Jovan Kovačević

Doseljenje Slovena na Balkansko poluostrvo

Izvor: Istorija srpskog naroda Ι, SKZ Beograd 1994, 109-124 str.

Kada su se Istočni Goti 488. godine pod vođstvom svoga kralja Teodorika u masama povukli u Italiju, odbrana severnih podunavskih granica Istočnog Carstva bila je veoma oslabljena i izložena mnogobrojnim napadima varvara. Svi Goti se nisu iz provincije Dakije i Mezije povukli u Italiju. Zaostali Goti, tzv. Gothi Minores, i dalje su, kao posada u pojedinim kastrumima duž podunavskog limesa, činili važan faktor u odbrani granice, ali ta plaćenička vojska nije bila dovoljna za odbranu i granica je bila otvorena.

Komes Marcelin, čije je delo najopširniji izvor za stanje u Carstvu krajem V veka, nije uvek pouzdan u identifikovanju raznih varvarskih naroda koji napadaju Carstvo. Tako su, prema Komesu Marcelinu, godine 493. neki varvari, koje on naziva Skitima, napali i porazili carsku vojsku. Ko se krije iza imena Skita, koje je preuzeto iz klasične istoriografije, ne može se sa sigurnošću utvrditi. Varvare što su 499. godine napali Carstvo isti pisac naziva Bugarima, kao i one koji su iste godine ne nailazeći na otpor pljačkali po Trakiji. Godine 505. u Trakiju su upali neki varvari na čijem je čelu bio Mund, ali ih je kod Ćuprije (Horreum Margi) pobedio vojskovođa Sabinijan. Njih Komes Marcelin naziva Getima, a vojska koju je Sabinijan sakupio sastojala se od Bugara. Ni poreklo samog Munda nije jasno, ali je prihvaćeno da je odrastao među Gepidima i da je kasnije stupio u službu Carstva postavši magister militum per Illyricum.

Za vladavine cara Anastasija (491-518), pobunila se vojska pod komandom vojskovođe Vitalijana u kojoj je bilo veoma mnogo Bugara iz Trakije. Samog Vitalijana izvori nazivaju Skitom, Gotom ili Getom. Godine 517. i 530. u Trakiju upadaju Getae Equites, koji pljačkaju po Makedoniji, Tesaliji, sve do Termopila i Starog Epira, odakle odvode u ropstvo mnoštvo stanovnika. Car Anastasije je bio primoran da šalje novac prefektu Ilirika radi otkupa zarobljenika. Protiv ovih varvara bori se pomenuti Mund, sada u službi Carstva, i u borbi s Gotima oko Salone gine 535. godine.

U svim pomenutim prodorima varvara preko Dunava ne pominju se ni Sklavini ni Anti. Stoga se oni varvari koje Komes Marcelin naziva Skitima, Getima, Getae Equites i sl., ne mogu izjednačiti sa Slovenima.

Prokopije je prvi zabeležio podatak o jednom slovenskom napadu na Balkansko poluostrvo za vladavine Justina I (518-527).^[1] U pitanju su bili Anti koji su živeli "u neposrednom susedstvu Sklavina", u prostranim stepama severno od ušća Dunava. Antski napad sa uspehom je suzbio vizantijski vojskovođa German. Na levoj obali Dunava, pored Anta i Sklavina, nalazila su se i nomadska naselja Bugara, koje vizantijski pisci najčešće nazivaju Hunima. Pod njihovim pritiskom došlo je do pokušaja prodora Sklavina i Anta preko Dunava u Trakiju. Prvi napad Anta na Carstvo lako je suzbijen u unutrašnjosti balkanskih provincija Carstva, ali nije bio odbijen na samom podunavskom limesu, što znači da limes nije bio dovoljno čvrst, da je bio otvoren za upade Slovena, ali isto tako da Sloveni nisu imali dovoljno snage i da su u unutrašnjosti provincija trpeli poraze.

Napadi Anta i Sklavina na Trakiju bili su još češći za vladavine cara Justinijana (527-565). Vizantijska vojska sa uspehom se borila na levoj obali Dunava pod vođstvom Hilvuda sve do njegove pogibije 531. ili 534. godine. Iz Prokopijevih izveštaja o ovim borbama vidi se da su se sukobi odigravali uza samu levu obalu reke. Na osnovu toga može se zaključiti da su u to vreme Sklavini i Anti već bili poseli levu obalu Dunava u vlaškom šumsko-stepskom regionu. Ove Ante carska diplomatija je lako angažovala kao plaćenike i oni su od 537. godine sa uspehom ratovali u carskoj vojsci protiv Gota čak i u Italiji.

Sredinom VI veka postojao je još delimično očuvan vizantijski limes na levoj obali Dunava, u "varvariji". Na levoj obali Dunava bilo je više utvrđenja za vladavine cara Justinijana. Kastrum na Adi Sapaji, između ušća Karaša i Nere u Dunav, nalazio se preko puta velikog kastruma kod Rama. Ova dva kastruma činila su antičku Lederatu i štitila su prelaz preko Dunava pred samom Đerdapskom klisurom. Arheološka istraživanja na Adi Sapaji pokazala su da je kastrum nastao u postkonstantinskom periodu i da je bio u upotrebi sve do cara Justinijana. I kastrum Drobetu kod Turn Severina obnovio je car Konstantin, a uništili su ga Huni, ali je doživeo novu obnovu za vreme Justinijana. Oba kastruma na levoj obali štitila su trgovački put na prelazu iz Carstva u unutrašnjost stare rimske provincije Dakije. Sličnu ulogu imao je kastrum Turis (Turnu Magurele), nizvodno od Sučidave, s rimskim građevinama, ali i s fortifikacionim sistemom iz V veka. Pošto je kastrum zapusteo, a car Justinijan nije mogao da ga obnovi kao Lederatu i Drobetu, ponudio ga je Antima, pod uslovom da brane Trakiju od Bugara (Huna), koji su 544. godine pustošili balkanske provincije.

