Pećka patrijaršija:
Crkva svetih Apostola

Crkva svetih Apostola najstariji je hram Pećke patrijaršije. Gradnju je izgleda zamislio i započeo još sveti Sava pri kraju života, jer se na jednoj fresci, istina XIV veka, označava kao ktitor. Koliki je udeo svetog Save nije poznato, ali je njegovu zamisao ostvario Arsenije I, Savin naslednik na arhiepiskopskom prestolu. Ima znakova da su Sveti Apostoli podignuti na starijem kultnom mestu, ali ti tragovi nisu dovoljno jasni. Kako su uz ovu crkvu dograđivane i druge, to se njen izgled menjao, tako da se prvobitni izgled Svetih apostola ne može pouzdano rekonstruisati.

Crkva sv. Apostola, Deizis, sredina XIII v.

Oltarski i potkupolni prostor sa pevnicama svakako su najstariji delovi Svetih Apostola i oni, izuzev pevnica, nisu pretrpeli preziđivanja.
Pada u oči veoma prostran oltar: polukružnoj, širokoj apsidi pridružuju se bočna oltarska odeljenja - proskomidija i đakonikon sa manjim apsidama. Monumentalna i relativno niska kupola nad glavnim delom crkve - naosom - počiva na pandantifima - sfernim trouglovima. Oni prenose težinu kupole na vertikalne zidove.

Zapadni deo crkve svetih Apostola nije sačuvao svoj prvobitni izgled. On je jako izdužen, što ne odgovara proporcijama potkupolnog prostora i oltara, pa je, van sumnje, bio produžavan, što je učinjeno najkasnije do kraja XIII stoleća. Sa sigurnošću se može tvrditi, uzimajući u obzir srodne građevine raškog tipa i otvore na zidovima, da su uz zapadni deo Svetih Apostola nekad postojali paraklisi - crkvice. U vreme gradnje dvaju hramova uz Svete Apostole u XIV veku paraklisi su bili porušeni i zapadni deo glavne pećke crkve je dobio sadašnji izgled: to je prostor pravougaone osnove, presvođen poluobličastim svodom, koji po sredini ima jedan luk koji počiva na dva naspramna pilastra - prislonjena stupca. Ova ojačavajuća konstrukcija je naknadno podignuta krajem druge četvrtine XIV stoleća i deli zapadni deo hrama na dva traveja.

Crkva sv. Apostola, apostol i anđeo iz Vaznesenja, , sredina XIII v.

Sveti Apostoli su građeni gotovo isključivo kamenom, dosta nemarno, jer je bilo predviđeno da se fasade prepokriju malterom. Prvobitno malterisani spoljašnji zidovi bili su i živopisani različitom ornamentalnom dekoracijom. Nema traga skulptoralnim ukrasima sa portala ili prozora, na koje se često nailazi na srpskim crkvama XIII veka, što ne znači da ih nije bilo.

Uz južni zid središnjeg traveja u Svetim Apostolima nalazi se jednostavno klesan veliki sarkofag u kome su nekad počivali zemni ostaci ktitora - arhiepiskopa Arsenija. Drugi sarkofag u jugozapadnom uglu crkve, skoro bez ikakvog ukrasa, čuvao je mošti Joanikija II, prvog patrijarha Pećke patrijaršije. Grob arhiepiskopa Save II nalazi se između ova dva sarkofaga, takođe postavljen uz južni zid. Rađen od crvenkastog mermera kao nadgrobna ploča u obliku sarkofaga, na niskom postamentu, prekriven je klesanim krstovima i floralnom ornamentikom. Lepo osećanje mere u rasporedu ukrasa i zavidna zanatska veština svedoče da je grobna ploča delo iskusnog klesara.

Zidnih slika u crkvi svetih Apostola ima iz različitih razdoblja. To je posledica okolnosti da je Pećka patrijaršija živela bez prekida preko sedam vekova i da je njena glavna crkva u tom razdoblju prepravljana i proširivana, pa su se potom nove zidne površine ukrašavale freskama.

Crkva sv. Apostola, Hristos iz Vaznesenja, sredina XIII v.

Najstarije zidne slike iz sredine XIII veka nalaze se u oltarskom i potkupolnom prostoru. U oltarskoj apsidi prikazan je Deizis - monumentalni lik Hrista na prestolu, kome se molitvom za ljudski rod obraćaju Bogorodica i Jovan Preteča. Ispod Deizisa naslikano je Poklonjenje agnecu: čuveni crkveni oci priklanjaju se Agnecu, sada uništenom. Na severnom i južnom zidu središnjeg dela oltarskog prostora je Pričešće apostola.

