Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Dragoljub Dragojlović

Etničke promene na tlu poznorimske provincije Prevalitane

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Naseljavanje Slovena u poznorimskoj provinciji Prevalitani, koja se prostirala od Lješa u severnoj Albaniji do Kotorskog zaliva u Crnoj Gori sa prostranim zaleđem u unutrašnjosti, imalo je više odvojenih i po svojim posledicama različitih etapa. Prvi talasi Slovena, koji su do kraja VI veka doprli do Drača i još dalje na jug prema Starom Epiru, bili su više rušilačkog nego kolonizatorskog karaktera. Trajnije naseljavanje Slovena na ovom prostoru, o čemu u najopštijim crtama piše Konstantin Porfirogenit, okončano je prvih decenija VII veka zaposedanjem provincije Prevalitane i većeg dela Novog Epira, izuzev utvrđenih i na obalama Jadranskog mora izolovanih gradova koji su ostali u rukama Vizantije.^[1] Kasnije je, u IX veku, iz ostataka ovih dveju provincija formirana nova administrativno-politička jedinica carstva sa sedištem u Draču, koja će sledećih vekova igrati značajnu ulogu u balkanskoj politici Vizantije.^[2]

Povezivanje slovenskim naseljima teritorijalno izolovanih gradova na obalama Jadranskog mora, sa Dračom kao centrom okupljanja, išlo je sporo i neujednačeno. Tek početkom IX veka Vizantija je smogla snage da pod svoju vlast objedini i teritorijalno poveže primorske, a delom i kontinentalne gradove nekadašnje provincije Novi Epir stvaranjem teme i obnovom mitropolije sa sedištem u Draču koji je dva prethodna veka bio izolovano vojno uporište carstva i sedište episkopije umesto nekadašnje mitropolije, kako to potvrđuju autentično liste učesnika VI i VII vaseljenskog sabora održanih u Carigradu 692. i u Nikeji 787. godine.^[3]

Restauracija vizantijske vlasti u dračkoj oblasti, delimično okončana početnom IX veka, išla je iz primorskih gradova prema ravničarskom zaleđu koje je uspelo da se oporavi od teških razaranja pretrpljenih od ranijih varvarskih napada. Njena je teritorija, bar u prvo vreme, bila ograničena samo na južne oblasti nekadašnjeg Novog Epira, iako to indirektno potvrđuje jedna lista episkopskih crkava potčinjenih obnovljenoj dračkoj mitropoliji, koja je sastavljena između 787. i 826. godine, kada se u izvorima pominje prvi po imenu poznati drački mitropolit Antonije.^[4] Prema ovoj listi, u čiju se autentičnost ne sumnja, obnovljena dračka mitropolija imala je osam podložnih episkopija, čija su se sedišta nalazila u primorskim gradovima između Valone i Drača i u kontinentalnom delu Novog Epira koji će nešto kasnije, za vreme bugarske vladavine, dobiti izrazito slovensko obeležje.^[5]

Izvan okvira novoosnovane dračke teme ostala je stara provincija Prevalitana, na čijoj je teritoriji, kako piše Konstantin Porfirogenit, otvorena slovenska arhontija Duklja, izuzimajući primorske gradove koji su ostali u rukama Vizantije.^[6] Iz šturih, a delom i protivurečnih podataka Konstantina Porfirogenita, teško je zaključiti kada je priobalni pojac stare Prevalitane sa primorskim gradovima, Lješom, Ulcinjom i Barom, pripojen dračkoj temi.^[7] Napred pomenuta lista sufragana dračke mitropolije, koja je sastavljena početkom IX veka, čini neuverljivim tvrdnje nekih istoričara da su primorski gradovi stare Prevalitane još pre Ahenskog mira 812. godine pripadali dračkoj temi. S druge strane, dva latinska natpisa, jedan iz Ulcinja a drugi iz Kotora, datirani u vreme cara Nićifora (802-811), odnosno careva Lava i Konstantina (813-820) govore da su primorski gradovi stare Prevalitane bili u okviru Vizantije kao izolovana vojna uporišta, ili povezana u zasebnu administrativno-političku jedinicu carstva, slično susednoj vizantijskoj arhontiji Dalmaciji.^[8]

