Persida Lazarević Di Giacomo

Recepcija dela Aleksandra Tišme u Italiji

Opisujući uspeh naših pisaca u svetu, i prijem naše književnosti kod strane čitalačke publike i kritike, novinar “Politike” i prevodilac, Anđelka Cvijić s uverenošću ističe: “Jednog dana kada se bude utvrđivala književna istorija ovog vremena, onog dana kad svet ne bude više globalno selo nego globalni sokak, biće ne sa malo ponosa zapisano da su naši pisci bili i te kako cenjeni van naših granica.”[1] U ovom smislu, analizirajući recepciju dela Aleksandra Tišme u Italiji, potrebno je naglasiti da iako obično biva definisana kao književnost malih naroda (odnosno “mala književnost” – “letteratura minore”)[2] ili literatura na malom, neuniverzalnom jeziku, književnost bivše Jugoslavije, pa samim tim i srpska, veoma je prisutna kod italijanske čitalačke publike. Od pisaca sa prostora nekadašnje Jugoslavije najprevođeniji je, bez sumnje, Ivo Andrić[3], a važno je spomenuti i druge autore koji se sa izvesnom frekvencijom pojavljuju u italijanskim knjižarama: Slavenku Drakulić[4], Danila Kiša[5], Miroslava Krležu[6], Milorada Pavića[7] i Aleksandra Tišmu.

Ako se imaju u vidu određene informacije o našoj kulturi, kao i prevođenje i praćenje književnih zbivanja, može se slobodno reći da interesovanja Italijana za našu kulturu, odnosno istoriju, jezik i književnost, nisu tako retka. Istina je, međutim, da nema temeljnih i svestranih istraživanja naše savremene književnosti, mada se mora priznati da su objavljene brojne studije manjeg obima vezane za stvaralaštvo našeg Nobelovca. Osim toga, što se tiče prevođenja dela jugoslovenskih književnosti, podvlači se da je ono dostiglo vrhunac posle drugog svetskog rata, odnosno od šezdesetih godina, a tome je sigurno dosta doprinelo dodeljivanje Nobelove nagrade Ivi Andriću. Za razliku od Ive Andrića, međutim, čije je prisustvo u italijanskoj kulturi uslovljeno ne samo književnim aspektom već i socijalno-političkim faktorima recepcije njegovih dela, drugim rečima Andrićeve se pripovetke, misli, rečenice citiraju često naročito devedesetih godina XX veka, za vreme građanskih ratova među nacijama koje su nekada živele u Jugoslaviji[8], recepcija dela Aleksandra Tišme u italijanskoj kulturnoj sredini vezana je prevashodno za literarnu zainteresovanost književne publike, isključivo za prevode njegovih pripovedaka i romana, a kao rezultat prodora naše književosti u svet. Tišmina dela su kritički popraćena samo prikazima, i jedno sveukupno sagledavanje Tišminog stvaralaštva, uz temeljni naučni pristup i teorijsko uopštavanje šireg književnog konteksta u kome je Tišma stvarao, još uvek nedostaje.

Treba, međutim, ovom prilikom istaći, u okviru razgovora o recepciji književnog dela, da iako je “prosta […] i opštepoznata činjenica da se prevođenje najčešće vrši pukim slučajem, bez nekog plana i utvrđenog cilja […]”[9], kako tvrdi Vasa Mihailović u vezi sa prevodima naših dela na engleskom govornom području, to sa prevođenjem Tišminih dela u Italiji nije slučaj, bar ne u početku. Prvo Tišmino delo koje se pojavljuje u Italiji jeste pripovetka Jalousie u prevodu Lionela Kostantinija 1987. godine[10]. Lionelo Kostantini (Lionello Costantini) je bio profesor slavistike na Rimskom univerzitetu, sistematski se bavio istraživanjem našeg jezika i književnosti, i njegov se doprinos studijama serbokroatistike u Italiji, iako se radi o slavisti mlađe generacije, nadovezuje na delatnost “osnivača” italijanske slavistike, odnosno Rikarda Pikja (Riccardo Picchio), Bruna Meriđija (Bruno Meriggi), Artura Kronije (Arturo Cronia), Đovanija Mavera (Giovanni Maver) i Santa Gračotija (Sante Graciotti)[11]. Kostantini je prevodio naročito poslednjih godina svog života i dela drugih pisaca sa teritorije bivše Jugoslavije[12], a posle pomenutog prevoda Tišmine priče, tj. samo godinu dana kasnije objavio je zbirku od četiri Tišmine pripovetke pod zajedničkim naslovom Scuola di empietà [Škola bezbožništva][13], a pripovetke su sledeće: Schnek [Šnek], Scuola di empietà, La notte peggiore [Najgora noć], L’appartamento [Stan][14].