Na osnovu arheoloških nalaza keramike tipa "Penkovka" može se pratiti put prodora Anta od Ukrajine ka zapadu sve do Đerdapa, dok se migracije Sklavina mogu odrediti prema nalazima urni tipa "Prag-Korček" iz oblasti Češke, Moravske i zakarpatskih prostora sve do Vlaške i Moldavije. Prema današnjem stanju ispitanosti arheološkog materijala u Rumuniji,^[2] može se zaključiti da je leva obala donjeg Dunava od ušća do Đerdapa već u početku vladavine cara Justinijana bila zaposednuta sklavinskim naseljima, što ne znači da su Sklavini bili jedini stanovnici ovih oblasti.^[3] U isto vreme, tu je živelo autohtono dačko romanizovano stanovništvo po naseljima s dačkom tradicijom u organizaciji, čiji je nakit bio vizantijskog porekla, a keramika izrađivana u dačkoj i rimskoprovinciskoj tradiciji. Dodiri Anta i Sklavina na levoj obali Dunava sa autohtonim stanovništvom odražavaju se u stanovanju u istim naseljima ili na istim mestima gde je neposredno pre toga živelo autohtono stanovništvo.

Pošto su Sklavini i Anti poseli levu obalu Dunava, stvorene su mogućnosti za prelazak preko velike reke i pljačkanje podunavskih provincija Carstva. U svojoj "Tajnoj istoriji" (pamfletu protiv Justinijana i Teodore), Prokopije daje maha svojoj srdžbi. Otkako je Justinijan preuzeo vlast, tvrdi Prokopije, Huni (Bugari), Sklavini i Anti pustoše po čitavom Iliriku, od Jadrana do Carigrada, a naročito Trakiju, Heladu, područje Hersonesa, i to svake godine. Godišnje je ginulo ili zarobljavano oko dvesta hiljada Romeja, a gradovi su do temelja porušeni ili oglobljeni do poslednje pare. Ali, car nije zbog toga oslobodio gradove poreza, izuzev onih koje su varvari zauzeli, i to samo za jednu godinu. Prokopije naziva balkanske provincije "skitskom pustinjom", a za sve to krivicu baca na "Justinijanovo krvološtvo".^[4] U jesen 545. godine, veća masa Sklavina prelazi Dunav, pljačka i zarobljava stanovnike. Međutim, negde u Trakiji pretrpeli su poraz od jednog herulskog plaćeničkog odreda. Tri godine kasnije, prodor Sklavina preko Dunava seže sve do Drača. Iako je ovaj odred pratila vizantijska vojska sa "ilirskim arhontima" na čelu, ona se nije usudila da stupi u borbu. Još teže je bilo stradanje stanovništva Trakije 550. godine. Grupa Sklavina prešla je Dunav i Maricu, gde se podelila u dve grupe. Jedan odred porazio je arhonte Ilirika i Trakije, a drugi odred se sukobio s vizantijskom vojskom pod komandom Gepida Azbada, koga su pobedili, zarobili i spalili. Ovaj odred osvojio je utvrđenje Topir u rodopskom primorju, kod ušća Meste, i tom prilikom su pobijeni svi muški stanovnici, a žene i deca odvedeni u ropstvo. S robljem i plenom Sklavini su se preko Dunava vratili u svoja prebivališta. Zbog toga je car Justinijan naredio da se Topir opaše novim zidovima. Iste godine velike mase Sklavina prelaze Dunav i dopiru do Niša. Pojedini uhvaćeni Sklavini su tvrdili da su se Sklavini spremili da napadnu i osvoje Solun. Carske trupe pod komandom Germana odustale su, stoga, da krenu na gotsko bojište u Italiji i zadržale se u Serdiki. Sklavini su, međutim, odustali od pohoda na Solun i preko "ilirskih planina" upali u Dalmaciju, dok je carska vojska, oslobođena sumnje da će je Sklavini napasti, krenula za Italiju. Prvoj grupi Sklavina pridružile su se nove mase prelazeći Dunav, gde su se podelili u tri odreda da bi pljačkali "čitavu Evropu", tj. oblasti južno od Save i Dunava. Prokopije opisuje dejstvovanje dva odreda - ilirskog (odnosno dalmatinskog) i tračkog. Trački odred se sukobio s vizantijskom vojskom kod Jedrena, pod komandom dvorskog evnuha Sholastika. Odred je za sobom vukao mnoge zarobljenike i veliki plen. Carska vojska je poražena. Posle ove pobede, Sklavini su pljačkali vizantijsku teritoriju sve do Dugog zida pred Carigradom. Natovareni plenom, povukli su se, a vizantijska vojska je uspela da razbije samo jedan manji odred i povrati deo zarobljenika, dok su se Sklavini s masom zarobljenika i većim delom plena preko Dunava vratili kućama. Na ilirski odred pošla je vojska pod komandom Germanovih sinova, ali ona nije smela da se upusti u borbu i samo je hvatala lutalice. Sklavini su veoma dugo pljačkali po Dalmaciji i s bogatim plenom vratili se kući. Preko Dunava su ih prevezli Gepidi, verovatno u južni Banat. Prokopije naglašava da se sklavinsko pljačkanje po Iliriku razlikuje od prethodnih pohoda po tome što su se Sklavini "zadržali u tom pljačkanju veoma dugo" i što su "u punoj slobodi vršili pohode po romejskom carstvu", i to "ne putem prepada nego prezimljujući, kao u sopstvenoj zemlji". U tome su se izražavale prve težnje ka stalnom naseljavanju i kolonizaciji. Arheološke tragove ovog boravka Sklavina na zemljištu južno od Save najverovatnije predstavlja naselje u Mušićima, kod Višegrada, i nekropola sa urnama u Dvorovima, kod Bijeljine. Naselje u Mušićima je sasvim malo, sa ukopanim malim kvadratnim kućama i nešto većim ovalnim kućama. Keramika koja je tu nađena odgovara ranijoj fazi slovenske keramike VI veka.^[5]

Može se postaviti pitanje gde je bilo ishodište ovih slovenskih pohoda na Balkan u prvoj polovini VI veka. Izgleda da su Sklavini naročito ugrožavali Dunav na sektoru Durostorum-Ulmetum. Prema Prokopiju, Justinijan je kod kastruma Palmatis podigao utvrđenje Adina, jer su se Sklavini tu neprestano krili, napadali iz zasede i mesto učinili nepristupačnim. U istu svrhu podignut je kastrum Tilicion, a pored toga je obnovljen Ulmetum. Staro utvrđenje iz II veka opasano je zidom s kvadratnim i polukružnim kulama. U VI veku u kastrumu su se kao posada nalazili milites lanciarri iuniores Palatinske legije. Međutim, naseljavanje Sklavina od Durostoruma do Ulmetuma bilo je sigurno ograničeno, jer i pored sistematskih iskopavanja na više lokaliteta u Dobrudži i samom Ulmetumu, rani slovenski arheološki materijal nije otkriven. Stoga se Prokopijevi podaci mogu smatrati kao vesti o sporadičnim pojavama.