U naosu očuvane su freske gornjih zona. U kupoli je veliko Vaznesenje Hristovo: u vrhu, u kaloti je Hristos, a u tamburu, vertikalnom kružnom zidu ispod, nalaze se Bogorodica, dva anđela i dvanaest apostola. Četiri jevanđelista su naslikana u pandantifima. Na zidnim površinama ispod kupole ističu se kompozicije: Silazak svetog Duha, Hristos upućuje apostole da šire njegovu nauku i Neverovanje Tomino i nešto niže Tajna večera i Lazarevo vaskrsenje. U proskomidiji slabo očuvane freske bile su posvećene čudesnim događajima iz života proroka Danila i cara Davida.

Crkva sv. Apostola, Silazak sv. Duha, sredina XIII v.

Naizgled jednostavna tematika najstarijih pećkih fresaka mnogo je složenija nego što se čini u prvi mah. Na nju su uticali veoma obrazovani prvi predvodnici srpske crkve Sveti Sava i Arsenije I, pa se tek uz pomoć istorijskih i idejnih okolnosta u kojima freske nastaju mogu razumeti neke ikonografske neobičnosti. Slikanje Deizisa u oltarskoj apsidi ukazuje da su Svetim Apostolima bila namenjena uloga hrama u kome će se sahranjivati najviši crkveni dostojanstvenici. Monumentalno Vaznesenje smešteno je u kupoli prevashodno stoga što je i u Žiči - pređašnjem sedištu Arhiepiskopije - ova kompozicija bila tu prikazana. Okolnost da je Vaznesenje - umesto Hrista Pantokratora - dospelo u kupolu Žiče posledica je ugledanja na poznate hramove Carigrada i Soluna.

Crkva sv. Apostola, sv. Nikola, oko 1300. godine

Najsloženija celina među očuvanim freskama Svetih Apostola bila bi nesumnjivo ona u potkupolnom prostoru gde su prikazane scene iz Hristovog života i zbivanja posle njegove smrti na krstu, među kojima naizgled nema logičnog toka ili veze. Sve te scene, međutim, izuzev Lazarevog vaskrsenja, vezuje jedno isto mesto, jer su se svi događaji zbili na Sionu, u Jerusalimu, u domu apostola Jakova. Pisani izvori potvrđuju da je sveti Sava prilikom svog hodočašća u Svetu zemlju posetio i crkvu na Sionu, koji je smatran kao prvi hrišćanski hram - mati crkava. Tematiku ovog hrama, u kojoj su bila naročito isticana zbivanja u kući apostola Jakova, sveti Sava je preuzeo, bar delom, i za srpsko versko središte Žiču. Kada je središte Arhiepiskopije, kasnija Patrijaršije, prešlo u Peć, u novoj crkvi svetih Apostola prenet je, preko Žiče, i repertoar sionskog hrama.

Bogoslovska učenost naručilaca naročito se uočava u proskomidiji, gde su, preko scena o životu proroka Danila i cara Davida, iskazane suptilne aluzije na svetu tajnu pričešća. U ovom prostoru su naslikana i dva srpska arhiepiskopa - Sava Srpski i Arsenije I - kako u maloj apsidi služe proskomidiju. Slično tome i u centralnoj apsidi, u povorci najznamenitijih arhijereja predstavljen je sveti Sava, poslednji sa severne strane. Likovi srpskih arhiepiskopa nisu samo značajni kao portreti, već su znak i nastojanja mlade srpske crkvene organizacije da podigne ugled svojih predvodnika uvodeći ih među čuvene crkvene oce.

Crkva sv. Apostola, Hristos pred Pilatom, oko 1300. godine

Slikari XIII veka iz Svetih Apostola su anonimni stvaraoci. Njihove umetničke vrednosti su nejednake, pa iako ova slikarska grupa neguje isti slikarski izraz, rezultati njihovih napora su različiti.

Najznačajnija ličnost među ovim živopiscima, možda i njihov predvodnik, bio je majstor koji je radio u kupoli i jednom delu potkupolnog prostora. On poseduje pravo osećanje za monumentalnost i epsko kazivanje. Njegovi likovi, pojedinačni i u kompozicijama, slikani su pažljivo, gotovo na način ikonopisaca. On se svesno odrekao kolorističke blistavosti i vedrine i priklonio se isticanju tonskih vrednosti. Naizgled mirne scene ispunjene su unutrašnjom dramom, koja se postiže ne samo izražajnim pokretima učesnika, već i odmerenim svetlo-tamnim kontrastima.

