Jovan Deretić: Kratka istorija srpske književnosti

VII

Romantizam

• Romantizam 40-tih godina
• Romantizam omladinskog doba

U 1847, najznačajnijoj književnoj godini u srpskoj literaturi 19. veka, pojavile su se četiri knjige koje su značile trijumf narodnog jezika: Vukov prevod Novog zavjeta, Njegošev Gorski vijenac, Pesme Branka Radičevića i filološka rasprava Rat za srpski jezik i pravopis Đure Daničića. Bio je to istorijski susret najznačajnijih predstavnika dveju književnih epoha. Vuk i Njegoš, centralne ličnosti prethodnog razdoblja, dali su u navedenim knjigama završni oblik celokupnom svom dotadašnjem radu: Vuk u stvaranju književnog jezika na narodnim osnovama a Njegoš u stvaranju umetničke poezije na temeljima narodne pesme. Uporedo s njima pojavila su se dva mlada pisca koji će zauzeti centralni položaj u narednom razdoblju, Branko Radičević u poeziji a Đura Daničić u filologiji. S njima će oba ključna pitanja Vukovog doba, pitanje književnog jezika i umetničke poezije, ući u novu fazu svog razvoja.

Razdoblje koje će započeti u znaku pobede Vukove reforme doneće punu pobedu romantizma kao književnog pravca. Dok se ranije javlja samo kao jedna od književnih tendencija epohe, kao bitna odlika samo nekoliko istaknutih stvaralaca, romantizam sada postaje osnovno obeležje, stilska dominanta, čitavog razdoblja. Postoje i druge značajne razlike između prvog i drugog talasa romantizma. Vukov i Njegošev romantizam, unekoliko i Milutinovićev, javljaju se na folklornoj osnovi, kao neposredni produžetak narodnog stvaralaštva. U njemu su došla do izražaja revolucionarna ustanička heroika i shvatanja našeg patrijarhalnog društva. U poeziji on se dodiruje s klasicizmom, koji je bio vladajući stil epohe. Romantizam B. Radičevića i njegovih sledbenika javlja se u razvijenijoj građanskoj sredini ugarskih Srba kao suprotnost klasicizmu, koji on od samog početka odlučno odbacuje kao uvezeni, podražavalački i u biti nepoetski pravac. On se nadovezuje na drugu značajnu struju ranije književnosti, na više lirski i poetski obojeni sentimentalizam koji je bio tuđ ranijim romantičarima. Drukčiji je i odnos prema narodnoj poeziji. Brankovski, građanski romantizam nije deseterački kao Njegošev. Junački deseterac kao osnovni metrički instrument epskopatrijarhalne kulture, koji je u Njegošu, kao najvećem predstavniku te kulture, dobio svoj vrhunski izraz, gubio je izvan njenih okvira svoju životvornu osnovu i pretvarao se pre svega u oblik oponašanja narodne poezije. Branku i kasnijim romantičarima mnogo je bliža metrički raznovrsnija narodna lirika, ali ne toliko patrijarhalna, vukovska "ženska pesma" koliko ona poluseljačka-poluvaroška poezija prečanskih krajeva, koja se Vuku nije dopadala. Narodna pesma samo je jedan od izvora u stvaralaštvu romantičara. Razvoj romantičarske poezije, uprkos povremenim vraćanjima narodnoj pesmi kao ishodištu, u stvari pokazuje stalnu tendenciju udaljavanja od narodne poezije i istovremeno približavanja evropskim pesničkim tokovima. To se ispoljilo na svim planovima poetske strukture, u tematici, izrazu, versifikaciji. Naročito su značajne metričke inovacije romantičara, pre svega uvođenje jampskog stiha. Jamb ne odgovara trohejskoj prirodi srpskog jezika te se po pravilu ne javlja u narodnoj poeziji. Romantičari ga grade na veštački način i time izazivaju čitavu malu revoluciju u srpskom stihu. Podražavanje deseterca i drugih oblika narodnog stiha, na jednoj, i uvođenja jamba, na drugoj strani – to su dve suprotne granične tačke koje obeležavaju raspon unutar kojeg se razvija i ostvaruje srpska romantičarska poezija.

Romantizam 40-tih godina

U srpskoj poeziji 40-tih godina 19. veka, i pre no što se pojavio Branko, osećaju se izvesni tonovi i težnje koji će tek u Brankovim pesmama dobiti pun izraz. Pojedini pesnici, – često su to sasvim beznačajna i danas zaboravljena imena -, odbacuju klasične kalupe i pevaju slobodno i spontano o narodu, prirodi, dragoj, u stihu koji je narodni ili blizak narodnom. I neki istaknutiji pesnici koji su počeli kao klasicisti priklanjaju se talasu što dolazi i počinju pevati u narodnom duhu. Među njima su najznačajniji: VASA ŽIVKOVIĆ (1819-1891), pesnik lakih, melodioznih i zbog toga vrlo popularnih pesama ljubavne i rodoljubive sadržine, i, naročito JOVAN SUBOTIĆ (1817-1886). Subotić se, prvi od značajnijih srpskih pisaca iz Ugarske, opredeljuje za Vukovu reformu, proglašava našu narodnu pesmu za osnovnu nacionalnu poeziju pa i sam počinje, bez mnogo talenta, pevati lirske i epske pesme u narodnom duhu (u svoje vreme bio je slavljen njegov ep Kralj Dečanski napisan u desetercu). Obrazovan i načitan, upućen u najnovije pojave u evropskoj književnosti, Subotić je po svojim kritičkim napisima iz 40-tih godina, više nego po svojoj poeziji bio jedan od inicijatora romantizma u srpskoj književnosti. Stvarao je u svim književnim žanrovima. Pored pesama, pisao je romantične istorijske novele, istorijske drame, ogledao se i u romanu, ali se nikad nije uzdigao iznad prosečnosti. On je karakterističan za prvi, podražavalački, predbrankovski stadijum srpske romantike, kada su srpski pesnici, izvežbani u oponašanju klasične i nemačke poezije, stali isto tako predano i vispreno oponašati narodne pesme. Oponašanje narodne poezije zadržaće se i dalje ali pre svega kao najniži, gotovo izvanliterarni oblik srpske romantike (Joksim Nović Otočanin, Jovan Sundečić i dr.).

Branko Radičević (1824-1853) odlučno je raskrstio ne samo sa zastarelim klasicizmom nego i s nestvaralačkim oponašanjem narodne poezije. Iako rođen u Slavonskom Brodu, intimno je i pesnički neraskidivo povezan s jednim drugim gradom, Sremskim Karlovcima, gde je proveo najlepše đačke dane. Po završetku gimnazije otišao je u Beč (1843), gde je studirao najpre prava a onda medicinu, ne završivši ni jedno ni drugo. U Beču je došao u bliži dodir s evropskom, naročito nemačkom romantikom, što će odigrati značajnu ulogu u njegovom formiranju. Uz Bajrona, koji je i za Branka kao i za druge romantičare bio velik izazov, na njega su najviše uticali nemački poznoromantičari švapske škole, naročito pesnik balada Uland. Na Brankovo pesničko opredeljenje presudno je uticalo zbližavanje s Vukom i Daničićem i ulazak u Vukov bečki književni krug. Vuk ga je uputio na domaće izvore, otkrio mu bogatstvo narodne poezije kako one iz svojih zbirki tako, posredno, i one koju je pesnik poneo u sebi iz svoga sremskog zavičaja. Taj dvostruki uticaj, Vuka i narodne poezije, s jedne, i evropske romantike, s duge strane, oseća se u celom Brankovu delu, s tim što u dvema njegovim za života objavljenim knjigama pesama (1847, 1851) preovlađuje vukovska orijentacija, dok je tek treća, posthumno objavljena knjiga (1862) otkrila jednog novog i drukčijeg ali ništa manje autentičnog pesnika.