Slovenske pljačkaške pohode 550. i 551. godine treba vezati za langobardsko-gepidske sukobe u Karpatskoj kotlini. Vizantijska diplomatija je pokušala da se drži neutralno i izvuče koristi za Carstvo. Gepidi i Langobardi su slali poslanike u Carigrad, gde su sklopljeni savezi sa obe zaraćene strane. No pošto su Gepidi držali Sirmij, carska politika je nastojala da iskoristi langobardsko-gepidski sukob i povrati Sirmij optužujući Gepide da pomažu Sklavine pri prelazu Dunava i pljačkanju podunavskih i drugih balkanskih provincija. Prvi sukob između Gepida i Langobarda izbio je 550. godine, ali je primirje ubrzo sklopljeno. Godinu dana kasnije, Gepidi i Langobardi ponovo se spremaju za rat. Carska vojska pomaže Langobarde, i u ratu učestvuju carske vojskovođe Justin i Justinijan, Germanovi sinovi, zatim Artije Kamsarakan, bivši herulski kralj Svartu i Amalfrid, sin tirinškog kralja Hermanfrida i Teodorikove nećakinje Amalberge. Amalfrid se povukao iz Tiringije posle očeve pogibije pod zidinama Tolbijaka 530. godine, u sukobu sa Balderihom, i franačke intervencije pod kraljem Teodorikom I. Amalberga je kao gotska princeza našla utočište na gotskom dvoru u Italiji. Posle propasti Gota, Amalberga i Amalfrid bili su zarobljeni i s gotskim kraljem Vitegesom dovedeni u Carigrad, gde je Amalfrid kao vođa jednog odreda carske garde poslat u rat protiv Gepida. Međutim, vojska je bila primorana da se zadrži u Ulpijani, jer je 552. godine izbila pobuna građana zbog verskog sukoba cara Justinijana i ilirskih episkopa oko "Tri poglavlja" (Tria capitula). U Ulpijani, uz južni zid bazilike, u okviru gradske nekropole iz V-VI veka, otkriven je u zasvedenoj grobnici ženski kostur s veoma luksuznim nakitom, koji je sasvim precizno datovan solidom cara Justinijana kovanim u Carigradu 538-568. godine. Nakit u grobu (fibule, prstenje, narukvice i sl.) raznorodnog je porekla: langobardsko-panonskog, anglosaksonskog, merovinškog i kasnoantičkog provincijskog, što govori da je sahranjena ženska osoba visokog društvenog ranga bila u pratnji Amalfrida i da je umrla 552. godine u Ulpijani. U bitki između Langobarda i Gepida, Amalfrid se sa svojim odredom pridružio Langobardima. Bitka se vodila na gepidskoj teritoriji i langobardski kralj Alboin i Amalfrid izvojevali su značajnu pobedu. Za ovu pomoć Langobardi su dali hiljadu ratnika za rat protiv Gota u Italiji. Da bi se koliko-toliko suprotstavili savezu između Carstva i Langobarda, Gepidi su sklopili savez sa hunobugarskim Kutrigurima, koje 551. godine prebacuju preko Dunava radi pljačkanja balkanskih provincija. U jesen iste godine, kada je vizantijski vojskovođa Narzes poveo vojsku iz Carigrada u Italiju, "Huni" su zatvorili put kod Filipopolja nadirući ka Carigradu i Solunu.

Godine 558. dolazi do prvog kontakta između Avara i Carstva posredstvom alanskog kneza Sarozioka i Justina, sinovca cara Justinijana i komandanta u Laziki. U Carigrad je tad stigao avarski izaslanik Kandih nudeći pomoć Carstvu protiv svih neprijatelja. Car je odobrio savez i avarskom kaganu dao godišnji tribut i poklone, koje je odneo spatar Valentin, ali nije pristao na zahteve Avara da se nasele u Carstvu. Carstvo je pomoću Avara pokušalo da se oslobodi pritiska nekih drugih nomadskih naroda, Kutrigura, Onogura i Sabira u Jermeniji.

Prema Agatiji, najveća opasnost od Kutrigura zapretila je početkom 559. godine, kada su njihovi konjanici pod vođstvom Zabergana prešli zaleđeni Dunav. Sa Kutrigurima su išla i druga hunobugarska plemena, a prema Teofanu, i mase Sklavina. Preko opustele Mezije i Skitije upali su u Trakiju, gde se kutrigurska konjica podelila u tri odreda. Prvi odred nadirao je preko Makedonije u Grčku i prodro do Termopila, gde je zaustavljen i primoran da se povuče u Trakiju. Drugi odred se uputio na trački Hersones. Tu ga je vizantijska vojska pod komandom Germana suzbila i odnela pobedu i na suvu i na moru. Treći odred, pod vođstvom samog Zabergana, krenuo je na Carigrad zarobljavajući usput vojnike, pa čak i neke vizantijske vojne komandante. Dugi zid pred Carigradom bio je bez posade i još oštećen od zemljotresa 557. godine. Varvari su lako prešli preko Dugog zida i zaposeli neka mesta u blizini Carigrada. Vojska koja je iz Carigrada pošla u susret napadačima pretrpela je poraz, a kutrigurska konjica je prodrla do sela Melantis i rečice Atiras, u neposrednoj blizini Carigrada. Već ostareli vojskovođa Velizar preuzima odbranu i, posle mnogih teškoća i ratnih lukavstava, uspeva da potisne neprijatelja, ali on i dalje pustoši okolinu prestonice i vrši napade na utvrđenja Curulon, Arkadiopolis i Driziperu u Trakiji. Novosagrađeni brodovi imali su zadatak da spreče prelazak varvara preko Dunava. Stoga Zabergan sklapa mir sa Carstvom i daje, uz otkup, veći broj zarobljenika, a carska vojska mu dopušta u leto 559. godine da pređe Dunav. Carska diplomatija je uspela da nagovori Utigure, jedno drugo hunobugarsko pleme, da napadnu Kutrigure, tako da je došlo do međusobnog rata u kome su Kutriguri poraženi.