Uz ovog najobdarenijeg slikara u pećkim Apostolima iz sredine XIII veka, ogledali su se i drugi živopisci nejednakih ambicija i sposobnosti. Među njima se svojim vrednostima posebno ističe jedan majstor - slikar monumentalnog Deizisa u oltaru. Kod njega se crtež više naglašava, a voluminoznost likova je znatno smanjena i po tome se on može ubrojati u umetnike konzervativnijih shvatanja za svoje doba. Ipak, likovi Hrista i Jovana Preteče posebno, spokojni i veličanstveni, deluju ne samo svojom veličinom, već i izražajnošću, ostvarenom jednostavnim likovnim sredstvima.

Crkva sv. Apostola, Smrt patrijarha Joanikija, detalj ubrzo posle 1354.

Kao celina freske iz sredine XIII veka u Svetim Apostolima mogu se ubrojati među najznačajnija ostvarenja srpskog slikarstva ovog stoleća. Monumentalne, tamnog kolorita, pretežno istaknutog volumena, iskusnog crteža, ove zidne slike potvrđuju visok umetnički domet epohe.

Približno pola veka kasnije u Svete Apostole ponovo su došli slikari, sada da ukrase najzapadniji deo hrama, tadašnju pripratu. Najverovatnije da je to učinjeno po nalogu kralja Milutina. I ove zidne slike su samo delimično očuvane: na zapadnom zidu dve velike fresko ikone Bogorodice i sv. Nikole, na južnom zidu portreti Stefana Prvovenčanog i kralja Uroša I kao monaha iz nekadašnje povorke Nemanjića, dok su na svodu nekolike scene iz Stradanja Hristovih: Pranje nogu, Izdajstvo Judino, Hristos pred Anom (delom), Hristos pred Kajafom, Odricanje Petrovo i Hristos pred Pilatom. Na zapadnom zidu su delovi scena Put na Golgotu i Hristos pred Anom (delom).

Crkva sv. Apostola, Smrt patrijarha Joanikija, detalj ubrzo posle 1354.

Dok su freske potkupolnog prostora i oltara u Svetim Apostolima zrelo ostvarenje slikarstva XIII veka, zidne slike iz oko 1300. godine vesnik su novog stila, koji će u Srbiji postati vladajući u početnim decenijama XIV veka. Njegove osobenosti se naročito dobro vide na kompozicijama iz ciklusa Hristovih stradanja. Na ovim slikama prikazan je veliki broj figura manjih dimenzija koje sa prenaglašenom živošću učestvuju u zbivanjima. Ambijent u kome se radnja odigrava precizno je naznačen, što se odnosi kako na predstave arhitekture u pozadini, tako i na unutrašnji prostor. U sceni Hristos pred prvosveštenikom Anom na zapadnom zidu prikazana je tako grupa pisara za stolom na kome je podrobno opisan pribor za pisanje. Zanimljivost pripovedanja, koje teče tako da se jedna scena utapa u susednu, odvraća pažnju od osrednjih slikarskih sposobnosti njenih izvođača. Ove freske u Svetim Apostolima su tako srodne onima koje su slikali Mihailo i Eutihije 1295. godine u ohridskoj crkvi Bogorodice Perivlepte da se po toj bliskosti približno i datiraju. Vrlo brzo slikari ovih shvatanja u službi kralja Milutina akademizirali su svoj stil i ostvarili punu prevlast sadržaja nad formom.

U istom prostoru, između zapadnog i srednjeg traveja, najverovatnije između 1350. i 1354. godine po nalogu patrijarha Joanikija islikana su dva pilastra i luk koji ih povezuje. Na Joanikijevo ktitorstvo upućivala bi predstava pustinožitelja Joanikija, njegovog imenjaka, koji je živopisan na uočljivom mestu na južnom pilastru. Najbolje očuvani lik Hrista na čeonoj strani južnog pilastra, predstave proroka na potrbušju luka, kao i medaljoni na bočnim stranama luka, svojim stilskim osobenostima ukazuju da je njihov slikar bio jedan od umetnika koji je radio u priprati manastira Dečana, To se lako uočava po osobenom slikarskom rukopisu: sklonosti ka tonskom slikanju i preteranostima u prikazivanju pokreta.