Za razrešenje ovog problema malo nam pomaže Spis o narodima Konstantina Porfirogenita koji na teritoriji stare Prevalitane smešta slovensku arhontiju Duklju koju je, prema rečima učenog cara, početkom VII veka naselio car Iraklije (610-641), ne objašnjavajući kako je grad Duklja, do temelja razorena od varvara, dala ime staroj provinciji Prevalitani, čije je administrativno i crkveno sedište pre slovenske invazije bilo u Skadru a ne u Duklji.^[9]

Ono što nije sporno u delu Konstantina Porfirogenita jeste tvrdnja učenog cara da su Prevalitanu pre dolaska Slovena naseljavali starosedeoci Romani koji su se, potisnuti prema morskoj obali u utvrđene primorske gradove, održali delom kompaktno, a delom izmešani sa doseljenim Slovenima sve do kraja srednjeg veka.^[10] Politička i etnička granica između doseljenih Slovena i starosedelaca Romana, koje pop Dukljanin naziva Romanima ili Latinima zbog latinskog govornog i bogoslužbenog jezika, nije bila stalna već je u velikoj meri zavisila od odnosa snaga u ovom delu Balkanskog poluostrva. Ono što je ovu oblast nesumnjivo činilo posebnom jeste upravo to što je doseljeni Sloveni nisu u potpunosti naselili niti pokorili, pa je Vizantija smogla snage da je, zahvaljujući svojoj prevlasti na moru, ne samo delom zadrži već kasnije i znatno proširi, naseljavajući je ponovo starosedelačkim stanovništvom ranije potisnutim u gradska uporišta carstva na jadranskoj obali.^[11]

Kazivanje Konstantina Porfirogenita o arhontiji Duklji, koju učeni car, s jedne strane, smešta u zaleđe dračkih kaštela, Lješa, Ulcinja i Bara, i naziva "sklavonijom", a sa druge, izričito tvrdi da grad Duklju sada drže Romani, koje ubraja čas u Slovene, a čas u Romane italskog porekla naseljene na ovim prostorima u vreme cara Dioklecijana, stvara čitav niz nedoumica koje se mogu razrešiti samo pretpostavkom da je Konstantin Porfirogenitove različite i odvojene etape u istoriji arhontije Duklje, romansku i slovensku, stavio u istu hronološku ravan, ne uočavajući ili ignorišući kulturni, politički, a pogotovu etnički diskontinuitet u njenom istorijskom razvoju.^[12]

Za razliku od ostalih južnoslovenskih plemena i grupa naseljenih u zaleđu Jadranskog mora, o čijem doseljavanju, plemenskoj pripadnosti, teritorijalno-političkoj organizaciji ili vladarskim porodicama Konstantin Porfirogenit donosi čitav niz interesantnih pojedinosti, o Duklji i Dukljanima on piše krajnje uopšteno, nedovoljno precizno, a delom i protivurečno.^[13] Smeštajući arhontiju Duklju u zaleđe Lješa, Ulcinja i Bara, on njene kasnije nepoznate gradove, Gradac, Novigrad i Londodoklu, ubicira na sasvim drugom području, u planinske predele stare Prevalitane, koji su od početka VII veka nesumnjivo bili u rukama Slovena.^[14] Jedna aluzija u 29-om poglavlju Spisa o narodima, koja svojim sadržajem bitno odudara od celine izlaganja, kao da govori da je stara Prevalitana bila podeljena na dva odvojena područja, planinsko, naseljeno Slovenima, i primorski pojas sa ravničarskim zaleđem oko Skadarskog jezera i reke Drima, koji su zadržali ili kasnije reokupirali starosedeoci Romani.^[15]

Prazninu u delu učenog cara delimično nadoknađuju arheološki spomenici iz prvih decenija IX veka, koji staru Prevalitanu razdvajaju na dve kulturne, a verovatno i političke i etničke celine. Prva je obuhvatala planinsko područje naseljeno Slovenima, po svemu sudeći matičnu oblast potonje Dukljaninove Zete, a druga, primorski pojas sa ravničarskim zaleđem oko Skadarskog jezera i reke Drima sa obnovljenom Dukljom kao najisturenijim gradom na severu, gde treba smestiti prvobitnu arhontiju Duklju, koja je bila pod neposrednom vlašću Vizantije i sa dominantnom prevlašću starosedelaca Romana.