U svojoj lirici Branko je pesnik elementarnih osećanja, blizak animističkom i panteističkom poimanju sveta. Njegove najjednostavnije pesme građene su po obrascu narodne lirske pesme, u njima je data neka rudimentarna fabula, neka radnja koja se uvek zbiva u slobodnoj prirodi i čiji su protagonisti obično dragi i draga, momak i devojka, ili jedno od dvoje koje čezne za onim drugim. U takve minijaturne lirske priče spadaju neke od njegovih najpoznatijih pesama: Devojka na studencu, Vragolije, Putnik na uranku, Ribarčeta san i dr. One su pune radosti, vedrine i naivne dečje začuđenosti pred najobičnijim stvarima, bezazlene, umiljate i istovremeno mladalački raspusne i čulne. Privlačnost tih pesama tako je neodoljiva da se ponekad ceo pesnik neopravdano poistovećuje s njima. Kod Branka, međutim, ima pesama koje su složenije i po konstrukciji i po osećanjima koja su data u njima. One nisu narativne, osećanja se u njima ne izražavaju posredstvom fabule, nego neposredno ili kroz sliku. P. Popović ih naziva "čisto lirskim pesmama". U većini tih pesama preovlađuju setni tonovi i sumornija, elegična raspoloženja. Branko tu više nije pesnik životne radosti, nego pesnik tuge, smrti, elegičar. Smrt i predosećanje smrti nadahnuli su njegove najdublje lirske pesme: Jadna draga, Kad mlidijah umreti, Bolesnikov uzdisaj. Radosti i tuga, život i smrt, ditiramb i elegija – to su suprotna i istovremeno međusobno povezana raspoloženja i teme Brankove poezije. Njegovi su najčešći motivi rastanak i rastajanje, put i putovanje. Rastanak je kod njega uvek povezan s predosećanjem smrti.

Iako izrazito lirski temperament, Branko je u toku celog svog rada pokazivao sklonost prema većim pesničkim kompozicijama. Njegova najznačajnija ostvarenja većeg obima jesu lirski spevovi Đački rastanak i Tuga i opomena te satirični spev Put u kojem je izvrgnuo ruglu protivnike Vukove reforme. Đački rastanak i Tuga i opomena, dva Brankova najbolja pesnička ostvarenja, nalaze se na suprotnim polovima njegova dela. Đački rastanak uvodi nas u najuži zavičajni krug pesnikov. Rastanak je dvostruk, zavičajni i đački. Ozareni karlovački predeo od Dunava do Stražilova ispunjava prvi deo poeme. Zagledan u njega pesnik se oprašta od dragih mesta od kojih ga svako podseća na nešto prisno, davnašnje. Opraštanje i sećanje dve su lirske teme koje se muzički smenjuju. U drugom delu dominira veliko đačko kolo, koje predstavlja pesmu u pesmi, intonacijski ostvarenu na osoben način, u ritmu razigrane sremske poskočice. U kolu se smenjuju ljubavne i junačke popevke, u kojima se prizivaju najslavniji junaci iz nacionalne istorije a uporedo s tim kroz njih struji radosni narodni život. Na kraju đačko kolo prerasta u simboličko kolo bratstva u koje se pozivaju svi naši narodi. Đački rastanak ispevan je u rimovanom desetercu; njega, naročito u kolima, često smenjuju kraći stihovi koji ubrzavaju ritam izlaganja. Tuga i opomena otkriva drugi pesnički svet i na drukčiji način. To je veća lirska kompozicija ispevana u oktavama, koje su, izuzev nekoliko poslednjih deseteračkih, date u jampskom jedanaestercu, prihvaćenom iz nemačke poezije. U osnovi pesme je banalna ljubavna fabula o dvoje dragih koji se rastaju, on odlazi u neku drugu pokrajinu, tu zaboravlja dragu, a kad se vrati u zavičaj, više je ne nalazi među živima. Tu fabulu Branko je obradio u raznim varijantama u desetak svojih romansi pisanih po ugledu na Ulanda i druge nemačke pesnike (Dva kamena, Dragi, Jadi iznenada i dr.). U Tugi i opomeni ona je lirski nadograđena motivima ljubavi, prirode i muzike. Najviše mesta dato je prirodi. Sve promene u ljubavnoj priči prate adekvatna zbivanja u prirodi. Na kraju poeme draga je poistovećena s prirodom. Ona se junaku javlja u snu u trenutku kada se priroda budi iz zimskog mrtvila i počinje nov život, a njenu pojavu prati muzika oživelog predela. Vreme koje obuhvata fabula poklapa se s godišnjim ciklusom prirode. Tako se ovaj spev od sentimentalne ljubavne priče pretvorio u mitsku poemu o prirodi, o njenom umiranju i ponovnom rađanju.

Prvenstveno lirik, Branko Radičević nije imao mnogo uspeha u epskoj poeziji. Njegove herojske poeme (Gojko, Hajdukov grob, Uroš, Stojan), u kojima se oseća dvostruki uticaj, Bajrona i naše junačke epike, značajne su samo po fragmentima lirskog karaktera. Bolje su mu lirske bajronističke pripovetke u stihu, Utopljenica i Osveta, po sižeu povezane, pune neobičnosti, tajanstva, mistike. Najobimnije i najznačajnije njegovo epsko delo, nezavršena poema Bezimena, široko romansijerski zasnovana, pokušaj romana u stihovima, pruža realističko-humorističku sliku života srpskih studenata u Beču. To je Brankov zaokret od romantizma k realizmu, koji je, zbog njegove prerane smrti, ostao samo velik nagoveštaj.

Književnom pokolenju B. Radičevića pripada još nekoliko pisaca koji su stvarali na sličnim pretpostavkama kao i pesnik Đačkog rastanka, ili će u svom kasnijem radu biti pod njegovim uticajem. Brankov drug iz bečkih dana Đura Daničić (1825-1882), najveći srpski filolog 19. stoleća, Vukov saradnik, autor pionirskih radova iz raznih filoloških disciplina, književnost je zadužio najviše klasičnim prevodom Starog zavjeta (1869). Pripovedač Bogoboj Atanacković (1826-1858), takođe Brankov prijatelj i vukovac, značajan je najviše po romanu Dva idola (1851) s temom iz revolucije 1848. Taj prvi srpski roman iz savremenog života po svojim stilskim osobinama izrazito je romantičarsko delo. Njegov je junak bajronovski izuzetna ličnost, idealist i sanjalica koji ne nalazi mesta u životu. S Brankom je drugovao i Jovan Ilić (1823-1901), prvi pesnik rođen u Srbiji. Počeo je pisati pod uticajem sentimentalno-didaktičke poezije predbrankovske epohe a kasnije se preusmerio na narodnu poeziju i bio njen najdarovitiji podražavalac, neka vrsta folklornog artiste. U poznim godinama proslavio se kao istočnjački pesnik (Dahire, 1891). Njegove istočnjačke pesme nisu samo plod lektire nego i uticaja domaće, muslimanske poezije, posebno bosanskih sevdalinki. Napisao je i idilični spev Pastiri (1868), u kojem je obradio jedan folklorni motiv uzet iz Vukovih spisa.