Posle 559. godine vlada relativan mir na severnim granicama Carstva. Do avarskog osvajanja Karpatske kotline zabeležen je samo jedan upad bugarske konjice u Trakiju, 562. godine, najverovatnije bez učešća Sklavina. Iste godine Avari su poslali poslanstvo u Carigrad tražeći zemlju za naseljavanje. Carska vlada im je nudila Panoniju, zemlju Herula, tj. prostor između Mitrovice i Beograda, dok su Avari tražili prostore na desnoj obali ušća Dunava. U to vreme Avari pokoravaju Kutrigure i Utigure. Sve do propasti, Kutriguri su imali jake konjaničke posade među Antima, u oblasti donjeg Dnjepra. Posle 559. godine Anti su se osamostalili, ali za kratko vreme, jer već posle 560. podležu pritisku Avara. Anti zato šalju poslanstvo kaganu Bajanu, koje predvodi Mezamir, Idarizijev sin a Kelagastov brat. Sve ove antske vođe imaju iranska ili turska imena, a ne slovenska. Jedan kutrigurski vođa koji se nalazio među Avarima želeo je osvetu nad Antima i nagovorio je kagana da ubije Mezamira. Od tada Avari još više pljačkaju antsku zemlju, odvodeći mase zarobljenika.

U Malu Skitiju, gde se 567. godine nalazilo središte avarskog kaganata, stiglo je langobardsko poslanstvo tražeći savez protiv Gepida. Langobardski poslanici su tvrdili da je Carstvo, pošto je prestalo da plaća Avarima danak, postalo njihov neprijatelj, da bi Langobardi i Avari udruženi mogli lako pobediti Gepide, što bi Avarima omogućilo da zauzmu provincije Skitiju i Trakiju i otvorilo im put ka Carigradu. Savez je bio sklopljen pod veoma teškim uslovima za Langobarde. Oni su bili obavezni da pre početka pohoda predaju Avarima desetinu svoje stoke, da im posle pobede pripadne samo polovina plena i, kao najteži uslov, Langobardi su se morali odreći zemlje Gepida. Rat je započeo izlaskom iz Sirmija gepidske vojske pod kraljem Kunimundom. Negde u Banatu, u sukobu s Langobardima pod vođstvom kralja Alboina, Gepidi su izgubili bitku. Drugi deo gepidske vojske, koji je imao zadatak da se suprotstavi Avarima, takođe je bio potučen. Ova bitka imala je velikog odjeka. Čak je Jovan Efeski smatrao za potrebno da zabeleži kako su Avari moćan narod koji je prilikom prelaza Dunava prepadom pobedio drugi moćan narod - Gepide. Što se Sirmija tiče, njega nisu zauzeli ni Langobardi ni Avari, jer je gepidski komandant grada Usdibad predao grad carskom vojskovođi Bonu. Povratak Sirmija proslavljen je u Carigradu veoma svečano i car Justin II (565-578) nazvao se Gepidicus. Zauzeće Sirmija dovelo je do petnaestogodišnjeg rata između Carstva i Avara, te su borbe oko ovoga grada, kao i oko Singidunuma, Viminacija i drugih podunavskih gradova, postale centralno pitanje na severnim granicama Carstva.

Na osnovu arheoloških podataka može se detaljnije pratiti prodor Avara 567-568. i koju godinu kasnije. U manjim nekropolama od nekoliko grobova nalaze se određene vrste arheološkog materijala (oružje, konjska oprema i uzengije, gvozdene žvale na prelom i dr.) koji se može datovati nalazima vizantijskog novca, najčešće Justina II. Geografski raspored ovakvih avarskih konjaničkih nekropola pokazuje da su avarski konjanici u istom naletu zauzeli međurečje Dunav-Tisa i staru rimsku provinciju Gornju Panoniju, prodirući uglavnom rimskim saobraćajnicama u pravcu istok-zapad, da su prešli Dunav kod Dunasekče i prodrli uz Dunav sve do Nežiderskog jezera. U oblasti Balatona ostala je brojnija enklava romanizovanog autohtonog stanovništva, dok se za Panoniju Sirmiensis morao voditi rat.

Menander je zabeležio da su 568. godine, po nagovoru kagana Bajana, velike mase Kutrigura prodrle preko područja Sirmija u Dalmaciju. To se, najverovatnije, odnosi na Bosnu, koja je bila sastavni deo rimske provincije Dalmacije. Nema dokaza da su Kutriguri tom prilikom prodrli do Jadrana.

Posle 568. godine, najvažnija zbivanja na severnim granicama Carstva činile su borbe i pregovori između Carstva i kaganata oko Sirmija. Kagan Bajan je, ne obzirući se na poslanstvo koje mu je iz Carigrada bilo poslato, odmah opseo Sirmij, 569. godine. Grad je branio carski komandant Bon. Posle pregovora, bogatim otkupom je sprečeno da Avari krenu u pljačku podunavskih provincija. Povodom ovih događaja, kagan je poslao poslanstvo u Carigrad koje je predvodio Targitije; on je na dvoru prvi put izložio avarsko shvatanje politike prema Sirmiju. Zahtevao je da se grad preda Avarima jer su oni pobedili Gepide, koji su dotad držali Sirmij, te tako imaju pravo na ovaj grad. Targitije je tražio i danak koji je Carstvo plaćalo Kutrigurima i Utigurima da bi se osigurao mir na Azovskom moru, koje su Avari bili pokorili. Carska diplomatija je zasnivala svoj stav na tome da je još car Justinijan prihvatio Gepide i dao im dozvolu da se nastane u okolini Sirmija, kao i da Carstvo to pravo može da im uskrati, tim pre što su Gepidi u ratu s Langobardima izneverili Carstvo. Neuspeh carskih trupa u borbi sa Avarima i rat s Persijom nagnali su prestolonaslednika Tiberija na pregovore, ali se car Justin II nije složio da se okolina Sirmija ustupi Avarima radi naseljavanja i naredio je vojsci da se spremi za odbranu. Mir koji je zaključen uz bogat poklon u zlatu trajao je u Sremu oko deset godina, a ni Sloveni nisu napadali podunavske provincije Carstva.