Ostaci arheoloških spomenika iz prvih decenija IX veka čine verovatnom pretpostavku da su primorski pojas stare Prevalitane u doba naseljavanja Slovena zadržali, ili kasnije u vreme snaženja Vizantije reokupirali starosedeoci Romani, učinivši je ekonomski snažnom i kulturno prosperitetnom. To na neki način dokazuju i ostaci preromanskih crkava sa latinskim, delom datiranim natpisima iz prvih decenija IX veka, koji su otkriveni ne samo u primorskim gradovima, Lješu, Ulcinju, Baru ili Kotoru, već i u kontinentalnom delu ove oblasti, u Duklji, Skadru ili Drivastu.^[16] Hrišćansko obeležje ove oblasti karakteristično po ostacima brojnih crkava i urbanim karakterom svoje kulture vidljivo u obnovi ranije od varvara razorenih gradova, stoji nekako u suprotnosti sa nehristijanizovanim planinskim zaleđem naseljenim Slovenima. Po tim bitnim karakteristikama svoje kulture primorska oblast Duklje se skoro u svim bitnim pojedinostima nadovezuje na kulturnu baštinu dalmatinskih Romana na čitavom priobalnom području Jadranskog mora gde je govorni i bogoslužbeni jezik bio latinski.

Drugo važno pitanje koje se pred nas postavlja jeste da li je ova oblast početkom IX veka, nesumnjivo pod vlašću Vizantije, bila samostalna administrativno-politička jedinica carstva ili samo deo susednih vizantijskih oblasti, dračke odnosno dalmatinske. Odgovor na ovo pitanje daje jedan olovni pečat iz prvih decenija IX veka sa imenom "Petra arhonta Duklje".^[17] Grčki natpis i hrišćansko ime dukljanskog arhonta Petra nameće samo jedan moguć zaključak, a to je, da je ova oblast između Lješa i Bara sa ravničarskim zaleđem oko Skadarskog jezera i reke Drima početkom IX veka bila u rukama Vizantije kao zasebna arhontija carstva sa administrativnim i crkvenim sedištem u obnovljenom gradu Duklji, po kojem je i dobila svoje ime.^[18] O Duklji kao sedištu neke administrativno jedinice Vizantijskog carstva govori u kasnijem prepisu sačuvana povelja uglednog kotorskog građanina Andreacija, ktitora crkve sv. Trifuna podignute 809. godine, a o Duklji kao sedištu episkopije, koja je kanonski utemeljena tek u drugoj polovini XI veka, piše pop Dukljanin i potonji dubrovački hroničari koji osnivanje dubrovačke arhiepiskopije pripisuju dukljanskom arhiepiskopu Ivanu prebeglom u Dubrovnik posle ponovnog razaranja Duklje od strane Bugara poslednjih decenija X veka.^[19]

Druga polovina IX veka bila je presudna za dalju istoriju ove oblasti carstva. Pojava Arabljana u vodama Jadranskog mora, koji su posle pustošenja Budve i Kotora opsedali Dubrovnik, dovela je do intervencije vizantijske flote na samom početku vladavine cara Vasilija I, 867. godine.^[20] Radi efikasnije zaštite svojih teritorija u ovom delu Balkanskog poluostrva, Vasilije I je arhontiju Duklju, ugroženu od susednih slovenskih plemena, priključio dračkoj temi koja je već ranije bila najvažnije vizantijsko uporište u ovom delu Jadranskog mora.

