Manastirski kompleks

G. Stojanović, Pećka patrijaršija, gravira, 1745.

Po starim izvorima se zna da je u Pećkoj patrijaršiji, pored crkava, podignut veliki broj drugih zdanja. Međutim, tokom duge i burne istorije Pećke patrijaršije nestale su sve najstarije, pa i one kasnije građevine, sagrađene tokom XVI i XVII veka.

Blagodareći jednom starom bakrorezu, kao i arheološkim istraživanjima poslednjih decenija, može se prilično pouzdano opisati šta se nalazilo u neposrednoj blizini crkava Patrijaršije.

Kao i svi stari manastiri i Pećka patrijaršija imala je sva zdanja potrebna za život bratstva. Na bakrorezu Georgija Stojanovića, koji je izradio 1745 po nalogu patrijarha Arsenija IV, vide se monaške ćelije, konaci za goste, "mađupnica" - kuhinja sa malom i velikom trpezarijom, vodenica, žitnica, konjušnica, pekarnica, vrt. Od svih ovih zdanja očuvala se kao poslednja pekarnica, odnosno konak sa trpezarijama sa zapadne strane priprate, ali je ta građevina 1940. izgorela, pa se sada vide samo njeni temelji.

U manastirskoj porti, idući od današnjeg ulaza ka crkvama, sa desne strane su otkopani 1965. i 1966 temelji jedne reprezentativnije građevine, izgleda najstarije manastirske trpezarije. Osim dobro očuvanih donjih delova ulaza sa severne strane i pilastara, prilikom iskopavanja otkriveni su i ostaci fresaka. Sa leve strane staze koja vodi ka crkvi vide se temelji jednog od manastirskih konaka. Prilikom arheoloških istraživanja pronađeni su, što se moglo očekivati, isto tako temelji manastirskih zdanja i sa istočne strane crkava. U tom prostoru posebno, ali i drugde, nađeno je i više starih grobova i grobnih ploča. Jedna od njih, sa uklesanim imenom eklisijarha Evstatija uzidana je, posle otkrivanja, u potporni zid kraj severne strane crkve sv. Dimitrija.

Crkve i zdanja oko njih bili su zaštićeni velikim zidom sa pet kula, od kojih je jedna, takozvana donžon kula na severozapadu prema Rugovu, bila posebno utvrđena.

Današnja zdanja koja se nalaze oko crkava potiču iz prošlog i ovog veka: konaci u dnu porte sa zapadne strane podignuti su od sredine do kraja XIX veka (izgoreli 1981.), zvonara sajužne strane sagrađenaje 1970, a novi konak u severozapadnom delu porte dovršen je 1981. godine.

Stari manastirski kompleks prostirao se i izvan današnjih zidova. Na brdu Idvorcu iznad današnjeg puta, sa severne strane od manastira, nalazila se takođe jaka donžon-kula od koje su se spuštali, u dva kraka, zidovi sa odbranbenim kulama ka manastiru. Sada od trk utvrđenja ima samo malo tragova u temeljima, dok je vidljivija jedino donžon-kula, čiji su donji delovi delimično restaurisani.