Godine 578-579. napadi Sklavina iz Vlaške bili su tako snažni da je pretila opasnost da će preplaviti Heladu, te je carska vlada pristupila pregovorima sa Avarima nagovarajući ih da zarate protiv Sklavina. Vizantijska flota prebacila je avarsku konjicu na desnu obalu Dunava, i ona je prodirala duž Dunava sve do Male Skitije, gde su se Avari prebacili na levu obalu. Tu su se sukobili sa Sklavinima, koji su odbili da plaćaju Avarima danak i pobili avarske poslanike. U gustim šumama, šikarama i gudurama, na jezerima i rekama u Vlaškoj bile su organizovane slobodne "sklavinije" koje su u ovom pohodu Avari pokorili uz pomoć carske vojske pod komandom kvestora Jovana, ali, kako izgleda, ne u potpunosti, jer pred sam pad Sirmija u avarske ruke, Sklavini su se ponovo sakupili u Trakiji. Jovan Efeski je zabeležio da su tom prilikom Sloveni opljačkali celu Heladu, okolinu Soluna i Trakiju, i da tu borave bez straha, kao da je to njihova zemlja. Ovaj boravak Slovena na Balkanskom poluostrvu trajao je najmanje tri godine, jer isti pisac beleži da su oni tamo ostali sve "do danas", odnosno 583-584. godine. Te godine su se tek povukli preko Dunava. Bio je to prvi duži boravak Slovena na tlu Balkana, ali to nije bila kolonizacija jer su se posle pljačke vratili s plenom na levu obalu Dunava. Tom prilikom, prema "Čudima svetog Dimitrija", Solun je napao odred od 5.000 ratnika, "odabrani cvet čitavog plemena Sklavina". Borbe su se vodile pred zidinama grada i Sklavini su bili naterani u bekstvo.

Odsudan događaj koji je izmenio celokupnu političku i vojnu situaciju na Savi i Dunavu bio je pad Sirmija u avarske ruke 582. godine. Još 580. godine kagan Bajan poslao je poslanstvo u Carigrad sa Solahom na čelu, koji je tvrdio da je sudbina Sirmija zapečaćena jer je reka Sava bila premošćena i uzvodno i nizvodno od grada. On je pokušao da dokaže kako "sremsko ostrvo" po pravu mača pripada Avarima zato što su ga oni osvojili od Gepida. To su ponavljali Avari i prilikom pregovora kagana Bajana sa zapovednikom vojske za Ilirik Teognisom. Pontonski mostovi postavljeni uzvodno i nizvodno od Sirmija onemogućavali su da se doturi gradu pomoć Dunavom i Savom. Ostaci pontona u obliku monoksila otkriveni su kod Hrtkovaca na Savi. Pred sam pad Sirmija, jedan Grk ciglar zapisao je na jednoj teguli molitvu u kojoj se obraća Bogu moleći ga da spase grad i njega samog od Avara. Glad je primorala stanovništvo na predaju i Teognis je uspeo da dobije dozvolu da stanovništvo slobodno izađe iz grada. Međutim, i Avari su pretrpeli gubitke u borbama oko Sirmija. U Manđelosu, u neposrednoj blizini grada, sahranjen je jedan avarski konjanik s konjskom opremom s kraja VI veka, u kojoj je sprava za vezivanje čvorova sa urezanom scenom lova.

Posledice pada Sirmija bile su dalekosežne. U svim podunavskim provincijama, kao i u Dalmaciji, zavladala je krajnja nesigurnost. Na severnim granicama, po kastrumima pohranjuju se ostave u kojima je skriven novac kovan uoči napada Avara. Takve ostave nađene su u Velikom Orašju, Pinkumu, Smorni, Transdijerni. Najmlađe novčane emisije u njima su iz 577-581. godine. Zbog pada Sirmija, zlatni novac cara Tiberija (578-582) i zlatni nakit skrivani su čak u Naroni.

O događajima u samom Sirmiju posle pada pod Avare zabeležio je jednu vest Jovan iz Efesa. Po njemu, 583. godine izbio je požar u gradu i Avari su napustili grad jer nisu bili vični u gašenju požara. Arheološki, ovaj sloj požara u Sirmiju nije potvrđen. Posle požara u Sirmiju, pod udar je došao Singidunum. I pored žestokog otpora na kapijama grada, Singidunum je zauzet, a zatim je pao niz gradova, kao Viminacij, Augusta, dok je Anhijal na Pontu opsednut. Pošto su Avari izbili na Crno more, car Mavrikije (582-602) bio je prinuđen da traži spas u pregovorima, koji su se, i pored niza teškoća, završili sklapanjem mira 585. godine. Ovaj mir nije obavezivao Sklavine, te je Trakija iste godine postala njihov plen. Ne obzirući se na sklopljeni mir, avarski kagan je nagovorio Sklavine da krenu prema Carigradu. Oni prodiru do Dugog zida. Carski vojskovođa Komentiol ratovao je sa Sklavinima po Trakiji i naneo im značajan poraz na reci Erginiji, pritoci Marice. Godine 586. kagan organizuje slovenski napad na Solun sakupivši "svu neveru iz Sklavinije" koja mu se pokoravala. Iznenadni napad Sklavina na Solun 22. septembra zatekao je velik broj građana i vojnika van grada, a komanda vojske se nalazila u Heladi. Opsada je trajala sedam dana. Sklavini su se poraženi povukli, ali je u Solunu ostala glad.