Pripajanje arhontije Duklje dračkoj temi indirektno potvrđuje jedna lista episkopija dračke mitropolije koja je sastavljena posle sabora održanog u Carigradu 867. godine, neposredno pre smenjivanja patrijarha Fotija. U njoj se kao sufragani dračke mitropolije navode episkopska sedišta u Lješu, Ulcinju, Baru, Duklji, Skadru, Drivastu i Pilotu pored starih dračkih episkopija smeštenih na prostoru od Valone na jugu do Kpoje na severu.^[21] Vizantijsku arhontiju Duklju, ograničenu na primorski pojas stare Prevalitane, ubrzo je zamenila slovenska arhontija koju Konstantin Porfirogenit u duhu vizantijske političke ideologije naziva Dukljom, a pop Dukljanin u prvom delu svog Letopisa Prevalitanom, a u drugom Zetom, analogno etničkim i političkim promenama koje su se u međuvremenu zbile.^[22]

Snaženje bugarske države pri kraju vladavine kneza Borisa Mihaila i cara Simeona teško je pogodilo dračku temu koja je pri kraju IX veka izgubila sve već ranije od Slovena naseljene oblasti južno od reke Škumbe.^[23] Pod vlašću Vizantije ostao je samo primorski pojas između Elbasana i Kroje sa izdvojenim planinskim zaleđem u središnim oblastima Albanije gde Ana Komnina krajem XI veka smešta Arbanon, matičnu teritoriju potonjih Albanaca.^[24]

U vreme srpsko-bugarskih ratova početkom H veka, ili nešto kasnije, počinje snaženje Travunije, čiji knez Predimir, kako piše pop Dukljanin, osvaja Prevalitanu pošto je savladao nepoznatog bana i njegov narod, ujedinjujući od ranije politički, kulturno i etnički razdvojene planinske i primorske župe nekadašnje Prevalitane u novu političku celinu, čije sedište postaje Skadar sa priobalnim područjem oko Skadarskog jezera.^[25] Osvajanje Prevalitane pop Dukljanin datira u vreme travunjskog vladara Predimira, koji osvojenu Prevalitanu pod imenom Zeta prepušta na upravu svom sinu Hvalimiru, pretku istorijski poznatijeg zetskog kneza Vladimira.^[26] Priobalni pojas stare Prevalitane, ranije u rukama starosedeoca Romana koji se povlače u primorske gradove, naseljavaju Sloveni, zaposedajući ponovo plodne ravnice oko Skadarskog jezera koje sa svojim okolnim župama Barazi, Kupelnik, Podlugije, Cermenica i Oblik postaje središna oblast slovenske Zete.^[27]

Pada u oči da se granica Dukljaninove Zete prema dračkoj oblasti početkom H veka nalazila između Bojane i Drima, a Porfirogenitove slovenske Duklje iz sredine H veka nešto južnije od Lješa, oko reke Mati, koja je istovremeno predstavljala i južnu granicu slovenskih naselja u severnoj Albaniji.^[28] Povlačeći granice slovenske arhontije Duklje, Konstantin Porfirogenit je imao pre u vidu njenu etničku nego političku granicu što potvrđuju i ostaci slovenskih toponima skoncentrisani istočno od Skadarskog jezera, između reke Bojane i Drima i južnije od Drima sve do reke Mati gde je početkom H veka bila severna granica dračke teme sa Krojom kao njenim najisturenijim gradom.^[29]

Ne treba gubiti iz vida da je naseljavanje Slovena u severnoj Albaniji nastavljeno i kasnije, u vreme širenja Samuilove države, jep ostaci slovenskih toponima na ovom prostoru predstavljaju rezultat viševekovnih procesa koji izmiču oku istraživača.^[30] Prevlast Slovena u današnjoj severnoj Albaniji, izuzimajući gradska naselja sa kolonijama starosedelaca Romana, ostala je i posle vizantijske reokupacije Balkanskog poluostrva 1018. godine, jep car Vasilije II na prostoru između reke Mati i Drima osniva pravoslavnu episkopiju u Oreji, koju je zbog etničke pripadnosti njenih vernika pripojio slovenskoj arhiepiskopiji u Ohridu, ne dozvoljavajući obnovu nešto ranije ukinutih latinskih biskupija u Lješu, Skadru, Duklji, Drivastu i Pilotu.^[31]