Crkva sv. Apostola, Smrt arhiepiskopa Save II, 1633/1634.

Nešto kasnije preduzima se u crkvi svetih Apostola još jedan poduhvat na obnovi zidnih slika. U pevničkim prostorima freske su verovatno bile propale, pa su angažovani majstori da ovaj deo hrama ponovo živopišu. Ujužnoj pevnici naslikana su devetorica svetih ratnika i sv. Sava Srpski, označen kao "ktitor svetago mesta sego". Nad ovim figurama su prikazana tri velika praznika: Rođenje Hristovo, Sretenje i Krštenje. U severnoj pevnici su predstave Simeona Nemanje (označen takođe kao ktitor), prvomučenika Stefana i tri slabo očuvana pustinožitelja, a iznad ovih stojećch figura su kompozicije Preobraženja i Silaska u ad. Na južnom pilastru ispod kupole naslikano je još nekoliko likova, od kojih je najupečatljiviji apostol Petar.

Među figurama prve zone naročito se ističu lepi sveti ratnici, u živopisnoj odeći i naoružani do zuba. Svetli, vedri kolorit ovih izduženih figura i njihov spretno usklađeni pokreti odudaraju od fresaka XIII veka, podređenih monaškim idealima lepote. Iako dosta oštećene, predstave velikih praznika u gornjim delovima pevničkih prostora zrače istom vedrinom. Kompozicije Rođenja Hristovog ili njegovog Krštenja i Preobraženja sa dosta živopisnih pojedinosti, slikane su po dobrim predlošcima, brižljivo i iskusno.

Ove freske nisu tačno datovane. Prikazivanje Save Srpskog sa ocem na istaknutom mestu u pevničkim prostorima navodi na pomisao da je ktitor ovih zidnih slika bio patrijarh Sava IV (1354-1375), koji je predstavom svoga imenjaka sv. Save, prvog srpskog arhiepiskopa, hteo da načini aluziju na svoje zasluge u ukrašavanju Svetih Apostola. U svakom slučaju, ove freske se mogu datovata u treću četvrtinu XIV veka.

Crkva sv. Apostola, Isus Hristos, oko 1350. godine

U zapadnom traveju Svetih Apostola, najzad, iz istih vremena-neposredno posle 1354. godine-nastala je i predstava Uspenja-Smrti patrijarha Joanikija, naslikana iznad njegovog sarkofaga. Na slici je ovekovečen trenutak opela, pri čemu je prikazan ceo skup klira i svetovnih ljudi, dok se nad njegovim odrom služi zaupokojena liturgija. Ima razloga da se ova kompozicija shvati i kao veliki grupni portret, tim pre što se po arhitekturi u pozadini Uspenja vidi da je predstavljena Pećka patrijaršija, pa je jasno da je slikar bio sklon realističnijem pristupu jednoj staroj ikonografskoj shemi. Nepoznati autor ove scene, spretan pri modelovanju, posebno se ističe prefinjenim osećanjem za kolorit.

U vreme kada su se ponavljale freske u crkvi svetog Dimitrija 1620/1621. godine, patrijarh Pajsije naložio je živopiscu Georgiju Mitrofanoviću da u jednoj plitkoj niši na severnom zidu u Svetim Apostolima naslika posmrtni portret njegovog prethodnika Jovana. Telo ovog patrijarha počivalo je u Carigradu kraj Jeni kapije, ali mu je portret ipak postavljen u Patrijaršiji, gde su se predvodnici srpske crkve sahranjivali. Patrijarh Jovan se na slici obraća molitvom, ispisanom na dugom svitku, Bogorodici, koja je naslikana sa malim Hristom na susednom pilastru.

U vreme patrijarha Pajsija još jednom su se obnavljale zidne slike u Svetim Apostolima. Ovom prilikom je naloženo živopiscima da islikaju zidove sa oštećenim i propalim freskama. Opširan natpis na zapadnom zidu govori o ovoj obnovi u srednjem i zapadnom traveju hrama. Iz njega se vidi da je ceo poduhvat izveden troškom lično patrijarha Pajsija između 1. septembra 1633. i 31. avgusta 1634. godine. Sticajem okolnosti ni taj živopis se nije očuvao u potpunosti. Ipak, vidi se da je patrijarh Pajsije nastojao da se obnovi stari repertoar gde god je bilo dovoljno tragova. Tako su na južnom delu zapadnog traveja ponovljene dve kompozicije iz ciklusa Stradanja Hristovih - Ruganje i Put na Golgotu (delimično). Posebno je zanimljiva ispod ovih scena povorka srpskih vladara. Od zapadnog zida idući predstavljeni su Uroš I i Stefan Prvovenčani kao monasi (oba iz oko 1300.), zatim slede likovi nastali 1633/1634: Stefan Nemanja, prikazan takođe kao monah, zatim u vladarskim ornatima knez Lazar, Stefan Prvovenčani, kralj Milutin (Uroš II), Stefan Dečanski i na kraju Dušan, označen kao kralj.