Godine 585-586. izbio je sukob između Carstva i Avara zbog Bokolabre, vrhovnog šamana, koji je zaveo jednu od kaganovih žena i sa sedam gepidskih robova prešao Dunav, odakle je pod stražom prebačen u Carigrad. U prestonici se nalazio Targitije, kaganov izaslanik, koga je car Mavrikije zatvorio, a Bokolabru pustio da ode u Persiju. Avarski konjanici su zbog toga opustošili Skitiju i Meziju, i tom prilikom su stradali gradovi Racijarija (Arčar, na Dunavu), Bononija (Vidin), Akis (Vidovgrad, kod Negotina), Durostorum (kod Silistrije, na Dunavu) i niz drugih gradova. Pošto je car Lavrikije u proleće 587. postavio za komandanta Komentiola, vojska se okupila u Anhijalu i podelila u tri odreda. Jednim odredom je komandovao Somentiol, druga dva su bila pod komandom Martina odnosno Kasta. Martin je poveo vojsku ka gradu Tomi, i napadom tako iznenadio kagana da se ovaj jedva spasao pobegavši na neko ostrvo. Zbog nesloge komandanata, propuštena je prilika i Avari su prešli Dunav. Borbe su nastavljene i carske trupe su pretrpele težak poraz, a vojskovođa Kast je zarobljen. To se dogodilo i drugom vizantijskom komandantu, Ansimitu. Pokazalo se da vizantijska vojska nije bila kadra da prenese bojište na levu obalu Dunava, već je trpela poraze i u Trakiji. Avari su zauzeli grad Apiariju u Donjoj Meziji. Tom prilikom su zarobili oficira Buzasa i tražili otkup za njega. Pošto otkup nije predat, Buzas je Avare i Slovene naučio da grade opsadne sprave u obliku kulehelepole. Prema Teofilaktu Simokati, to je omogućilo varvarima da lakše osvajaju utvrđenja u gradove. Već iduće godine, prema podacima Teofilakta Simokate, Avari su pljačkali iste oblasti, ali nisu zauzeli Vegoae (Stara Zagora), zatim Dioklecianopolis (između Stare Zagore i Plovdiva). Odlučna bitka se vodila pod zidinama Adrijanopolja (Jedrene). Car Mavrikije je pokušao da reorganizuje odbranu, pa je za glavnog komandanta postavio Jovana Mistakona s pomoćnikom Langobardom Zroktonom. Reorganizovana komanda je uspela da porazi Avare. Vraćeni su gradovi Singidunum i Viminacij, ali pobeda nije dokraja iskorišćena. Prema Monemvasijskoj hronici, godine 588. kagan je obnovio neprijateljstva prodirući u Meziju i Malu Skitiju, dok je mnoštvo Sklavina prešlo preko Dunava u Trakiju. Oni su zauzeli Tesaliju, Heladu, Stari Epir, Atiku, Eubeju, a zatim prešli na Peloponez da se tu nasele. Za isti pohod zna i Evagrije, koji kaže da su Avari u dva maha stigli do Velikog zida pošto su zauzeli Singidunum, Anhijal i celu Heladu. Arheološki dokaz ove slovenske penetracije do Peloponeza predstavlja nekropola sa spaljenim pokojnicima u urnama rađenim rukom, s tipičnim gvozdenim prilozima u njima, nađenim na lokalitetu "novi muzej" u Olimpiji.

Situacija na severnim granicama Carstva se menja 591. godine, kada Persija i Carstvo sklapaju mir. Car Mavrikije je sad mogao da prebaci vojsku sa persijskog ratišta na Balkan; za rat se pripremao u Anhijalu i Herakleji na Mramornom moru. Dok je car boravio u Herakleji, njegovi gardisti su zarobili tri Sklavina koji su bili sa "granica zapadnog okeana". Najverovatnije je reč o Baltičkim Slovenima. Kagan je svuda tražio saveznike, ali su ga ovi Sloveni odbili. On je 593. godine naredio svim podložnim Slovenima da kod Singidunuma izgrade flotilu i omoguće prelaz avarske konjice, ali su stanovnici Singidunuma napadali Slovene koji su gradili čamce. Ovaj podatak, koji daje Teofilakt Simokata, značajan je zbog toga što se na osnovu njega može zaključiti da su se Sloveni tada nalazili na desnoj obali Dunava. Sloveni su opseli grad, ali je kagan posle sedmodnevne opsade naredio Slovenima da se povuku dobivši kao nadoknadu 2.000 zlatnika, sto optočen zlatom i mnogo haljina. Kod Sirmija se opet podiže avarski logor i Sloveni ponovo grade brodove. Avarska konjica pod kaganovom komandom prelazi Savu i ubrzo zauzima Bononiju u Meziji (Vicin). Avarska vojska je, očigledno, zaobišla Beograd sa juga i desnom obalom Dunava prodrla u dolinu Morave. Car Mavrikije šalje ovim odredima u susret vojsku pod komandom Priska, koji se ulogorio kod Markianopolisa, gde su Avari pod komandom Samura poraženi. Sledeću bitku, koja nije uspešno vođena, carske trupe su izgubile, a komandant Salvinijan je zarobljen. Kagan tada napada Anhijal, bez uspeha opseda jako utvrđenje Driziperu i nadire ka Herakleji, na Mramornom moru, gde je Prisk poražen i primoran da se povuče u drugo jako utvrđenje, Curulon. Vizantinci su se tada poslužili ratnom varkom. Car je napisao pismo Prisku, a gradski oficir koji je nosio pismo predao se Avarima. U pismu je stajalo da je car poslao vojsku na lađama da napadne i zarobi žene i decu Avara. Očigledno, Avari su se uplašili prodora dunavske flotile tokom Tise do centra kaganata, pa je kagan sklopio mir s Priskom i, dobivši manju svotu novca, povukao vojsku iz Trakije.

U proleće 594. godine, vizantijska vojska je ponovo krenula na levu obalu Dunava da spreči prelaz Sklavina i pljačkanje Trakije. Strategijski plan je bio da se osigura odbrana na Dunavu, ali da se trupe ne drže u Trakiji i po utvrđenim gradovima crnomorske obale. Iz crnomorske Herakleje vojska se prebacila u Dorostolon (Silistrija, u Bugarskoj) na Dunavu. Tu je stigao kaganov poslanik Koh da bi protestovao što je vizantijska vojska izbila na Dunav. Vojskovođa Prisk je tvrdio da se vojska sprema samo protiv Sklavina, što znači da su se Sklavini u Vlaškoj 594. godine već oslobodili avarske vlasti. Prilikom prelaska Dunava, vizantijska vojska je u jednoj noćnoj bitki pobedila Sklavine pod vođstvom Ardagasta, opustošila zemlju i odvela velik broj zarobljenika. Kada je vojska prešla reku Helivakiju (verovatno, reka Jalomica u Vlaškoj), naišla je na Sklavine koji su se skrivali po močvarama i šumama. Jedan pokršteni Gepid prebegao je Vizantincima i Priskovom komandantu Aleksandru pokazao put do sklavinskog skrovišta. Gepid je saopštio Aleksandru da ove Sklavine predvodi Mužok koji sebe naziva kraljem. Prešavši reku Paspirij u Vlaškoj, kod Silistrije, vojska je napala Sklavine i zarobila Mužoka. No uskoro se ratna sreća okreće u korist Sklavina, koji vizantijskoj vojsci nanose poraz praćen velikim gubicima.