Granica slovenskih naselja uspostavljena na reci Mati nije bila niti mogla da bude trajna na ovom nemirnom području. U vreme borbi cara Aleksije I Komnina sa Robertom Gviskardom i nešto kasnije sa Bojemundom učestvuju i Albanci (Arvaniti) na strani Vizantije pod čijim okriljem u prvoj polovini XII veka počinje njihova tiha i u izvornoj građi neprimetna ekspanzija na zapad, prema priobalnom području Jadranskog mora, i na sever, prema reci Drimu, koju Ana Komnina početkom XII veka naziva graničnom rekom prema Srbima Dalmatima.^[32] Prisustvo pravoslavnog albanskog episkopa Lazara na osvećenju crkve sv. Trifuna u Kotoru 1166. godine nesumnjivo govori da su Albanci već sredinom XII veka delom prekrili a delom potisli slovenska naselja severno od reke Mati, sa teritorije koja je ranije bila obuhvaćena slovenskom episkopijom u Oreji. ^[33] Zahtev albanskog episkopa Lazara, upućen papi Aleksandru III, 1167. godine, da pristupi zapadnoj crkvi nagoveštava da je sedište albanske episkopije bilo na teritoriji nekadašnje pravoslavne orejske episkopije koja se nalazila severno od Lješa, grada pod jurisdikcijom dračke mitropolije.^[34] Do kraja XII veka Albanci su zaposeli i Pilot, oblast istočno od Skadarskog jezera, koju ponovo osvaja Stefan Nemanja, obnavljajući, kako piše u povelji manastiru Hilandaru, "svoju oronulu dedovinu".^[35]

Ono što je posebno značajno, sudeći po podacima Konstantina Porfirogenita iz sredine H i popa Dukljanina iz sredine XII veka, jeste da Sloveni naseljeni na području stare Prevalitane od početka VII do kraja H veka ni u jednoj fazi širenja ili sužavanja svog etničkog i političkog prostora nisu dolazili u dodir sa Albancima niti njihovim neromanizovanim precima, čija je matična oblast bila južnije od slovenskih teritorija u današnjoj severnoj Albaniji.^[36] Starosedelačko stanovništvo stare Prevalitane između Lješa i Kotora, gde je vizantijsku arhontiju Duklju zamenila slovenska Zeta, Konstantin Porfirogenit ubraja u Romane italskog porekla naseljene na ovim prostorima u doba cara Dioklecijana, a pop Dukljanin u Romane ili Latine, svoje neslovenske savremenike primorskih gradova Dalmacije, čiji je govorni i bogoslužbeni jezik bio latinski.

Napomene

1. P. Lemerle, Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de l'epoque romaine jusq'au VIIIs. Revue historique 211, 1954,265 squ; B. Popović. Albanija u kasnoj antici, Iliri i Albanci, Beograd 1988, 228-29; Istorija srpskog naroda, Beograd 1981, I, 112 squ.

2. J. Ferluga, O nekim aspektima izgradnje tematskog uređenja na Balkanskom poluostrvu, Zbor. Fil. fak. VIII, 1, Beograd 1964, 131-42; J. Ferluga, Sur la date de la creation du theme de Dyrachium, Actes du XII e Cong. inter. des etudes byzantines II, Belgrade 1964, 83-92.

3. J. Ferluga, O nekim aspektima, 134; G. Ostrogorski, Vizantijski gradovi u ranom srednjem veku, Sabrana dela III, Beograd 1970, Š, 76; Cf. D. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, XII, 994.

4. Izvori za balgarskata istorija VI, Gracki izvori III, Sofija 1960, 192-3.

5. M. Vasmer, Die Slaven in Griechenland. Berlin 1941, 321; Izvori VI, gradski izvori III, 192-3.

6. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Beograd 1959, II, 63-4; K. Jiriček, Istorija Srba, Beograd 1952, I, 65.

7. J. Ferluga, O nekim aspektima, 137; A. Ducellier, La Facade maritime de l'Albanie au moyen age, Thessalonike 1981, 10.

8. Istorija Crne Gore, Titograd 1967, I, 367, 378-9.

9. V. Popović, Albanija u kasnoj antici, 205: Istorija Crne Gore I, 242.

10. K. Jirecek, Die Romanen in dem Stadte Dalmatiens wahrend des mitelalters, Wien 1910. Cf. Zbornik Konstantina Jirečeka II, Beograd 1962; J. Ferluga, Drač i njegova oblast od VII do početka XIII veka, Glas SANU 343,. 1986, 69.