Ljubomir Nenadović (1826-1895), sin Prote Mateje, čije je Memoare objavio, pored Branka najistaknutiji i jedan od najplodnijih pisaca tog pokolenja, počeo je takođe u duhu predbrankovske tradicije i u poeziji ostao do kraja refleksivan, moralista, dositejevski poučan, više stihotvorac nego pravi pesnik. Mnogo je značajniji njegov rad na putopisu. Nenadović je najveći srpski putopisac, tvorac ove književne vrste u kojoj će kasnije, među piscima 20. veka, dobiti nekoliko značajnih sledbenika. S njegovih studentskih putovanja po Evropi nastaće prvi njegovi putopisi Pisma iz Grajfsvalda (1850) i Pisma iz Švajcarske (1852), puni vedrine, humora, zanimljivih doživljaja, poetični po osnovnom raspoloženju, slobodne, rasute kompozicije s mnoštvom digresija, koje će i u kasnijim njegovim putničkim pismima biti jedna od glavnih odlika njegovog putopisnog stila. Glavno mu je delo Pisma iz Italije (1868-9), zanimljivo naročito po Njegoševom liku, koji je dat u njemu. Susret s Njegošem u Italiji, razgovori s njim, njegove misli, izreke, zajednički doživljaji, anegdote o njemu, podaci o njegovim delima – sve to čini ovaj izvrsni putopis knjigom koja je neophodna za poznavanje Njegoševog lika i njegove poezije. Toj su knjizi bliska Pisma s Cetinja ili O Crnogorcima (1889), u kojima se takođe govori dosta o Njegošu kao i o kasnijim crnogorskim vladarima; uz to, ona sadrže mnoštvo zanimljivosti o crnogorskom životu, običajima, shvatanjima, načinu govora, obilje anegdota, živih likova, dramatičnih doživljaja. U njima je data idealizovana, romantična slika Crne Gore i Crnogoraca, kod kojih veliča ne samo hrabrost nego i rečitost, mudrost, visoko moralno osećanje. U drukčijem raspoloženju pisana su ranije nastala Pisma iz Nemačke (1874), knjiga bolesna i razočarana čoveka, ispunjena osećanjem praznine, usamljenosti, dosade i besciljnosti modernog života. Didaktičan i prosvetiteljski nastrojen u svojoj poeziji, slobodouman Evropejac u ranim putopisima a oduševljeni nacionalni romantik u knjigama o Njegošu i Crnoj Gori, Nenadović je u Pismima iz Nemačke najbliži osećanju umora, zasićenosti i besmisla, koje će preovladati u književnost na prelazu iz 19. i 20. vek.

Romantizam omladinskog doba

Branko je ostao usamljena pojava u poeziji svog vremena. On je umro isuviše rano da bi mogao dočekati pobedu svog pravca. Početkom 50-tih godina u srpskoj poeziji još je na snazi škola "objektivne" lirike, koja je svoju poetiku zasnivala na oponašanju klasičnih i nemačkih pesnika. Iako u opadanju, ta škola daje u to vreme svoju najbolju knjigu Davorje J. S. Popovića, a njen najistaknutiji teoretičar Đorđe Maletić piše Teoriju poezije (1854) i Retoriku (1855), školske knjige zasnovane na klasicističkom shvatanju književnosti. Ali istovremeno se javljaju glasovi sa suprotnim zahtevima, Jovan Ristić (1831-1899), kasnije moćan državnik obrenovićevske Srbije, piše na nemačkom jeziku književnoistorijski ogled Die neuere Literatur der Serben (1852) kojem ističe kao glavnu odliku savremene književnosti njeno oslobođenje od stranih uticaja i prožimanje nacionalnim duhom a kao glavne predstavnike tog pravca: – Branka Radičevića, Jovana Ilića i Njegoša. Drugi ideolog romantičarskog pokreta, kasniji realista Jakov Ignjatović, u programskom članku Pogled na knjižestvo (1857) iznosi sličnu misao: treba se osloboditi slepog oponašanja stranih pisaca i stvarati srpsku književnost na nacionalnim temama i nacionalnim stilom.

Mladi naraštaj pesnika koji će dovršiti Brankovu pesničku revoluciju i stvoriti srpsko romantičarsko pesništvo pojaviće se poslednjih godina Brankova života (Zmaj 1852, Jakšić 1853, a Laza Kostić nešto kasnije 1858), i on će u drugoj polovni decenije potpuno zavladati na književnoj sceni. Tek tada će doći do definitivne smene stilova, romantizam će postati dominantni stil epohe, pa će i nekadašnji klasicisti, oni koji nisu napustili poeziju, pokušati da se prilagode zahtevima novog pravca. Svoj najveći procvat romantizam će doživeti 60-tih godina da bi već 70-tih godina počeo ustupati svoje mesto realizmu.

Književno središte srpske romantike i uopšte celokupnog kulturnog života tog doba bio je Novi Sad, nazvan zbog toga "Srpskom Atinom". Tu je iz Pešte prenesena Matica srpska (1864), osnovano pozorište, u njemu je izlazio najveći broj listova i časopisa (pored Letopisa, to su; "Sedmica" u 50-tim, a zatim "Danica", "Matica", "Javor" i dr. u 60-tim godinama). U Beogradu, koji je bio drugi književni centar, izlazio je časopis "Vila".

Izgleda da svako književno razdoblje ima neko ključno pitanje oko koga se okupljaju i razilaze pisci i književni radnici. U Dositejevo doba to je bilo prosvećivanje, u doba Vuka Karadžića narodni jezik, a u razdoblju romantizma to će biti politika. Celokupna romantičarska književnost prožeta je politikom a niz njenih istaknutih predstavnika igrao je značajnu ulogu u političkom životu naroda. Gorka iskustva iz 1848. razočaranje kako u nacionalnu politiku srpskog crkvenog vrha tako i u politiku bečkog dvora prema Srbima i drugim podvlašćenim narodima Austrije udarali su neizbrisiv pečat čitavom razdoblju. Osnovna obeležja romantičarske politike jesu: srpski nacionalizam, građanski liberalizma, antiklerikalizam i antiaustrijsko raspoloženje. Nosilac novih nacionalno-političkih i književnih težnji bila je omladina. U velikim centrima gde studiraju mladi Srbi osnivaju se đačke družine ("Preodnica" u Pešti, "Zora" u Beču), koje postaju središta političkog i književnog života omladine. Od tih družina na omladinskoj skupštini u Novom Sadu 1866. osniva se Ujedinjena omladina srpska, pokret koji se potom preneo na Srbiju i druge krajeve gde su živeli Srbi. U osnovi omladinskog programa nalazi se ideja oslobođenja i ujedinjenja srpstva, koja će okupiti omladinu iz svih krajeva i udariti pečat celokupnoj romantičarskoj literaturi.

Književne pretpostavke romantizma jesu raznolike: jezička i kulturna reforma Vuka Karadžića, pesnička reforma Branka Radičevića, narodna poezija, evropski uticaji. Uticaji su takođe različiti: nemačka poezija, naročito Hajne, Petefi i šire mađarska romantičarska poezija, Bajron i bajronizam, Šekspir i dr. Osnovno obeležje romantike jeste lirizam. Kratka lirska pesma, po sadržini najčešće ljubavna, patriotska ili misaona, glavni je žanr romantičarske poezije, ali su lirskom načelu podređena i druga dva osnovna poetska žanra romantizma: poema (sinteza epskog i lirskog) i poetska drama (sinteza dramskog i lirskog). Lirizmom je prožeta i romantičarska proza, koja čini sporednu oblast u književnosti ovog razdoblja.

Glavni predstavnici romantizma omladinskog doba jesu tri pesnika: Jovan Jovanović Zmaj, Đura Jakšić i Laza Kostić.