Carska naredba da Prisk s vojskom prezimi u Vlaškoj izazvala je pobunu u vojsci. Car Mavrikije je 595. godine smenio Priska. Ovaj je vratio vojsku na desnu obalu Dunava jer je boravak vojske na levoj obali postao neizdrživ zbog hladnoće i stalnih napada Sklavina.

Avarima nije bio jasan razlog vizantijskog uzmicanja iz "sklavinija" na levoj obali Dunava, te šalju izaslanika Targitija da se obavesti o tome. Posle pregovora s kaganom, koje je vodio lekar Teodor, Avari su pristali na mir, s tim da se podeli plen koji je vizantijska vojska zadobila u Vlaškoj. Prisk je predao kaganu jedan deo plena, a ovaj je propustio vizantijsku vojsku. Plen koji je pripao Avarima sačinjavalo je 5.000 zarobljenih varvara, većinom Slovena. Car Mavrikije nije bio zadovoljan ovakvim ishodom, pa je smenio Priska i za komandanta postavio svoga brata Petra.

Godine 595. počela je veća vizantijska ofanziva protiv Slovena koji su opljačkali Zaldapu, negde jugoistočno od Varne, Akis, kod Anhijala, i nepoznato mesto Skopis na crnomorskoj obali. Za centar operacija određen je Markianopolis. Prethodnice su uništile jedan odred Sklavina i preotele plen i zarobljenike. Na četiri dana hoda od Markianopolisa, vojska je naišla na slovenska naselja, ali se morala zadržati u Trakiji jer se pronela vest da se Sloveni spremaju za napad na Vizant. Svi ovi događaji vezani su za desnu obalu Dunava, što dokazuje da je veći broj Sklavina prodro u Trakiju i tu formirao naselja. Prilikom pokušaja prelaska Dunava, carska vojska se sukobila sa Sklavinima na čijem je čelu bio Piragast, koji je, sudeći po iranskom korenu njegovog imena, možda bio Ant. Prelaz je grdno koštao carsku vojsku; i pored toga što je Piragast poginuo, ona je izgubila mnoštvo vojnika i jedva se spasla bekstvom u logor na desnoj obali.

Prema Teofilaktu Simokati, Avari su 597. godine krenuli u napad sasvim neuobičajenim pravcem. Zauzeli su područje Vonke i osvojili četrdeset utvrđenja. Vonke se može s dosta verovatnoće identifikovati sa antičkim gradom Baloe, jer kasniji pisci isti grad nazivaju Balkes, Balbes i Balea. Grad se nalazio jugoistočno od Banjaluke, na magistrali Servicio - Salona. U ovom avarskom pohodu ponovio se pravac kutrigurskog napada iz 568. godine, a sam napad spada u retke pohode na teritoriju rimske provincije Dalmacije. Napad nije uspeo i carska vojska je preotela plen.

Na Uskrs 599. godine, Prisk je krenuo s vojskom na Singidunum, dok su Avari prodirali u Meziju sve do grada Tomi. Saznavši da carev vojskovođa Komentiol dolazi s vojskom u Nikopolj, kagan mu je pošao u susret i porazio ga negde u oblasti Remesijane, gde je sklopljeno primirje koje je imalo lokalni značaj. Obnova neprijateljstava dovela je do poraza kod kastruma Jaterus na istoimenoj pritoci Dunava (današnja Jantra). Ovaj kastrum su, izgleda, branili gotski najamnici, što se može zaključiti na osnovu jedne gotske kopče sa orlovskom glavom nađene u površinskom sloju u kastrumu. Poraz pod Jaterusom omogućio je prodor avarske konjice ka Carigradu i zauzimanje tvrđave Drizipere. Zbog kuge među Avarima, kagan se odlučio na mir, koji je sklopljen u pomenutoj tvrđavi, a Carstvo je zadržalo pravo da njegova vojska prelazi Dunav i napada "sklavinije" u Vlaškoj niziji.

Godine 600. carska vlada je prekršila ugovor zaključen u Driziperi. Prisk je u Singidunumu preuzeo vrhovnu komandu nad vojskom i koncentrisao trupe u Viminaciju. Posle mnogih bitaka, on je doveo vojsku do Tise i na Titelskom bregu odigrao se odlučujući sukob u kojem su Avari potpuno poraženi, a mnoštvo ratnika se sa kaganovim sinovima podavilo u jezeru, tj. u širokim baruštima koje čine ušće Tise u Dunav. Vojska je zarobila 3.000 Avara, 8.000 Slovena i 3.200 Gepida. Ovo je prvi sigurni podatak o Slovenima u Karpatskoj kotlini. Odnosi se na južni Banat, gde su Sloveni dospeli prilikom dalje kolonizacije leve obale Dunava u Vlaškoj i Moldaviji. Stoga se nalaz iz Dubovca u južnom Banatu (fibule sa pet krakova na glavi i ljudskom maskom na nozi) može vezati za slovensku kolonizaciju s kraja VI i početka VII veka.

Drugi pokušaj prelaska Dunava radi borbe protiv Sklavina, 602. godine, završio se katastrofalno. Trupe pod komandom carevog brata Petra i njegovih pomoćnika Bonusa i Guduina, uz pomoć flote, imale su u početku uspeha, ali je kagan pomogao Sklavinima time što je poslao vojsku protiv Anta. Anti su u tom trenutku bili saveznici Carstva, ali ih je avarski vojskovođa Apsih porazio. Kako se bližila jesen, car Mavrikije je insistirao da vojska prezimi na levoj obali Dunava, među Sklavinima, što je opet dovelo do pobune u vojsci, te je ona, mimo Petrove volje, preplovila Dunav. Na mesto Petra, koji je pobegao u Carigrad, vojska je izvikala za cara centuriona Foku, koji je na čelu podunavskih trupa lako zauzeo Carigrad. Car Mavrikije bio je ubijen s celom porodicom.