Crkva sv. Apostola, sv. Sava Srpski, sredina XIII v.

U srednjem traveju očuvane su zidne slike iz ove obnove samo na svodu: po sredini su predstave Hrista kao Anđela Velikog saveta, Svedržitelja i Starca danima, ispod su po devet proroka u poprsjima, a još niže su delimično očuvane scene koje ilustruju poznatu pohvalnu pesmu Bogorodičin akatist. Uz južni zid ovog istog traveja prikazana je u niši Smrt Save II na način ustaljen za ove kompozicije.

Patrijarh Pajsije nije srećno odabrao slikare za obnovu zidnih slika u Svetim apostolima 1633/1634. godine. Bili su to majstori malih ambicija i još manjeg talenta. Nesigurni crtež, nespretne proporcije, kolorit bez svežine daju tmurnu sliku o mogućnostima tadašnjih slikara okupljenih oko Pećke patrijaršije.

Crkva sv. Apostola, Deizis, detalj: Isus Hristos, sredina XIII v.

Skoro vek kasnije, 1722. godine, među retkim značajnijim umetničkim poduhvatima na obnovi pećkih crkava, u Svetim Apostolima načinjen je nov ikonostas. Dve prestone ikone i red prazničnih, delo jednog Grka i jednog monaha Slovena iz Soluna, svedoče da je i ikonopis poznog razdoblja još uvek uspevao da održi relativno zavidan zanatski nivo.

Znatan deo fresaka u crkvi Svetih Apostola bio je preslikan 1875. godine od strane debarskog zografa Avrama, sina poznatog slikara toga doba Diča iz sela Tresonče. Ovo živopisanje ne samo da je nanelo dosta štete starim freskama, već ih je i zaklonilo. Stoga su one, zbog zanemarljivih vrednosti, bile uklonjene tokom konzervatorskih i restauratorskih radova 1931. i 1932. godine. Ostaci tog najmlađeg živopisa vide se u Svetim Apostolima u oltaru (Gostoljublje Avramovo) i na pilastru u potkupolnom prostoru (Hristos kao Dobri pastir). Iznad ovog lika Hrista je i dug natpis o obnovi živopisa 1875. godine.

Crkva sv. Apostola, Poklonjenje agnecu, detalj, sredina XIII v.	Crkva sv. Apostola, Pričešće apostola, detalj, sredina XIII v.	Crkva sv. Apostola, Deizis, detalj: Jovan Preteča, sredina XIII v.
Crkva sv. Apostola, Vaznesenje, detalj: anđeo, sredina XIII v.	Crkva sv. Apostola, Vaznesenje, detalj: glava Bogorodice, sredina XIII v.	Crkva sv. Apostola, Vaznesenje, detalj: glava anđela, sredina XIII v.
Crkva sv. Apostola, zapadni travej sa freskama iz oko 1300, oko 1350. i iz 1633/1634.	Crkva sv. Apostola, Hristos pred Pilatom, detalj, oko 1300.	Crkva sv. Apostola, Izdajstvo Judino, detalj, oko 1300.
Crkva sv. Apostola, Izdajstvo Judino, detalj, oko 1300.	Crkva sv. Apostola, arhiepiskop Jovan, 1620/1621.	Crkva sv. Apostola, Smrt patrijarha Joanikija, detalj, treća četvrtina XIV veka.
Crkva sv. Apostola, sv. ratnici i Sretenje, treća četvrtina XIV v.	Crkva sv. Apostola, dva sv. ratnika, treća četvrtina XIV v.	Crkva sv. Apostola, šest srpskih vladara,1633/1634.
Crkva sv. Apostola, Hristos pred Anom, detalj, oko 1300.

Istorija / Ljudi / Duhovnost / Hramovi / Umetnost / Veze
Naslovna / Promena pisma