U pogovoru pod naslovom L’estrema tentazione in Aleksandar Tišma [Krajnje iskušenje Aleksandra Tišme], Kostantini ističe:

Aleksandar Tišma postavlja za osnovu svoje naracije iskustvo iz ratnog perioda i okupacije, sa svim svojim teretom patnje, grozote i teskobe, obnavljajući u kolektivnom sećanju jedne čitave generacije i čitavog jednog naroda svest o krajnjoj situaciji u koju je rat upravo i stavio čoveka našeg vremena: krajnje iskušenje i radikalno uništenje samog osnovnog osećanja ljudskog dostojanstva. [15]

Kostantini nakon toga navodi da su Škola bezbožništva i Najgora noć dve središnje priče, dok su druge dve pripovetke u suštini periferijske i služe kao okvir, a kao rezultat toga čitalac dobija jednu “[…] jedinstvenu predstavu boja koje se, u suštini, prelivaju, iako su sve tamnog tonaliteta […].”[16]

Što se tiče Tišminog narativnog prosedea, Kostantini eksplicitno tvrdi:

Da bi podstakao u čitaocu najveći stepen emotivnog učešća, čime se uostalom čini neizbežnim jedan precizan moralan sud, Aleksandar Tišma ne okleva da pribegne nekoj vrsti skoro naturalističkog kompozicionog procesa, sigurno svestan velikog rizika kome se na taj način izlaže, tj. da će postići cilj jezovit sam po sebi, čak veštački i proizvoljan, sa konsekventnim gubitkom tenzije pojedinih delova i čitave priče.[17]

Nastavljajući, potom, sa analizom pojedinih priča, Kostantini zaključuje o Tišminoj narativnoj tehnici pa navodi da je Tišma, uopšteno gledajući, realistički pisac, po tome što drži da književnost mora da ima svoj određeni, specifični stav o stvarnosti, ali se isto tako dotiče izvesnih moralnih pitanja, i smatra da književnost može i mora da stoji neposredno uz čoveka, da svedoči i brani njegovu dostojanstvenost. Kostantini objašnjava podrobnije promišljenost Tišme kao pisca:

Korišćenje oprobanih metoda narativne tradicije realističkog tipa s kojima Aleksandar Tišma dela – solidna struktura priče i njen analitički prosede, kritički odnos prema stvarnosti, precizna psihološka karakterizacija likova, pažljiva rekonstrukcija sredine i atmosfere, kompaktan sintaktički sklop, osećaj za detalj – sve je to sprovedeno na jedan nov način, a posebno je obraćena pažnja na čvorne tačke priče, više na unutrašnju motivisanost događaja nego na spoljne scene, uz smenjivanje stvarnog vremena prepričanog događaja, sa čestim promenama perspektive, uz korišćenje paralelnih tema, sa pretvaranjem junaka u likove pobeđenih i antiheroja. Time se pokazuje da je pisac sposoban da prilagođava tradicionalne narativne tehnike zahtevima tema – i čitalaca – našeg vremena što je sigurni pokazatelj modernog senzibiliteta.[18]