Stradanje podunavskog limesa 602. godine može se arheološki konstatovati na dva kastruma na reci Vit, pritoci Dunava. U kastrumima Sadovec i Golemanovo Kale nađeno je više ostava novca, u kojima je najmlađi novac iz emisija cara Mavrikija (582-602). Na osnovu toga se može pretpostaviti da su oba kastruma bila napuštena 602. godine. Utvrđenje u Sadovecu je dotle branila germanska posada, sastavljena najverovatnije od ostataka Istočnih Gota. Na to upućuju nalazi fibula u stambenim zgradama, otkriveni u spaljenom sloju. Stanovništvo kastruma bilo je hrišćansko jer su otkriveni ostaci bazilike, keramička lampa s krstom, zlatni krst i drugi materijal sa hrišćanskim simbolima. Sličan fenomen otkriven je prilikom arheoloških iskopavanja u kastrumu Jaterus, na ušću reke Jatera u Dunav. U najplićim slojevima, koji se datiraju novcem cara Justina II (565-578), nađena je jedna tipična germanska kopča sa orlovskom glavom.

Napuštanje kastruma označava kraj sistematske odbrane podunavskog limesa i dotadašnje taktike carskih trupa, koje su uspevale da pređu Dunav i na levoj obali suzbijaju Sklavine. U vreme cara Foke (602-610), velikim godišnjim dankom u zlatu obezbeđivano je mirovanje Avara. To, međutim, nije zaustavilo slovensku kolonizaciju, kojoj su putevi bili otvoreni posle napuštanja graničnih utvrđenja. Arheološke tragove te kolonizacije predstavljaju selišta Slovena i nekropole sa urnama u istočnom priobalnom pojasu Donje Mezije ka granici Male Skitije i Dunavu kao granici Dakije Ripenzis.^[6]

Slovensko naseljavanje nije se ograničilo na periferne oblasti Balkanskog poluostrva. U spisu o čudima svetog Dimitrija (Miracula sancti Demetrii II) ostalo je zabeleženo da je narod Slovena, koji se sastojao od Draguvita, Sagudata, Velegezita, Vajunita i Verzita, kao i drugih plemena, napravio flotu od čamaca i da je opustošio Tesaliju sa ostrvima, Heladu, Kikladska ostrva, Ahaju, Epir i prešao čak u Aziju. Glavni cilj napada je bio Solun, ali su Sloveni pod gradom pretrpeli poraz, a njihov vođa Hacon je poginuo. Posledica ovog napada bilo je naseljavanje Draguvita istočno od Soluna i u Rodopima, Sagudata zapadno od Soluna i na Halkidici, Velegezita u Voloskom zalivu, Vajunita oko Janjine i Verzita, verovatno severno od Soluna. U vreme ovog napada, koji se datuje u period 614-616. godine, Solun je bio okružen slovenskim plemenima. Nešto kasnije, oko 618. godine, ova plemena su uz pomoć avarskog kagana i avarske konjice ponovo pokušala da osvoje Solun. Kada su slovenski izaslanici tražili pomoć od kagana, navodili su da Solun "stoji okružen njihovim naseljima i prima izbeglice iz dunavskih provincija i Dardanije, kao i iz gradova Niša i Serdike". Kagan je plemenima iz okoline Soluna poslao u pomoć velik broj Sklavina i Bugara. U spomenutom izvoru je zabeleženo da su Sloveni koji žive u okolini Soluna, verovatno neposredno posle 626. godine, pokušali posle zemljotresa da na prepad zauzmu Solun. U solunsko zaleđe došli su u vreme cara Iraklija (610-641) i delovi srpskog plemena. Prema kazivanju cara Konstantina VII Porfirogenita, car Iraklije je Srbima dodelio zemlju u solunskoj oblasti, koja je po njima dobila ime Servija. Oni tu nisu dugo ostali. Krenuli su da se vrate u svoju staru postojbinu, ali su se, prešavši Dunav, predomislili i zatražili drugu oblast u kojoj bi se naselili.^[7]

Na jadransku obalu Sloveni su izbili oko 614. godine, kada je pala Salona, centar provincije Dalmacije. O padu Salone sačuvana je dvojaka tradicija u spisu "O narodima" vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita. Prenoseći predanje domaćeg romanskog stanovništva, car Konstantin govori o Slovenima, "koji se i Avarima nazivaju", kao o osvajačima Salone, a u kazivanju o doseljavanju Hrvata i Srba, zasnovanom na predanju ovih plemena, pominje samo avarsko pustošenje rimskih zemalja i gradova, pripisujući Avarima osvajanje provincijske metropole.

O dubini slovenskih prodora i masovnosti slovenske kolonizacije svedoče, pored osvajanja Salone, i opsade Soluna i napadi na Carigrad. Prvi avarski napad bio je najverovatnije 617. godine. On je bio samo predigra velikog napada Avara sa podložnim Slovenima, Gepidima i Bugarima, koji je usledio 626. godine, kada su prestonicu sa maloazijske strane pritisli Persijanci. Rimski podunavski limes više nije predstavljao prepreku za prodore avarske konjice i slovenskih odreda. Zbog odlaska cara Iraklija na maloazijsko ratište, put prema Carigradu bio je otvoren.

U toku opsade, Sloveni su na čamcima izdubljenim od stabala (monoksili) imali da odigraju odlučujuću bitku kod Zlatnog roga. Odnos između Avara i Slovena patrijarh Nićifor označava rečju "simahija", zajednički boj, što ukazuje na važnu ulogu Slovena u avarskoj vojsci. Opsađivači su pod zidinama Carigrada pretrpeli težak poraz, koji je doveo do sukoba između Avara i Slovena. Kagan je naredio da se pogubi velik broj Slovena koji su prouzrokovali poraz u pomorskoj bitki. Poraženi Avari i Persijanci naglo su se povlačili, tako da je nadmoć Avara u Karpatskoj kotlini i, naročito, na Balkanskom poluostrvu bila uzdrmana, što je omogućilo nesmetanu seobu Srba i Hrvata.

Napomene: