Mletačke Albanije. Političko upravni mletački arhiv Arhiva Herceg Novi sadrži sudsko-administrativnu dokumentaciju koja nam pruža, iz jednog ugla gledano, potrebne podatke za izabrani naslov. O odnosima i vezama između stanovništva Boke Kotorske i Albanije do sada ne znamo mnogo, jer ova tema nije bila predmetom interesovanja nauke. Hercegnovske arhivske vijesti, i one kotorske provenijencije za XVIII vijek zato su nam višestruko dragocjene. One predstavljaju konkretne dokaze o prisustvu slovenskog stanovništva u Albaniji posebno u Draču i Skadru. Ove vijesti su nam putokaz u utvrđivanju dinamike kulturnih i ekonomskih prožimanja u XVIII vijeku između u našem slučaju Turske Albanije i Mletačke Albanije.
Ovaj naziv je bio zvanični naziv za mletački posjed jednog dijela Jadrana, slijedom događaja počeo se vezivati za administrativno funkcije, te se tako u jeku ratnih opasnosti 1442. godine sreće naziv "Mletački providur za područje Albanije". Njegovo sjedište se pomjeralo u Drač i Skadar. Kada su Turci zauzeli Skadar providur se seli u Ulcinj, te su tako gubeći teritorije sve do Kotora, Mlečani nostalgično, zadržavali i staru titulu. Pretenzije države sv. Marka nikada nisu oslabile u odnosu na albanske luke i žitorodna područja, s obzirom i na činjenicu da je na tim prostorima vijekovima živjelo hrišćansko stanovništvo, koje se veoma teško pokoravalo Turcima, što se osjećalo i tokom prve polovine XVIII vijeka, ispunjene bunama i nemirima. Pokušavali su Mlečani da vrate Ulcinj i Bar pod svoju upravu ali im to nije pošlo za rukom te je naziv Mletačka Albanija, nakon svih bezuspješnih pokušaja ostao samo želja, a pojam se od 1684, godine trajno vezao za titulu kotorskog vanrednog providura i dosljedno generalnog providura u Zadru.[1] Poznato je da su dugotrajni i iscrpljujući ratovi u XVII i XVIII vijeku (Kandijski 1645-1669 i Morejski 1684-1699) politički izolovanoj Veneciji u odsustvu pravih saveznika donijeli mnogo poteškoća. U XVIII vijek, posljednji vijek njene velike vladavine, ušla je oslabljena, ne osvrćući se i ne pridavajući pravi značaj onome što se u tom vremenu dešavalo u srednjoj Evropi, kako na političkom tako i na ekonomskom planu. Holanđani, Englezi, Francuzi kao i Dubrovčani, su veoma intenzivno trgovali sa svim tržištima, kao i na turskim koja su, upravo i bila izvorišta trgovine na kojoj se baziralo bogatstvo Mletačke republike, pored sirovina iz teritorija njoj potčinjenih. Što se tiče oblasti Boke Kotorske ona je tokom XVIII vijeka za vrijeme mletačke vladavine administrativno i geopolitički jedinstvena teritorija, što je postala nakon zauzeća Herceg-Novog 1687. godine od Turaka. Tri utvrđena grada-tvrđave: Kotor, Herceg Novi i Budva, sa dosta malim gradskim područjem činila su tri osnovna jezgra življenja u Boki toga vremena, pored nekoliko manjih ali ne manje važnih utvrđenja, primorskih i kontinentalnih seoskih naselja. Mada nam često arhivska građa kao jedini izvor našeg obavještenja ne može pružiti ujednačene podatke ni u kvantitativnom ni u kvalitativnom smislu, ali zahvaljujući poznavanju arhivske građe XVIII vijeka u hercegnovskom arhivu, uočljivo je da je smjena vlasti i globalnog sistema krajem XVII i početkom XVIII vijeka za ovaj kraj imala samo spoljni značaj. Dubina samog slučaja leži zapravo u promjenama koje su se odigravale u demografskoj i etničkoj strukturi stanovništva, a pored toga i u svemu onome što takve promjene nose u sebi, to jest adaptivni procesi i nove forme življenja u svom punom sadržaju. Nakon uzrujane atmosfere sa početka XVIII vijeka život u Herceg-Novome će donijeti mirnije tokove. Adaptivni procesi i šarenilo novog življenja Dinaraca i Italijana trudit će se da svoje potrebe uklope u zajedničkom življenju u jednoj urbanoj i ruralnoj sredini, koja će se