11. S. Ćirković, Albanci u ogledalu južnoslovenskih izvora, Iliri i Albanci, 324; Istorija Crne Gore I, 307-311.

12. Vizantijski izvori II, 10, 34, 63-4.

13. U 29-om poglavlju "Spisa o narodima" Konstantin Porfirogenit piše da grad Duklju "sada drže Dukljani", a u 35-om poglavlju govori da je to "sada pust grad". Cf. Vizantijski izvori II, 10, 63.

14. S. Novaković, Srpske oblasti H i XII veka, GSUD 48, 1880, 17-18; F. Racki, Documenta historiae chroaticae periodum antiquum illustrantia Zagreb 1877, I, 415.

15. Vizantijski izvori II, 10-11. Submontana kod popa Dukljanina, cf. K. Jireček, Istorija Cp6a. I, 67, Istorija Crne Gore I, 298, koja se kasnije ne spominje možda je to ova prvobitna slovenska oblast.

16. Istorija Crne Gore I, 374-380, cf. V. Popović, Albanija u kasnoj antici, 231.

17. K. Jireček. Istorija Srba I 70: Istorija srpskog naroda I, 169.

18. M. Lascaris, Influences byzantines dans la diplomatique bulgare, serbe et slavoromaine, Byzantinoslavica 3,1931.

19. J. Kovačević, Na pragu najstarije književnosti Duklje i Južnog Primorja, Spom. SANU CV, 1956, 93-97; Istorija Crne Gore I, 72. Cf. M. Orbini, Kraljevstvo Slovena, Beograd 1968, 18, 297.

20. G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1969, 232; J. Ferluga, Vizantiska uprava u Dalmaciji, Beograd 1957, 68-71.

21. M. Sufflay, Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia I, Vindoboniae 1913, p. V. Cf. H. Geizer, Zur Zeitbestimmung der griechischen Notitiae episcopatuum 541-56 stavlja ovu listu u XI vek . Cf. J. Nalić, Crkvene prilike u srpskim zemljama do stvaranja arhiepiskopije 1219. godine, Sava Nemanjić - Sveti Sava, Beograd 1979, 30-31.

22. Letopis popa Dukljanina, ed. F. Šišić, 323-326.

23. Istorija na Balgarija, Sofija 1981, II, 283.

24. H. Geizer, Georgii Cyprii descriptio orbis Romanae, accedit Leonis imperatoris diatyposis genuina adhuc inedita, Lipsiae 1890, 81. Izvori VIII, Gracki izvori IV, Sofija, 1961, 162. O Arbanonu cf. B. Ferjančić, Albanci u vizantijskim izvorima, Iliri i Albanci, 289.

25. Letopis popa Dukljanina, 326.

26. Letopis popa Dukljanina, 326; Istorija Crne Gore I, 318.

27. Istorija Crne Gore I, 320 squ.

28. Letopis popa Dukljanina 325, 354-55; Vizantijski izvori II, 34. Cf. V. Popović, Albanija u kasnoj antici 230.

29. Cf. Izvori VIII, Gradski izvori IV, 162.

30. A. M. Seliščev, Slavjanskoje naselenie v Albania, Sofija 1931, 201 squ.

31. Izvori XI, Gracki izvori VI,45; S. Novaković, Ohridska arhiepiskopija u početku XI veka, Glas SkA 1908, 57-58; Istorija na Balgaria 3, Sofija 1982, 40.

32. B. Ferjančić, Albanci u vizantijskim izvorima, Iliri i Albanci, 288; Vizantijski izvori III, Beograd 1966, 394.

33. T. Smiciklas, Codex diplomaticus II, Zagreb 1904, 102.

34. Ibid.. 110-111.

35. Spisi sv. Save, ed. V. Ćorović, Beograd-Sremski Karlovci 1928, 151-52.

36. S. Ćirković, Albanci u ogledalu južnoslovenskih izvora, Iliri i Albanci, 328-29.