Iste godine je Kostantini preveo i objavio Tišmin roman L’uso dell’uomo [Upotreba čoveka][19]. U prvom delu predgovora pod nazivom L’Autore [O autoru], Kostantini daje jedan sažet prikaz generacije jugoslovenskih pisaca koji su započeli svoju književnu delatnost pedesetih godina XX veka, i koji su ostavili traga u jugoslovenskoj književnosti sledećih decenija, “[…] stvaralaštvom koje će umeti da poveže, u trenucima najveće i najsrećnije sinteze, tradiciju i obnovu, lokalne i nacionalne motive i težnju ka jednoj univerzalnoj ljudskoj perspektivi”[20], imajući u vidu ovom prilikom Miodraga Bulatovića, Mešu Selimovića, Antonija Isakovića, Jaru Ribnikar, Pavla Ugrinova i, naravno, Aleksandra Tišmu.

Sporazumno sa svojim stavovima, Kostantini predstavlja Tišmu kao “[…] potomka pouke vojvođanskih pripovedača”[21], ali pre svega kao “svedoka i hroničara događaja jedne generacije – svoje generacije […]”[22], i kao svedoka događaja koji nose breme nezadovoljstva i samoće, pa time Tišma ujedno uspeva, kako tvrdi priređivač, da nam na jedan spokojan ali treperav način prenese to svoje izuzetno ljudsko iskustvo.

Kostantini ističe da je roman Upotreba čoveka, koji je kod nas objavljen 1976. godine, definitivno proglasio Tišmu za pisca koji je u ovom delu, naglašava izričito, dostigao “[…] svoju punu stilsku zrelost, a koje mu je odredilo istaknuto mesto u panorami srpske književnosti i, uopštenije, jugoslovenske književnosti našeg vremena.”[23] U odeljku o romanu priređivač nastavlja o pripovedačkoj tehnici Aleksandra Tišme:

U skladu sa svojom meditativnom prirodom i sa karakterom književne tradicije u koju se uvrstava, A. Tišma je usvojio, za svoj roman, srednji narativni ton, ravnodušan, koji njegovoj priči dodeljuje neku vrstu epskog toka, koristeći kratku ali bogatu rečenicu, sposoban da se prilagodi, bez poteškoća i bez unutrašnjih neslaganja, širokoj gami osećanja i emocija.[24]

Obe knjige, i Scuola di empietà i L’uso dell’uomo, predstavljene su italijanskoj književnoj publici već početkom naredne godine u časopisu “L’indice dei libri del mese” [“Mesečni ukazatelj knjiga”]. Autor prikaza, Đanpjero Kavalja (Gianpiero Cavaglià), inače proučavalac mađarske književnosti, ističe:

Veliki deo lepote i originalnosti ove knjige potiče od čudne strukture pripovedanja: Tišma se, u stvari, ne pridržava “spoljašnje” hronologije, tj. hronologije istorijskih događaja, već prati pre svega jedan muzički prosede, u smislu da već u adađu prvih poglavlja podmeće eho fortisima središnjeg dela […] u jednoj kompaktnoj teksturi i konstantnoj tenziji. Lajtmotiv romana je, dakle, tema poraza kao jezgro istine kroz koje pobednici izgledaju smešni, groteskni i deformisani. Kroz njega se definišu i četiri novele koje je objavila izdavačka kuća E/O […].[25]