Jovan Jovanović Zmaj (1833-1904) zauzima centralni položaj ne samo u eposi romantizma nego i u celoj književnosti druge polovine 19. veka. Najmanje romantik među svojim pesničkim drugovima, on je više nego i jedan od njih bio vezan za domaću tradiciju i određen njome. Branko i narodna poezija – to su dve bitne pretpostavke njegovog pesništva. Ovome treba dodati i neke druge tradicije srpske književnosti: građansku liriku, didaktiku i moralizam klasicista i objektivnih liričara, dositejevsko prosvetiteljstvo itd. No s druge strane, kao retko koji pesnik, Zmaj je bio otvoren i raznovrsnim uticajima sa strane. Njegov golemi prevodilački rad, koji je obuhvatio mnoštvo pesnika, od najvećih do sasvim beznačajnih, iz raznih literatura, pokazuje ne samo širinu njegovog interesovanja nego i značajnu prisutnost poezije drugih naroda u njegovu vlastitom delu. Kao ni kod Dositeja, kod Zmaja se ne može povući jasna granica između prevedenog i originalnog. Otvorenost, prijemčivost, asimilativna moć – to su neka od osnovnih obeležja Zmajeve pesničke individualnosti.

Rođen u uglednoj novosadskoj porodici, po mentalitetu i shvatanjima predodređen za miran i sređen građanski život, Zmaj je u svom životu imao svega više od toga. Studirao je neredovno, najpre pravo (u Beču, Pragu i Pešti) a zatim medicinu u Pešti. Pošto je diplomirao na medicini (1870), radio je kao lekar opšte prakse, često se seleći iz mesta u mesto (Novi Sad, Pančevo, Karlovci, Futog, Beograd, Zagreb, Beč). Patrijarhalan i porodičan, najveći porodični pesnik u srpskoj književnosti, Zmaj je bio nesrećan u vlastitom porodičnom životu: sva su mu deca umrla u prvim godinama života a posle desetogodišnjeg braka izgubio je i voljenu ženu (1871). Otada do smrti živeo je sam. Poslednje godine proveo je u Sremskoj Kamenici, gde je umro i sahranjen.

Počevši kao i ostali romantičari pesmama, on je jedini od njih ostao do kraja veran tom osnovnom žanru epohe. Kod njega nema herojskih poema kao kod Branka, Jakšića i Kostića, niti poetskih tragedija kao kod poslednje dvojice. Veće epske i dramske forme javljaju se u njegovu opusu samo među prevedenim stvarima. Ako se izuzmu jedna beznačajna jednočinka i izvestan broj pripovedačkih pokušaja, Zmajevo delo čini nepregledno mnoštvo pesama razne dužine, među kojima su po pravilu najbolje kratke lirske pesme. Od knjiga poezije koje je objavio najvažnije su Istočni biser (1861), u kojoj su njegovi prevodi i podražavanja istočnjačke poezije, Đulići (1864), i Đulići uveoci (1882), dve međusobno povezane zbirke intimne lirike, Pevanija (1882), zbornik čitave njegove dotadašnje poezije, za kojim je usledila Druga Pevanija (1895-6), Snohvatice (1895, 1900), gde su njegova podražavanja narodne poezije.

Osnovu toga opsežnog dela čini intimna lirika. Ona je sasvim osobena po svom karakteru. Kod Zmaja je naglašenije porodično nego ljubavno osećanje. Kao porodični pesnik, on je blizak narodnoj poeziji, u kojoj je porodično osećanje jedno od glavnih. U osnovi Zmajeve intimne lirike nalazi se osećanje vezanosti, jedinstva stopljenosti sa svojima, sa ženom, decom, porodicom, a u produžetku sa srpskim narodnim i celim čovečanstvom. To osećanje ima svoju evoluciju od ranih pesama preko Đulića i Đulića uveoka do njegovih poznih pesama. U ranim, predđulićevskim pesmama oseća se tiha seta, melanholična usamljenost, čežnja za ljubavlju. Melanholična, setna nota karakteristična je i za prve đuliće, "Mračni, kratki dani / sumorno jesenje" – to je raspoloženje u čijem znaku počinje knjiga. Tek kada se pojavi ona, neimenovana draga, to se raspoloženje počinje postepeno gubiti a s jačanjem njihove veze narasta suprotno, vedro, radosno raspoloženje da bi se u trenutku njihovog sjedinjenja, bračnog, snažno osećanje životne radosti iz pesnikovog srca prelilo na ceo svet ("Ala je lep ovaj svet"). U pozadini Đulića je pesnikov intimni roman: njegova ljubav, ženidba, srećan porodični život. Knjiga ima svojstva pesnikova lirskog dnevnika ili čak lirskog romana o ljubavi. Đulići uveoci nadovezuju se na Đuliće. Prvu knjigu inspirisala je ljubav prema najbližima, a drugu smrt najbližih. Osećanje duboke povezanosti sa svojima smrt ne prekida nego mu daje samo drugi oblik. Ono počinje neizmernom tugom zbog gubitka najdražih osoba a završava se stapanjem s njima, privremenim, u snu, i potpunim, u smrti: "Kroz smrt samo valja proći / pa ću s' i ja s njima sliti." Tuga i bol prenose se, na sličan način kao radost u prvoj knjizi, na ceo svet. Iz tog spoja unutarnjeg raspoloženja i slika spoljašnjeg sveta nastali su neki od najlepših i najdubljih đulića uvelaka ("Oh kako je svio, tamno", "Moje nebo, jer je mutno", "Mrtvo nebo, mrtva zemlja"), u kojima je data iracionalna, nirvanistička vizija sveta, doživljaj ništavila, nepostojanja, gubljenje svega u mrtvilu. U poznim Zmajevim pesmama bol se stišava u rezigniranom, filosofski produbljenom mirenju s neizbežnim ("Otkide se jedna miso", Krila i okrilja vremena, Jesen).

Intimna lirika čini manji deo Zmajevog pesničkog opusa. U velikom delu svog stvaralaštva Zmaj je pesnik kolektivne inspiracije, duboko angažovan u nacionalno-političkim, društvenim i kulturnim zbivanjima svog doba. Mnogi su kritičari dramatizovali razliku između njegove intimne i javne poezije, žaleći što je Zmaj rasipao svoj talenat na dnevne potrebe, što nije ostao do kraja lirski pesnik. Činjenica je, međutim, da u mnoštvu Zmajevih pesama kolektivne inspiracije ima izvanrednih kao što u njegovoj intimnoj lirici ima manje uspelih i slabih pesama. Sam Zmaj je, pre svih svojih kritičara, osetio tu protivrečnost svoje poezije i pokazao njene stvarne uzroke. U pesmi Ja bih bio (1875), koja sadrži njegov kredo, on iznosi kakav bi pesnik mogao biti da je bilo drukčije vreme u kojem je pevao i kakav je morao biti u svom vremenu. Za Zmaja poezija nije kula od slonove kosti, koja pesniku služi kao utočište od svetskih meteža, bit pesme je u njenoj okrenutosti vetu i ljudima. Tu misao izneo je u programskoj Pesmi o pesmi, ona je u osnovi njegove poezije. Zmajeva najpoznatija pesma Svetli grobovi karakteristična je za to aktivističko shvatanje života. U njoj je izražena vera u progres, stvaralačka povezanost među generacijama, neuništivost ideala, jedinstvo života i smrti, groba i kolevke, naglasak je pesme na ulozi velikih ljudi u večnoj težnji čovečanstva prema višim ciljevima njihovi grobovi, kao i kod Njegoša, svetle u pomrčini vekova.

Kao pesnik kolektivne inspiracije Zmaj je ostavio ogroman broj pesama raznih vrsta: rodoljubivih, političkih, satiričnih, didaktičkih. Rodoljubiva mu je lirika manje značajna. Trezven i realan, Zmaj je bio više upućen na sadašnjost nego na prošlost, više su ga privlačila savremena politička zbivanja nego romantični snovi o nekadašnjoj slavi i veličini. On je izrazit politički pesnik, tvorac naše političke angažovane poezije. Svoj pesnički dar stavio je u službu naprednih pokreta i ideja svog doba, bio je pesnik Ujedinjene omladine i Miletićeve Narodne stranke, njegova poezija sadrži stihovanu istoriju, pesničku hroniku najvažnijih političkih zbivanja tog doba. Ona je najčešće dnevna, novinska, stihovani žurnalizam, bez većih dometa. Mnogo je značajnija njegova satirična poezija. Zmaj kao satirični pesnik stoji ravnopravno sa Zmajem lirikom. On je tvorac naše satirične pesme kao što će Domanović biti tvorac naše satirične pripovetke. Predmet Zmajeve satire jesu raznovrsne deformacije u tadašnjem srpskom političkom, društvenom, nacionalnom, kulturnom i književnom životu kao što su, da pomenemo samo neke, tuđinsko vaspitanje srpske omladine (Bildung), gušenje političkih sloboda (Pesma jednog najlojalnijeg građanina), odnos vlasti i naroda, poltronstvo, karijerizam, političko ponašanje istaknutih savremenika itd. Najveću dubinu i univerzalnost Zmajeva je satira dostigla u pesmama u kojima je predmet izobličavanja monarhija i svet koji je okružuje. Tu spadaju neke od njegovih najboljih satiričnih pesama: Majušni Brcko, Juen-Juen-Men June, kineski car, Pesma pri rođenju jednog princa, Jututunska juhahaha, Jututunska narodna himna. Jezik Zmajeve satire osoben je, različit od jezika njegove lirike. On je pun govornih obrta, sirovih izraza i fraza iz svakodnevnog i novinskog jezika. Tu je Zmaj i u temama i u izrazu najbliži onom što bismo mogli nazvati realizam u poeziji.

Treće veliko područje Zmajeva stvaralaštva čini dečja poezija, kojom se bavio najviše u poslednjim decenijama svoga života. U dečjim pesmama Zmaj je obuhvatio celo detinjstvo od kolevke do dečaštva, sa svim onim što pripada dečjem svetu: igrama i igračkama, životinjama, odnosom perma odraslim itd. U njima je dao bogatu i raznovrsnu galeriju dečjih likova. Glavne odlike Zmajevih dečjih pesama jesu: prefinjen lirizam, koji ih približava njegovoj ranoj ljubavnoj poeziji i ozarenom svetu Đulića, smisao za uživljavanje u zbilju i dušu deteta, jednostavan, lak, neposredan izraz pristupačan deci i istovremeno privlačan odraslima. Zmaj je tvorac srpske poezije za decu i njen najveći predstavnik. Njegove dečje pesme imaju, međutim, i širi značaj. One nisu samo specijalistička, namenska poezija nego i osobena forma pesničkog, lirskog jezika, kojim su na nov način izražene osnovne preokupacije Zmajevog stvaralaštva. U njegovom književnom razvitku one se javljaju kao poslednja njegova pesnička obnova. Pošto je iscrpeo svoje mogućnosti u lirskoj i satiričnoj pesmi, Zmaj je u subliterarnoj, polupoetskoj-polupedagoškoj formi dečje pesme našao novu, neiscrpnu riznicu novih poetskih motiva i formalnih mogućnosti.

Zmaj liričar, Zmaj nacionalni bard i satirik, čika Jovan omiljeni dečji pesnik – to su osnovni vidovi Zmajevog lika, gotovo bi se moglo reći tri pesnika u jednoj ličnosti, od kojih svaki ima osobenu tematiku, poseban pesnički jezik i stil. A unutar svakog od njegovih osnovnih krugova izražena je ista težnja k raznovrsnosti, koja je prisutan u svim slojevima: u temama, emocijama, pesničkoj formi, stihu, metrici, strofici, kompoziciji pesma. Pisao je lako i brzo, nikada se nije posebno trudio oko forme i izraza, otuda kod njega ima dosta aljkavosti i nemara, ali nema ponavljanja ni monotonosti. Najbliža narodnoj metrici i govornom jeziku. Zmajeva poezija nije samo stekla veliku popularnost kod najširih slojeva čitalaca, već je dala i svoj značajan doprinos razvitku srpskog pesničkog izraza i vršila snažan uticaj na pesništvo druge polovine 19. i ranog 20. veka.

Najizrazitiji romantik među pesnicima omladinskog doba jeste Đura Jakšić (1832-1878), mnogostran po svojoj umetničkoj obdarenosti. Bio je slikar, pesnik, pripovedač i dramski pisac. Rođen je u banatskom selu Srpska Crnja u rodoljubivoj svešteničkoj porodici. Kao šesnaestogodišnji mladić učestvovao je u revoluciji 1848. Školovanje mu je bilo neredovno. Posle trećeg razreda napustio je gimnaziju i posvetio se slikarstvu. Učio je kod raznih privatnih učitelja, jednu godinu je proveo u slikarskoj radionici Konstantina Danila. Radi učenja slikarstva išao je u velike evropske slikarske centre, Beč, u dva maha, i Minhen, ali nije uspeo da završi nijedne slikarske škole. Najveći deo života proveo je u Srbiji (od 1857, s prekidima). Radio je kao učitelj i nastavnik crtanja po raznim mestima u unutrašnjosti Srbije, živeći stalno u oskudici, obrvan brojnom porodicom koju nije mogao ishraniti, u neprestanom sukobu sa zaostalom sredinom, vredan i proganjan, hapšen, otpuštan iz službe. Prilike su mu se unekoliko poboljšale posle prelaska u Beograd (1872), gde je dobio mesto korektora državne štamparije.

Kao pesnik Jakšić je išao vlastitim putem. Uticaj Branka i narodne poezije kod njega se oseća manje nego kod drugih romantičara. Svoj pesnički rad počeo je pod uticajem Petefija, koji je do kraja ostao njegov najdraži pesnik. Kao i Branko, on je, naročito u epskim pesmama, bio pod izvesnim uticajem Bajrona. Od domaćih pesnika na nj je uticao godinu dana mlađi Zmaj, s kojim je drugovao u Beču početkom 50-tih godina. U Jakšićevu pesničkom formiranju značajnu ulogu imalo je njegovo bavljenje slikarstvom. Između njegovih pesama i slika postoje ne samo motivske nego i dublje stilske srodnosti. Pikturalnost, oštri, rembrantovski kontrasti svetla i tame (Rembrant je bio njegov najdraži slikar), koloristika koja se ostvaruje gustinom epiteta i metafora – to su neke osobine Jakšićeve poezije kojima se ona približuje njegovim slikarskim platnima i koje ga istovremeno izdvajaju među drugim pesnicima tog doba i čine specifičnom pojavom u srpskom pesništvu 19. veka.