tokom XVIII vijeka razvijati u ekonomski osnaženo mediteransko naselje. Veoma brzo dotadašnji hajduci, ratnici i seosko stanovništvo, postaju vješti pomorci i trgovci. Trgovačka djelatnost zauzimala je najznačajnije mjesto u privrednom životu. Mlečani su novoosvojenom gradu pridavali veći značaj, u ekonomskom smislu nego što je to ne mjenjajući ekonomsku politiku bilo moguće ostvariti. Bez obzira na svježinu etničkog sastava, mobilnost, snalažljivost, pokretljivost i sve one snage koje su bile potrebne da se ostvari što bolji profit iz ove nove luke, to sa starim metodom uz zastarelu administraciju nije bilo moguće ostvariti, makar ne u onoj mjeri u kojoj se to očekivalo.
Kao što smo na samom početku istakli trgovački odnosi bili su glavna spona između stanovništva Albanije i Boke Kotorske i imaju svoju dugu predistoriju. Na osnovu nekih arhivskih vijesti iz XVIII vijeka u Arhivu Herceg-Novog saznajemo da je putem razmjena roba dolazilo do naseljavanja, privremenog ili trajnog, slovenskog stanovništva u Skadru ili Draču, Turskih podanika iz Skadra i Drača najčešće hrišćana u Boku Kotorsku. U dublju analizu ovih migracija nećemo ulaziti ovom prilikom osim onog faktora na koji se ovdje najviše oslanjamo, a to su trgovačke veze. Mlečani su se uvijek trudili da razviju politiku dobrosusjedskih odnosa sa brdskim i albanskim plemenima, održavajući odnose sa njima preko katoličkih misionara u Albaniji. Što se tiče trgovačkih odnosa oni su se veoma živo odvijali. Dvije trećine mletačkog uvoza poticalo je iz Dalmacije, Albanije i Grčke, mada već od sredine XVIII vijeka Magistrat za trgovinu u Veneciji (Ćinkve Savi) isticao je sve teži ekonomski položaj. Sadržaj naših arhivskih vijesti koje do sada nijesu objavljene mogli bi podjeliti u nekoliko grupa. Najprije su to one koje se odnose na stanovništvo koje je napuštalo Albaniju i naseljavalo se u Boki Kotorskoj. Njihov način dolaska u novu sredinu, adaptivni i životni procesi mogli bi se pratiti kao posebna tema, a ovdje ćemo ih samo naglasiti. Najbrojnije su vijesti o trgovini, kao i o našim trgovcima koji su živjeli u Skadru i Draču. Zatim slijede vijesti koje su trgovci donosili iz Albanije, a odnosile su se na zarazne bolesti i druge vijesti. Najčešće su vijesti o pomorskoj trgovini koje daju obilje podataka. Tako saznajemo koji su proizvodi najčešće bili uvoženi iz Albanije, bilo da su robu dovozili albanski bilo novski kapetani sa svojim brodovima. Najviše se uvozilo žito, zatim katran, duvan i drugo. Da ova pomorska putešestvija i trgovina nisu išli lako upozoravaju nas dokumenta koja govore o pretrpljenim nezgodama na moru, bilo od gusara bilo od loših vremenskih prilika. Uobičajeno i poželjno je bilo da se ovakve istrage vode bez obzira o kakvom stepenu nezgode se radilo. Tako kapetan Marko Duković pok. Rada iz Tople vlasnik broda "San Spiro i San Nikola" moli nadležne vlasti da povedu izviđaj jer je na povratku iz Albanije pretrpio nezgodu na moru.[2] Dešavalo se ne tako rijetko da roba koja je stizala iz Albanije tu ostane samo u tranzitu. Patrun Marko Gopčević iz Poda je uvezeni duvan iz Albanije dalje prosljedio za Veneciju, [3] a patrun Grga pok. Iva Đurišića iz Stoliva je vunu uvezenu iz Albanije odmah izvezao u Veneciju 1755. godine.[4] Kapetan Stanko Matković prosljedio je u nama nepoznatom pravcu uvezeni pasulj iz Albanije.[5] Da su neki naši kapetani radili na svoju ruku i u Albanskim lukama ukrcavali ono što im je bilo više isplativo saznajemo iz izvještaja Marina Vituri iz Herceg-Novog upućenog revizorima carina u Veneciji koji optužuje Vasilija Kneževića iz Herceg-Novog da je u luci Drač ukrcao u svoj brod duvan umjesto žita, za koji je dobio dozvolu.[6] Sa putovanja iz Albanije stizale su i vijesti o pojedinim zaraznim obolenjima. Vicko Dona 1733. godine javlja providuru Bembo o pojavi zarazne bolesti u Tirani i Kavoji te da se preduzmu sve potrebne mjere da se ova zaraza spriječi.[7] Nadležnom zdravstvenom magistratu u Veneciji iz Kotora su veoma često upućivane vijesti o pojavi zaraza u Draču i Skadru.[8] a ovaj magistrat preduzimao je potrebne mjere zaštite, ljudstva i uvezene robe. Tako je ovaj magistrat 1771. godine dostavio u Herceg-Novi odluku o mjerama koje treba preduzeti da se spriječi zaraza koja se pojavila u Albaniji.[9] Nasuprot obilju vijesti o trgovačkim odnosima između Albanije i Boke Kotorske oskudne su ali dragocjene vijesti koje govore o temi našeg interesovanja to jest o hrišćanskom stanovništvu koje je pretežno živjelo u Draču i Skadru stalno ili privremeno. Sredinom XVIII vijeka Skadarski trgovci su bili i Lazar Radovani i Nikola Mido kojima su 1754. godine dugovali 163 cekina Marko, Ilija i don. Mikele Monci iz Stoliva.[10] Stanislav Burović rodom iz Perasta zasigurno je privremeno živio u Skadru kao državni službenik, što saznajemo na osnovu dokumenta, u kome se govori o raznim vijestima u vezi razgovora između Burovića i Skadarskog paše vođenih 1754. godine u Skadru, a dostavljenih providuru Baldi.[11] Marko Ratković stanovnik Skadra se 5. 09. 1768. godine nalazio u Veneciji te je kotorski providur Anton Renier vratio providuru Herceg-Novog pismo koje je Marku bilo upućeno u Skadar.[12] Raspoloživa dokumenta nisu nam za ovu priliku mogla pružiti podrobnije podatke, a njihova jednostranost ne dozvoljava nam da ulazimo u dublju analizu. Međutim ovi političko-administrativni spisi, više svijetlosti pružaju kada je u pitanju stanovništvo koje je iz Albanije prebjegavalo u Boku Kotorsku u XVIII vijeku. Njihovo doseljavanje više puta je izazivalo sukobe među stanovništvom. Nakon događaja koji se 1746. godine odigrao na pijaci u Kotoru kada su neki Albanci napali Crnogorce, Mlečani su bili prisiljeni da 26 Albanaca "sposobnih za oružje" presele u Risan i Herceg Novi.[13] Da ova svađa nije bila okončana govori i dokumenat koji je 1755. godine Đorđe Picamano iz Kotora uputio providuru Moro o staroj svađi između Crnogoraca predvođenih od serdara Stanislava Radonića i 14 albanskih porodica nastanjenih u Kotoru.[14] Sukobi su stalno iskrsavali te tako 1785. godine nastao je spor između Albanaca i mještana sela Baošići. Ovaj sudski proces trajao je više godina, a nastao je kako saznajemo radi ubistva Aleksandra i Toma Cvijetkovića iz Baošića. Zato je bio optužen Anton Drašković Albanac iz Perasta koji je bio kmet na zemlji u Baošićima konta Vickovića iz Presta.[15] O ishodu ovoga spora i prepisci između Kotora i Herceg Novoga odnosno sudskih kancelarija ova dva mjesta, nije nam do kraja poznato. Sudski pisari su prilikom bilježenja izvjesnih dokumenata stavljali pored imena i prezimena i odrednicu njihove teritorijalne pripadnosti pa čitamo Albanac, Skadranin itd. Tako se veoma često spominje stanovnik Tople Nikola Gorakuća "rečeni Albanac".[16] Stanovnik Tople bio je i Mihailo Lazović "rečeni Albanac" koji se spominje u jednoj presudi u vezi otkupa jednog komada zemljišta na Toploj 1788. godine.[17] Tripa i Pavla Radovani "Albance" je 1771. godine liječio ljekar iz Kotora Marko Koradin, što navodi da su privremeno ili stalno živjeli u Kotoru.[18] U spisima novskog providura nalazi se dokumenat u kome se vidi da su Neso, Matija i Stefan Berović iz Skadra bili optuženi za načinjeni dug od 10 cekina majstoru Gogi Posta Resto iz Makedonije koji je zbog ovoga tražio saslušanje svjedoka 1768. godine.[19] S obzirom da je ova parnica vođena u Herceg-Novom znači da su navedeni Skadrani bili stanovnici Herceg-Novog. Više podataka ima o Albancima koji su živjeli u Perastu. Lazar Mihailović Busatić bio je Skadranin, a 1778. godine živio je u Perastu jep je te godine izdao punomoć kontu Vicku pok. Petra Smekije koji je trebao u Veneciji da mu isplati 10 cekina.[20] Izneseni podaci iako oskudni ipak nam daju uvid o neusklađenom stanju duha i materije kao i o tome koliko je, sudeći po prezimenima hrišćanskog stanovništva prešlo u XVIII vijeku da živi u Boku Kotorsku, zadržavajući makar što se sudskih spisa tiče, pored svoga imena i odrednicu svoga ranijeg prebivališta. Vijesti mletačkih konzula Drača i Skadra koji su sa pažnjom pratili sva gibanja koja su se dešavala na području Turske Albanije, daju nam neke podatke za našu temu. Tako Antun Duodo konzul iz Skadra piše 1755. godine ekstra providuru Moro u Kotor o sakupljanju vojske od strane, albanskih paša u nekim predjelima Albanije nastanjenim katolicima, koje namjeravaju iseliti u Tursku.[21] Iznijećemo i neke podatke o našim ljudima i njihovim neprilikama koje su doživljavali boraveći privremeno u Skadru, iako ne možemo pobliže saznati uzroke njihovih nevolja. U zatvoru paše Skadarskoga nalazili su se Filip Mijatov, Jovo Drobnjaković, Ivo Čelović, Staniša Petković i Andrija Vidović, a članovi komunitadi risanske Nikola Paprenica pok. Đura, Jefto Popov i Ilija Čelović, uspjeli su da ih otkupe za 550 cekina o čemu su i podnijeli dokaze.[22] Objavljujući ove naizgled grubo nabacane i letimično opisane podatke nemajući prostorno mogućnosti da ovom prilikom ulazimo u njihovu podrobniju analizu, nastojali smo da skrenemo pažnju na mogućnost iscrpnog istraživanja ovdje samo naglašenih problema, kao što su trgovačka djelatnost i migracije, na relaciji Boka Kotorska-Albanija. Posebnu pažnju privukla bi i djelatnost mletačkih konzula u Draču i Skadru što bi mogao, zahvaljujući obilju podataka, da bude predmet posebnog naučnog rada. Bez pretenzija da ovim radom zaokružimo jedno pitanje, pokušali smo da na osnovu neobjavljene arhivske građe zainteresujemo naučne radnike da uz pomoć i drugih arhivskih centara priđu ovim problemima. Obrada ovih pitanja sa otvorenim kompleksnim problemima dala bi značajne rezultate. Napomene1. M. Milošević, Zašto se Boka Kotorska u mletačkim izvorima nazivala "Mletačkom Albanijom"?. Spomenik SANU CXXVII, Beograd 1986, 239-241. 2. Arhiv Herceg Novog (dalje: AH), Političko upravni mletački arhiv (dalje: PUMA). f. 254, 95-106. 3. PUMA, f. 258 V. 81. 4. PUMA, f. 258 V. 54. 5. PUMA, f. 258 V. 97. 6. PUMA, f. 180, 28. 7. PUMA. f. 110. 70. 8. PUMA, f. 7, 538-553, f- 187, 88 9. PUMA. f. 243, 246-247. 10. PUMA, f. 187, 55-56. 11. PUMA, f. 199, Ţ. 12. PUMA, f. 231,147. 13. G. Stanojević, Mitropolit Vasilije Petrović i njegovo doba 1740-1766 Beograd 1978, 86-89. 14. PUMA, f. 191, 6-8. 15. PUMA, f. 271 II. 294, f. 278 II, 127-129. i 233-239. 16. PUMA, f. 258 VI, 117. 17. PUMA, f. 288, 256-272. 18. PUMA, f. 243, 61. 19. PUMA, f. 237, 453-455. 20. PUMA, f. 262, 109. 21. PUMA, f. 189, 10. 22. PUMA, f. 260, 24-29. LiteraturaBogumil Hrabak, Poslovanje pomoraca i trgovaca iz Boke Kotorske u Albaniji do 1600. godine, Spomenik SANU CXXVII, Beograd, 1986. Milošević Miloš, Dileme ekonomske politike Mletačke republike prema Kotoru i pomorskim naseljima Kotorskog zaliva, Istorijski zapisi 3-4, Titograd, 1973. Milošević Miloš, Trgovačka djelatnost i kapital novodoseljenih hajduka kao glavni faktor razvoja pomorske privrede hercegnovskog kraja u prvoj polovini XVIII vijeka, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru XVI, Kotor, 1968. Tomo K. Popović, Herceg Novi, Herceg Novi, 1924. Gligor Stanojević, Novska skela u XVIII vijeku, Spomenik SANU CXXVII, Beograd, 1986. Gligor Stanojević, Građa za privrednu istoriju Boke Kotorske u XVIII vijeku, Istorijski institut Beograd, knj. V, posebni otisak, Beograd, 1977. Maksim Zloković, Mletačka uprava u Herceg-Novom, Boka 3. Herceg-Novi, 1971. |