Jakšić se ogledao u svim rodovima poezije: lirici, epici i poetskoj drami. Lirika je obimom najmanji ali po vrednosti najznačajniji deo njegova rada. Jakšić je poglavito lirik i u epskoj i dramskoj poeziji pa i u pripoveci. U lirskim pesmama on uglavnom ne prelazi tematske okvire srpskog romantizma. Pesnikovo ja, otadžbina i narod, priroda – to su osnovne teme ne samo Jakšićeve lirike nego i cele naše romantičarske poezije. Osoben je njegov pristup tim temama. Jakšić je najličniji među pesnicima romantizma, njegova lirika tesno je povezana s njegovom sudbinom i prilikama u kojima je živeo. Duboko lično nezadovoljstvo životom spojeno je u njegovim pesmama s tipično romantičarskim konfliktom između snažne, izuzetne individualnosti i sredine koja je okružuje. Pesnikovo ja u stanju je neprestane zaraćenosti sa svetom, između njega i drugih nema i ne može biti nikakvog ljudskog dodira, nikakvog dijaloga. Na svojim krajnostima taj stav se izražava ili u osećanju gorde usamljenosti pesnikove, u njegovom titanskom, prometejskom prkosu (Ja sam stena) ili u gnevnom apostrofiranju drugih, u bacanju pesničke anateme na svet (Na kolena, Ćutite, ćut'te, Padajte, braćo, Jevropi, Kaluđeri). Pesnikov govor tu je više retorski nego lirski, on je u stalnom porastu, gradaciji, bez spuštanja i padanja, u prkosnom, titanskom stremljenju naviše. Prkos i pretnja samo su granična ali ne i jedina afektivna stanja iz kojih izvire Jakšićeva lirika. U drugim pesmama izražena su mekša, više lirska osećanja: tuga, očajanje, potreba za ljudskom toplinom, ljubavlju i lepotom, čežnja za mirom i spokojstvom u krilu prirode. U tim pesmama, a među njima se nalaze neke od najlepših (Mila, Na noćištu, Nebo moje, Potok žubori, Kroz ponoć), kao i u drugima u kojima je pesnikovo odbacivanje sveta dato više posredno (Staze, Posle smrti, Orao), pesnički govor se stišava, postaje lirski mek, nežan, melodiozan, ponekad pevan, kao kod Branka, samo mnogo diskretnije. Pesnikova težnja za drugima ostaje najčešće bez odziva, pesnik bolno preživljava svoju usamljenost, nedostatak pravog dijaloga on nadomešta fiktivnim dijalogom kao što je to slučaj u dve njegove najpoznatije pesme: Na Liparu, u kojoj vodi razgovor s pticama, i Ponoć, gde se na svoju nesrećnu sudbinu žali seni davno umrle majke. Čak i u trenucima predavanja sreći ostaje neku ustreptalost pred nepoznatim pretnjama, sreća koju doživljava bolna je, opasna, razorna. Napeto, ustreptalo iščekivanje nečeg nepoznatog, tajanstvenog, pretećeg, strah i zanemelost pred nekom opasnošću što se približava – to je osnovna afektivna situacija Jakšićeve lirike. Ona je neposredno došla do izražaja u nekoliko njegovih najboljih i najosobenijih pesama: Ponoć, Kroz ponoć, Veče, Noć u Gornjaku, Bratoubica. S tim su u vezi neki motivi i slike koje se provlače u raznim njegovim pesmama. Noć i još češće ponoć, trenutak kod iščezavanja svi glasovi života, kada iz duboke tišine dopiru znaci tajanstvenih i pretećih kretanja – to je tipična jakšićevska atmosfera. Jakšić je pesnik noći, ponoćni pesnik, kao što je Branko pesnik dana i svetlosti. Stena, kamen, kao oblik krajnje nepomičnosti ali istovremeno simbol odbrane i prkosa, jeste jedan od osnovnih elemenata Jakšićeve imaginacije. On se javlja kao metafora stava, ličnog i nacionalnog. Pesnik se oseća kao stena o koju se lome sve zlobe i pakosti sveta (Ja sam stena). Otadžbina je takođe stena "što preteć suncu dere kroz oblak", granični kamen koji stoji na straži, o njega se razbijaju glave tuđinskih osvajača (Otadžbina). Straža, stražarenje, stražari – to je nov vid transformacije ovog motiva. Strah prelazi u budnost i opreznost, iščekivanje opasnosti u odbranu, čuvanje svog i tuđeg mira. Ta tema povezuje njegovu liriku s drugim vidovima njegova stvaralaštva. Ona se javlja u dužim, epskim pesmama (Straža, Stražar, Karaula na Vučjoj poljani), u pripoveci (Na mrtvoj straži), na slikarskim platnima (Karaula).

Jakšićeva epika, pored epskih pesama, obuhvata i nekoliko herojskih, bajronovskih poema: Nevesta Baja Pivljanina, Mučenica i dr. u kojima su vredni uglavnom samo lirski fragmenti. Mnogo je značajniji njegov dramski rad. Jakšić je napisao tri tragedije u stihu. Seobu Srbalja (1863), Jelisavetu (1868), i Stanoja Glavaša (1878), od kojih je prva u epskom a druge dve u lirskom, jampski intoniranom desetercu. Teme su istorijske: u prvoj je dat dolazak Srba iz pradomovine Bojke na Balkan, u drugoj – Crna Gora pred kraj 15. veka, u borbi između istoka i zapada, turske carevine i mletačke republike, u trećoj – Srbija između dva ustanka na početku 19. veka. Zajednička osnova svih triju jeste sukob heroizma i izdaje, čime se Jakšić približava Njegošu. Njihove su slabosti u nedovoljnoj istorijskoj i realističkoj zasnovanosti likova i radnje, a snaga im je pre svega u lirizmu te u dramskim sukobima i situacijama. Čisto dramske vrednosti Jakšićeve često se zapostavljaju u kritici. Skerlić kaže: "Jakšić liričar spasava svuda Jakšića dramatičara." Zaboravlja se da Jakšićeva lirika takođe izvire iz oštre konfliktne situacije, da je sva u dramatičnom grču i patetici, što je Jakšića među svim romantičarskim pesnicima učinilo najpodobnijim za dramu. Njegove tragedije, naročito poslednje dve, deluju ujednačenije od Kostićevih spadaju u najveće domete srpske ozbiljne drame.

Jakšićev pripovedački rad, iako obimom premašuje poeziju, po vrednosti zaostaje za njome. Njegov je značaj pretežno istorijski. Jakšić je jedan od najranijih i najplodnijih srpskih pripovedača, glavni je predstavnik naše romantičarske pripovetke. U tematici njegovih pripovedaka oseća se postepena evolucija od istorije k savremenosti, od romantizma k realizmu. Najranije su mu romantično-istorijske pripovetke s temama iz srednjeg veka, pune preterivanja raznih vrsta (Sin sedoga Gamze, Neverna Tijana i dr.). Kasnije prelazi na savremenu tematiku i piše o nevoljama seljaka u Vojvodini i Srbiji i o drugim društvenim pojavama (Sirota Banaćanka, Srpsko čobanče, Krivosečka mehana i dr.), no pri tome ipak zadržava romantičarski pristup i stil. Najviše je u vodama realizma u satiričnoj pripoveci Komadić švajcarskog sira (1871) kao i u nekoliko socijalnih pesma (Ratar, Švalja i dr.), nastalim pod uticajem pokreta Svetozara Markovića, koji je Jakšić, jedini od istaknutih romantičara, prihvatio.

Treći pesnik romantičarske omladinske trijade Laza Kostić (1841-1910) nesumnjivo je najkontroverznija ličnost u srpskoj poeziji, pisac od koga je književna kritika napravila slučaj. Od svog pokolenja više slavljen nego shvaćen, on je pod starost dočekao gotovo sveopšte osporavanje pa i prezir u književnoj javnosti. Tri najistaknutija srpska kritičara, Lj. Nedić, B. Popović i J. Skerlić, različiti po pogledima i metodu, bili su jedinstveni u poricanju ovog pesnika. Punu književnu afirmaciju Kostić je doživeo tek posle smrti. Moderni pesnici i kritičari posle prvog i, naročito, drugog svetskog rata, u njemu su videli svog duhovnog preteču, začetnika moderne srpske poezije.

I u životu i u poeziji Kostić je stalno odstupao od svakodnevnog i uobičajenog. Važio je kao primer bizarna, ekscentrična, razbarušena romantičara koji u svemu što radi hoće da bude drukčiji od ostalih, izdvojen, originalan. U tome su jedni videli genijalnost, a drugi šarlatanstvo. Međutim, taj pesnički fantasta bio je najobrazovaniji među pesnicima romantičarskog kruga i jedan od najučenijih naših ljudi 19. stoleća. Rođen u Kovilju kraj Novog Sada u oficirskoj porodici, Kostić je, posle završene gimnazije, studirao pravo u Pešti i stekao doktorat prava (1866). Bio je poznavalac klasičnih i modernih jezika, najveći poliglota posle Dositeja. Znao je grčki, latinski, nemački, francuski, engleski, ruski, mađarski, na svim tim jezicima je čitao, s nekih prevodio, a na nemačkom, francuskom i latinskom i pisao. Na njegovo intelektualno obrazovanje najveći uticaj imala je helenska književnost i filosofija: Homer, Eshil, Heraklit i drugi. Jedini helenofil među romantičarima, on je bio i prvi šekspiroman među njima, pisac koji je najviše doprineo Šekspirovu kulturu u srpskom romantizmu, naš najznačajniji prevodilac engleskog dramatičara u 19. stoleću. Helenizam, Šekspir, srpska narodna poezija – to su tri osnovne pretpostavke Kostićeva dela. U mladosti je bio jedan od omladinskih prvaka, aktivan u svakodnevnom političkom životu, poslanik na srpskim saborima i u peštanskom parlamentu, hapšen zbog svoje političke aktivnosti, buntovnik, apologet srpstva. U poznim godinama on doživljava transformaciju što podseća na onu koju je pre njega doživeo J. Ignjatović: razočaran u nacionalne ideale svoje generacije, on se odvaja od naprednog pokreta, svojih drugova i nekadašnjih saboraca i ulazi u tabor klerikalaca i konzervativaca, što je, kao i kod Ignjatovića, bio jedan od razloga njegove nepopularnosti i osporavanja u poslednjem periodu života.

Kao i Jakšić, ali na drugi način, Kostić je ispoljio raznovrsnu obdarenost. Bio je pesnik, dramski pisac, esejist, novinar, prevodilac, književni i pozorišni kritičar, estetičar, filosof. U jednome se odvaja od romantičara i približava na jednoj strani klasicistima a na drugoj modernim pesnicima, u svojim naučno-teorijskim, estetičkim i filosofskim preokupacijama. Kostić je pesnik i filosof, sam je govorio da "nema pesnika bez mislioca, ni pravog mislioca bez mašte". U njegovom delu tesno su povezane pesnička imaginacija i pesnička refleksija, stvaranje poezije i razmišljanje o poeziji. Njegov naučno-teorijski rad došao je posle pesničkog. Najveći deo svojih pesama napisao je između 1858. i 1870, iz istog je perioda i njegova najpoznatija drama Maksim Crnojević (napisana 1863, objavljena 1868). Od sredine 70-tih godina do smrti napisao je malen broj pesama, uglavnom prigodnih i manje značajnih ali i svoju najbolju pesmu Santa Maria della Salute (1909), kao i ostale dve drame, Peru Segedinca (1882) i Gordanu (1890). U tom razdoblju njegov esejističko-kritički i filosofski rad mnogo je izrazitiji od pesničkog. Tada je napisao najveći broj svojih kritičkih prikaza i ogleda kao i tri obimnija rada: estetičku raspravu Osnova lepote u svetu s osobenim obzirom na srpske narodne pesme (1880), filosofski traktat Osnovno načelo, Kritički uvod u opštu filosofiju (1884) i veliku monografiju O Jovanu Jovanoviću Zmaju (Zmajovi), njegovom pevanju, mišljenju i pisanju, i njegovom dobu (1902). U svojim raspravama i esejima Kostić uglavnom razvija iste ideje koje je prethodno izneo u pesmama. Misao da se poezija rađa iz zanosa koji predstavlja iracionalno stanje između sna i jave (ta misao čini osnovu njegovog shvatanja poezije) Kostić je najpre umetnički izrazio u programskoj pesmi Među javom i međ snom (1863) da bi je tek kasnije teorijski razvio u polemičkim osvrtima na estetičke ideje S. Markovića i Černiševskog, te naročito u knjizi o Zmaju, koja je u celini zasnovana na tezi o razlici "između prolaznog narodnog zanosa" i "večnog, iskonskog zanosa pesničkog". Ideja o narodnoj pesmi kao osnovi srpske poezije i estetike izražena je takođe u programskoj pesmi Među zvezdama (1872), koja je u jubilarnom izdanju Kostićevih Pesama (1909) zauzela mesto "progovora", da bi potom u njegovim "Osnovama lepote dobila teorijsko obrazloženje. Načelo ukrštaja suprotnosti, koji je po Kostiću osnovni princip kosmičkog poretka stvari, polazna tačka njegove filosofije, takođe je izraženo najpre na pesnički pa tek onda na filosofski način. Prisutno u svim njegovim pesmama i dramama, ono je dobilo najpotpuniji, paradigmatični izraz u heraklitovskoj Pevačkoj imni Jovanu Damaskinu (1865). Kostićeva estetika i filosofija javljaju se u produžetku njegove poezije, kao njena neposredna naučno-teorijska eksplikacija.

Kostić je poglavito pesnik duhovne, filosofske inspiracije, što ga približava romantičarima ranije epohe, Njegošu i Milutinoviću, a odvaja od poznijih romantičara. Kostićeva poezija nije poezija srca i osećanja, nego poezija duha i mašte, poezija logosa, filosofična u svojoj najdubljoj osnovi. Kostić je govorio o sebi kao o "hladnokovu" koji ne stvara u vatri osećanja, nego tek pošto se emocije ohlade. Kao pesnik imao je najmanje uspeha u lakoj, melodioznoj ljubavnoj pesmi, kojom su se odlikovali Branko i Zmaj; u pokušajima te vrste kod njega ima nečeg usiljenog, izveštačenog, neozbiljnog. Svoju najbolju ljubavnu pesmu nije ispevao u mladosti, nego pred smrt. Nju je godinama nosio u svojoj uobrazilji (dnevnik koji je vodio na francuskom jeziku otkriva genezu te pesme) dok nije dobila konačan oblik, savršen, klasičan. Međutim, ljubav u Santa Maria della Salute nije osećanje nego princip, osnovni princip ljudskog života i kosmičkog poretka stvari, sila koja, kao i kod Dantea, pokreće svetove. I u rodoljubivu poeziju on unosi nov ton i pristup. Pored Jakšića nesumnjivo najveći patriotski pesnik srpskog romantizma, Kostić je u svojim najboljim pesmama rodoljubive inspiracije evoluirao od nacionalno-romantičnog oduševljenja k jednom hladnijem, kritičkijem odnosu prema nacionalnim idealima (Razgovor sa uvučenom srpskom zastavom na mađistratu novosadskom, 1869), ili je težio da narodnu borbu izrazi u univerzalnim simbolima, da i tu, kao i u drugim oblastima svog rada, ostvari svoj pesnički ideal, ukrštaj domaćeg i stranog (npr. u Jadranskom Prometeju, 1870, svojoj najsnažnijoj rodoljubivoj pesmi). Najosobeniji izraz Kostić je našao u misaono-filosofskim pesmama. Posle Njegoša i Milutinovića jedini kosmički pesnik među romantičarima, on u nizu pesama donosi makrokosmičke vizije i peva o vasionskim borbama i sukobima. Njegov omiljeni pesnički junak jeste kosmički buntovnik Prometej, koji vodi "borbu pravde, borbu ponosa / prot sile same, prot Olimposa" (Prometej, 1863). U nekim Kostićevim filosofskim pesmama misaonost je često spojena s komikom i pesničkim humorom. Nebeski svod u njegovoj viziji podseća na izobličeno ljudsko telo. (Ej, ropski svete), a zemlja na ogromno telo žene bludnice (Ej, nesrećo zemlje), Vrhunski izraz Kostićevog pesničkog humora i ujedno jednu od najboljih njegovih pesama imamo u Spomenu na Ruvarca (1865), gde je dat ukrštaj svečanog i familijarnog, misli i komike, stvarnosti i mašte. Iskazana u kozersko-reporterskom tonu i u slobodnom stihu, pesma predstavlja jedan od najranijih ogleda moderne srpske poezije.

Kao pretežno objektivno nastrojeni pesnik, Laza Kostić je više od ostalih romantičara bio predodređen za duže pesme izgrađene na filosofskoj ili epskoj osnovi. U epsko-lirskim žanrovima imao je više uspeha nego ijedan drugi romantičarski pesnik. Njegove pesme Đurđevi stupovi, Preljubnica i, naročito, najlepše od njih Samson i Dalila (1869) znatno nadilaze Radičevićeve i Jakšićeve pokušaje u istom žanru. U baladi je dostigao jedan od svojih pesničkih vrhunaca. Njegov čudesni Minadir, drevna priča o ljubavi i smrti, najlepša je balada srpske umetničke poezije. Kostić je zajedno s Jakšićem tvorac naše romantičarske drame. On je hteo da na temelju narodne poezije, po ugledu na Grke, a uz pomoć Šekspira i Šilera, stvori našu nacionalnu dramu, s nacionalnim temama i nacionalnim, srpskim patosom. Od tri njegove drame najznačajniji je Maksim Crnojević, tragedija rađena po motivima narodne pesme Ženidba Maksima Crnojevića, dramski zasnovana na sukobu ljubavi i pobratimstva; ona deluje pre svega plahovitom silinom svoje poezije, uprkos nizu neveština u dramskoj konstrukciji, kojih se Kostić ni kasnije nije oslobodio. Pera Segedinac je istorijska tragedija političke inspiracije, antiaustrijska, antiklerikalna, o heroizmu i izdaji, po duhu, ako ne po dometu, vojvođanski Gorski vijenac. Gordana je zanimljiv i kod nas jedinstven ogled herojske komedije. Pisana u svežoj i poetski nadahnutoj prozi, dok su prve dve u jampskom desetercu, ona je ujednačenija i dramski bolje izvedena od njih, ali bez onih snažnih poetskih momenata u kojima se krije njihova lepota i vrednost.

Kostić nije samo proširio tematske okvire srpske romantike već je od svih srpskih pesnika 19. veka najveći novator forme, pesničkog jezika i stiha. Unutarnju formu njegovih pesama odlikuje složena slikovitost, težnja k alegorizaciji, fantastici, pesnički humor, udaljavanje od neposrednosti izraza k složenom, zaobilaznom, građenom pesničkom govoru. Kostić se izdvaja izrazito modernim odnosom prema jeziku, osećanjem za samostalnu sugestivnu snagu jezika koja zrači iz fizičkih moći reči, iz zvuka, ritma i tonaliteta. U vezi s tim je njegovo eksperimentisanje s izrazom, zvučne igre, verbalne dosetke, kovanice koje čine najvidljiviju odliku njegovog pesničkog idioma. U tome on doduše, nije usamljen među srpskim pesnicima 19. veka. Prethodnici su mu Sima Milutinović i Đorđe Marković Koder (1806-1891). Poslednji je najdalje otišao u stvaranju veštačkog, hermetičkog jezika. Kostić je najviše od svih romantičara novator stiha. On je lirski simetrički deseterac organizovao na jampski način i tim stihom, koji je dobio najširu primenu u romantičarskoj drami, stvorio najosobeniju metričku formu srpske romantike.

Uz Zmaja, Jakšića i Kostića romantizam je dao još veliki broj pisaca, uglavnom pesnika, od kojih neke ne bi trebalo zaobići.

Stevan Vladislav Kaćanski (1828-1890), "Stari bard", kako su ga nazivali savremenici, bio je pesnik borbenog nacionalizma. Učestvovao je u revoluciji 1848. i na bojištu pevao pesme koje su kao podstrek borcima čitane po vojničkim logorima. Pisao je rodoljubive pesme i herojske spevove kojima je romantičarska egzaltacija srpstvom dovedena do krajnosti (Noćnica, Grahov laz, Srbobran), bio je pesnik iskusnih handžara, ubojnih pokliča, vojničkih truba, rata. Neke njegove pesme (Gde je srpska Vojvodina, Hej, trubaču s bojne Drine, Sa Avale or'o klikće) postale su popularne patriotske himne.

Jovan Grčić Milenko (1846-1875), najznačajniji pesnik 60-tih i 70-tih godina posle velike trojke, svoj individualni izraz postigao je u tzv. "prostim pesmama" u kojima je težio da se što više približi životu. U njima je pevao o lepoti prirode, fruškogorskom pejzažu, o svakodnevnom seoskom životu. Pisao je takođe ljubavne i elegične pesme. Odlike njegovog pesničkog stila jesu: idilični panteizam, jednostavnost, folklorni artizam (Pesme, 1869). Ogledao se i u novelistici. Dve njegove pripovetke, U gostionici kod "Polu-zvezde" na imendan šantavog torbara i nezavršena Sremska ruža, delovi su šire zasnovanog rada, možda romana, iz narodnog života. Prva, uspelija, jeste stilizovana folklorno-fantastična pripovetka po ugledu na Gogolja, koja umetnički nadmaša kasnije Glišićeve pokušaje u istom žanru.

Milorad Popović Šapčanin (1841-1895) je, uz J. Ilića, najznačajniji romantičar iz Srbije. Pisao je pesme, drame, pripovetke i romane. U lirici je izrazio sentimentalno-idiličnu komponentu romantike. Najbolji mu je ciklus Selo u detinjskim uspomenama (1866), u kome se afirmisao kao pesnik seoske idile, i zajedno s J. Grčićem-Milenkom kao glavni predstavnik poezije sela u srpskom romantizmu. Njegovi epski i naročito dramski radovi s temama iz srpske istorije pisani 80-tih godina (u to vreme bio je upravnik Narodnog pozorišta u Beogradu) neuspeli su plodovi pozne romantike. Značajniji mu je pripovedački rad koji čini tridesetak pripovedaka i dva romana, istorijski roman Hasan-aga i sentimentalni roman Sanjalo (1889); ovaj drugi njegovo je najbolje delo. Šapčaninove pripovetke, kao i Jakšićeve, romantičarske su po svom stilu i obliku, ali i nekima, naročito u onima iz poznijeg perioda, ima dosta realizma u slikanju sredine i likova.

Stojan Novaković (1842-1915), političar, filolog, istoričar, jedna od najistaknutijih ličnosti Srbije u drugoj polovini 19. stoleća, pripadao je omladinskom pokolenju. Uređivao je glavni romantičarski časopis u Srbiji "Vilu" (1865-8) i pisao slabe pesme i pripovetke, no ubrzo je napustio književni rad i posvetio se naučnom proučavanju jezika, književnosti i istorije. Napisao je prvu sistematsku Istoriju srpske književnosti (1867, drugo, prerađeno izdanje 1871), Srpsku bibliografiju (1869), više studija o raznim piscima i književnim pojavama, izdavao stare srpske književne spomenike. Filolog po struci, učenik Đure Daničića i njegov sledbenik, Novaković je u svojim književnim istraživanjima uvek polazio od jezika; on je glavni predstavnik srpske filološke kritike.

Na prelazu između romantizma i realizma javlja se komediograf Kosta Trifković (1843-1875), koji je početkom 70-tih godina objavio više komedija, uglavnom jednočinki, iz novosadskog malograđanskog života (Čestitam, Školski nadzornik, Ljubavno pismo, Francusko-pruski rat, Izbiračica, od kojih je samo poslednja većeg obima, u tri čina). Trifković neguje laku, lepršavu komediju intrige sa živim, dinamičnim dijalozima i jednostranim ali zanimljivim tipovima iz svakodnevnog života. One su uz to vešto komponovane, scenične, zabavne, nepretenciozne, pune lakog i prijatnog humora. Izvođene su u svim jugoslovenskim sredinama i prevođene na strane jezike, a neke se i danas održavaju na sceni. Uz Steriju i Nušića, Trifković je najznačajniji srpski komediograf.