Posle nekoliko godina zatišja izlazi iz štampe Tišmina knjiga Koje volimo u prevodu Branke[ ]Ničije[26] pod naslovom Pratiche d’amore[27]. Prevod ovog romana, kao i prevode Upotrebe čoveka i Škole bezbožništva analizirala je, sa poetičke i sociokulturne strane gledišta, Dušica Todorović, koja smatra da se, što se tiče naslova romana na italijanskom, tj. Pratiche d’amore [Ljubavno iskustvo], prevodilac, Branka Ničija “[…] uspešno, izborila u potrazi za dobrim naslovom.”[28] Uopšte uzev, autorka članka o kome je reč podvlači: “Prevođenje proze Aleksandra Tišme na italijanski jezik težak je zadatak, već u pokušaju da se Tišmin leksički izbor adekvatno predstavi italijanskom čitaocu”[29], pogotovo što je na nekim mestima “[…] prevodni zadatak dodatno otežan sociokulturnim kontekstom jezika izvora […]”[30]. Dušica Todorović upoređuje prevod italijanskog slaviste sa prevodom Branke Ničije,[ ]i primećuje da su prevodioci pažljivo birali rešenja i da “Konstantinijevu interpretaciju Tišmine rečenice stoga bismo rado opisali kao “otmeno neupadljivu””[31]; autorka naglašava pri tom da je Konstantini nesumnjivo zaslužan za upoznavanje italijanske književne publike sa našim piscima, ali “[…] tu ulogu dostojnu najviše pohvale Ničija ima priliku da produbi i rečeničnim virovima koji su do sada ostajali skriveni italijanskom oku”[32], baš zbog dubokog osećanja Branke Ničije za svoj maternji jezik. U skladu sa ovim stavovima autorka članka zaključuje:

Birajući neutralnija i normi italijanskog uobičajenija rešenja prevodioci su često samo pratili mogućnosti dvaju jezičkih sistema, ali su ih katkad i napuštali neistražene do kraja. Možemo da potvrdimo da je odgovorno prenošenje teksta dovodilo i do nadahnutih rezultata, a da je hronološki najmlađi prevod nesumnjiva kruna jedne uzlazne linije u stvaralačkom naporu prevodilačkog oprobavanja na Tišminom jeziku. Građenjem takvog kulturnog zaleđa recepciji Tišme na italijanskom jeziku, navedeni prevodi su proširili i sopstveni put ka biranju smelijih i tekstu originala primerenijih rešenja, koja pokazana prevodilačka kompetencija omogućava i obećava u budućnosti.[33]

Dušica Todorović nije, međutim, kako sama ističe[34], uzela u obzir Tišminu pripovetku Živorad P. Maletić. Cronologia, iz prostog razloga “[…] što pozamašniji opus prethodno imenovanih prevodilaca nudi više materijala za jasnije uočavanje osobenih crta u interpretaciji Tišmine proze.”[35] Radi se o pripoveci koja se u prevodu slaviste sa Fakulteta u Udinama, Aliče Parmeđani (Alice Parmeggiani), pojavila u zbirci pripovedaka pod naslovom Dizionario di un paese che scompare. Narrativa dalla ex-Jugoslavia [Rečnik jedne zemlje koja nestaje. Narativa bivše Jugoslavije][36], u redakciji novinara Nikol Janigro [Nicole Janigro][37]. Priređivač u predgovoru naglašava da se ovom antologijom traže “[…] niti dvadesetog veka u mentalnim i književnim lavirintima jedne zemlje koje više nema.”[38] Nikol Janigro je priredila i jedno školsko izdanje[ ]pripovedaka, u drukčijem izboru, pod naslovom Accadde a Sarajevo [Dogodilo se u Sarajevu][39]. Zbirku pripovedaka autora sa Balkana (uključujući, naravno i albanske i bugarske pisce), a koja predstavlja, u stvari, jedan “odgovarajući sklop raznih žanrova”[40], priređivač je podelila na tri dela: Le[ ]ferite del presente [Rane sadašnjosti], La memoria del passato [Sećanje na prošlost] i Quotidianità e paradosso [Svakodnevnost i paradoks] i upravo je u trećem delu uvrstila Tišminu priču Schneck (str. 189-206).

U toku ratova na teritoriji bivše Jugoslavije u poslednjoj deceniji XX veka italijanska štampa obraća naročitu pažnju na kulturni prostor Balkana[41], pa nije čudo što 1993. godine biva objavljeno nekoliko intervjua sa Tišmom, prilikom piščevog boravka u Italiji povodom prezentacije prevoda knjige Koje volimo. Tišma, kao i mnogi drugi pisci, Predrag Matvejević na primer[42], u trenutku kada zapadna javnost počinje da se zanima za pojedine narode i narodnosti, podvlači da smatra sebe Jugoslovenom: “Ali ja sam se uvek izjasnio da sam Jugosloven – precizira pisac. Zbog svog mešovitog porekla i zbog toga što sam na taj način definisao svoju plemensku ne-pripadnost. A sada kad se sve srušilo, definišem sebe kao “bivšeg Jugoslovena”. I zadovoljan sam zbog toga.”[43] I upravo se kao takav Tišma prezentirao evropskoj kulturi, kako naglašava Frančesko Saverio Perilo (Francesco Saverio Perillo): “Liberalniji preokret […], uz često smenjivanje kontrole, dozvolio je plodonosnije književne proizvode, pa su se evropskoj kulturi nametnuli pisci kao Aleksandar Tišma, Danilo Kiš ili Ranko Marinković.”[44] Pa ipak Tišma određuje Jugoslaviju kao “[…] mesto gde je kultura bila reprimirana, i gde su sada intelektualci postali robovi plemena.”[45] U nedostatku nade u lidere i političare, suprotan svakom nacionalizmu, Tišma, koji se odlučio, kao uostalom i Matvejević[46], za egzil, objašnjava svoj “beg” kao jedini mogući način izlaska iz takve situacije: “Jer biti na strani vlasti, ili onoga koji kaže da predstavlja glas naroda, značilo bi kraj pozicije intelektualca. A koji mora, međutim, da se potrudi da shvati sve strane. Shvatiti je jedina stvar koju jedan intelektualac može da učini.”[47] Odnosno, kako Tišma ponavlja na drugom mestu:

Što se mene tiče, nisam u stanju da uprljam ruke krvlju. Stati na nečiju stranu, govoriti u ime nacije ili partije, misleći da je to pravi stav, dovodi neizbežno do podržavanja masakra jer niste vi ta osoba koja sve čini, vi ste samo individua. […] Ne, ne mislim da je moguće založiti se za jednu zemlju ili partiju, već samo za osobe u opasnosti, za svaki slučaj ponaosob. Mislim na Grahama Grina, na primer, koji se zauzeo i pisao protiv mafije u Nici koja je ugrozila život jednoj ženi i njenom detetu. Ili na Zolu, u vezi sa nepravedno optuženim Drajfusom. Možete se zauzeti za jednu osobu i nećete uprljati ruke krvlju, ali kada to činite za neki apstraktni princip, za neki simbol koji je samo u glavi, lako je opasno pogrešiti.[48]

Tišma potom nastavlja naglašavajući da je njegova etika kao pisca da “[…] piše i opisuje. Ne treba zaboraviti da svi mi grešimo, ali ako u našim delima ima umetnosti, onda je život humaniji.”[49]

U međuvremenu će uslediti još jedna pauza od nekoliko godina, neka vrsta zatišja o Tišminom delu, ako se izuzme ponovno objavljivanje, za vreme NATO bombardovanja na Jugoslaviju, članka Predraga Palavestre o savremenoj srpskoj književnosti, u kome se samo uzgred pominje roman Upotreba čoveka.[50]

U poslednjoj godini XX veka izlazi iz štampe Il libro di Blam [Knjiga o Blamu][51] u prevodu Ines Olivari Venier[52].

Upoređujući na drugom mestu, biografske podatke Tišme sa Kišovim životnim putem, prevodilac će istaći u vezi sa Knjigom o Blamu:

Knjiga o Blamu, objavljena u domovini 1972. godine, prvi je Tišmin roman u kome je obešćašćujući žig raznolikosti pravi detonator istorije i motiva u osnovi koji će ostaviti traga u čitavom potonjem stvaralaštvu. Ovaj roman, čija se radnja događa u Novom Sadu i usredsređena je na ličnost Miroslava Blama, priča o životu običnog čoveka koga je pregazila Istorija.[53]

Shodno tome Ines Olivari Venier na kraju zaključuje: “Od Knjige o Blamu pa na dalje, čitavo Tišmino stvaralaštvo se vrti oko ratne tematike, oko intimne drame kontroverznih likova, žrtava i doušnika, heroja i kukavica, koji su svi na neki način poniženi i postiđeni. Njegova je književnost, kao i književnost Danila Kiša, apolidna, a njegove teme su velike teme književnosti […].”[54]

A u članku pod naslovom L’ebreo pavido di Novi Sad [Plašljivi Jevrejin iz Novog Sada] Ana Rušat (Anna Ruchat) piše: “Mikrokozmos Novog Sada nije samo paradigma jedne Jugoslavije koja je više puta razarana i ponovo rekonstruisana, već je pre svega jedna siva i zlokobna kulisa iza koje se razvija i smešta Blamova egzistencija.”[55] Autorka potom podvlači da ovaj “čovek bez kvaliteta”, tj. Blam, “pruža priliku Tišmi da primeti da nije moguće živeti a da se ne gleda u lice Gorgoni kada se pojavi.”[56]

Knjiga o Blamu je prikazana i u jednom od glavnih italijanskih dnevnika, “Korjere dela sera” (“Corriere della sera”):

Roman Aleksandra Tišme je pre svega delo velike književne vrednosti, koje se nameće svojom evokativnom i narativnom snagom. Ali to je istovremeno široko i duboko šrafiranje one “sive zone” ljudskog društva i pojedinaca u kojoj je moguće isto iskušenje radikalnog uništenja dostojanstva jednog bića koje, pregaženo ratom, bira izdaju samo da bi nastavilo da živi. Tako se knjiga o Blamu, postepeno, čini knjigom o svima nama koji smo odrasli, i ne znajući, u “školi bezbožništva”.[57]

Ne iznenađuje onda da je XXVI međunarodnu književnu nagradu Mondelo (Mondello) sicilijanskog grada Palermo za najbolje strano delo savremenog živog autora te 2000. godine dobio upravo možda najbolji roman ovog pisca[58], odnosno Knjiga o Blamu[59], a u obrazloženju nagrade se, između ostalog, navodi:

Blam je heroj našeg vremena, kome je heroizam negiran, kome je sila istorije odnela želju da se afirmiše u novoj stvarnosti, da uđe u tkanje današnjice, jer užas racija, pogubljenja po kratkom postupku, koncentracionih logora ostaju za njega, kao za sve nas, Jevreje i one koji to nisu, jedna tačka bez povratka, bez razrešavanja, bez brisanja, bez premoštavanja. Sa njegovih stranica izbija jedna smirena, subtilna, nesavladiva patnja koja ne eksplodira već izjeda, koja ne uništava već polagano guši, koja ne izluđuje već se uvlači u svaki nabor bića i paralizuje. Naročito patnja koja sprečava zaborav. Blamova prošlost, hteli mi to ili ne, bili mi svesni toga ili ne, jeste naša zajednička prošlost: Tišma nas podseća, sa svojim Blamom, da imamo još nesvedenih računa, još otvorenih rana. Ali kako ih zatvoriti?[60]

Na međunarodnom skupu Cinque letterature oggi: russa, polacca, serba, ceca, ungherese [Pet književnosti danas: ruska, poljska, srpska, češka, mađarska] koji je naredne godine organizovao Odsek za jezike i civilizacije srednjo-istočne Evrope Univerziteta u Udinama, učestvovala je, u sekciji za srpsku književnost, pored Aleksandra Gatalice, Predraga Brajovića, Ljiljane Banjanin i Nevene Daković, i Nikol Janigro, koja se, govoreći o interakciji srpske književnosti i filma, a navodeći film Bore Draškovića iz 1985. godine, Život je lep (rađen prema Tišminoj poetskoj knjizi Krčma), nadovezala, upravo, na Tišminu Knjigu o Blamu; povezujući, kao što je to već uobičajeno, Tišmu sa Danilom Kišom, autorka je istakla:

Istorijski pesimizam Tišme, osvedočen realističko-naturalističkim načinom pisanja koje ne prašta pojedinosti, ne pruža nam izlaz. Sila i osećaj krivice, izdaje i sumnje, zajedničke jame i osvete: sve je to inventar “ne zoološkog već antropološkog vrta”. Blam nije preterano udaljen od onih Simenonovih likova koji, otupljenog uma i osećaja, provode dane u začaranoj indolenciji, i osećaju se jaki samo u prisustvu žene, jer samo tako osećaju da mogu umreti bez straha zajedno sa drugima. U čoporu.[61]

Tišmu pominje i Paolo Rumic (Paolo Rumiz), novinar iz Trsta koji se već bavio pitanjima bivše Jugoslavije[62], i koji je 2001. godine objavio u dnevnim novinama “la Republika” (“la Repubblica”), u nekoliko nastavaka, svoj putopis od Trsta do Istanbula naslovljen Tre uomini in bici [Tri čoveka na biciklu]. U šestom nastavku, u kome opisuje etapu od Vukovara do Novog Sada, “[…] u potrazi za mestima Danila Kiša, pisca pomalo ludog ove zemlje Cigana, voda i violina”[63], Rumic pruža sliku Novog Sada, i opisuje večeru sa režiserom Želimirom Žilnikom, na kojoj je očigledno bio prisutan i Aleksandar Tišma koji je Rumicu i dvojici prijatelja poželeo: “”Srećan put Italijani, dobri ljudi”, pozdravlja nas sa čašom crnog vina pisac Aleksandar Tišma”[64], zaključuje Rumic na kraju svog članka.

Vest o smrti Aleksandra Tišme dala je čuvena izdavačka kuća Feltrineli (Feltrinelli) iz Milana, pa se u štampi pojavio, osim kratkog životopisa, i komentar Tišminog dela u kome se stavlja do znanja čitaocima da “[…] njegovi junaci doživljavaju modernu traumu koja se rađa iz nepomirljivog osećanja pripadnosti i odstranjenosti u isto vreme: onog koje ih podstiče da se dobro brane i da spuste neku vrstu gvozdene roletne na sopstvena osećanja.”[65]

Vredno je pažnje pomenuti inicijativu dnevnog lista “Il Đornale” (“Il Giornale”) koji je 2003. godine objavio seriju tematskih enciklopedija kao dodatak listu. U drugom tomu enciklopedije o književnosti izdavačke kuće Garzanti, pod odrednicom “Tišma Aleksandar”, pored bibliografskih podataka o Tišmi, moguće je pročitati sledeći sud: “Umerenim i antiretoričkim načinom pisanja, u ponekim crtama i ironičan, T[išma] istražuje nežnu psihu svojih junaka okrivajući njihovo unutrašnje bogatstvo i bolnu čovečnost.”[66] Zanimljivo je primetiti da se u istoj enciklopediji (koja je, u stvari, replicirano izdanje prethodnih “Garzantina”[67]) ne pojavljuju imena nekih drugih pisaca sa srpskog ili hrvatskog govornog područja, kao na primer Crnjanskog, ili pak Krleže.

Interesovanje za Tišmina dela ne jenjava, štaviše, očekuje se, u izdanju izdavačke kuće Feltrineli, i u prevodu Aliče Parmeđani[68], izlazak iz štampe Tišminih Vera i zavera [Fiducia e tradimento][69]. I nije slučajan, onda, komentar (koji se pokazuje istovremeno kao pouzdan sud o evropskom okviru naše književnosti) izdavača Karla Feltrinelija (Carlo Feltrinelli) u vezi sa Aleksandrom Tišmom: “Veliki srpski pisac, oduvek obuzet ne tako jednostavnim temama kao što su fašizam i moć, holokaust i svet lagera, nacionalizam i šovinizam, Aleksandar Tišma je sa Novim Sadom stvorio jedno mesto evropske književnosti koje može da se poredi sa Zvevinim Trstom i Grasovim Gdanjskim. Počašćen sam što sam imao (i što imam) priliku da objavljujem njegovo delo i omogućim da bude cenjen u Italiji.”[70]

 

 

1. A. Cvijić, Knjige vredne hvale, “Politika”, 17/02/2004.
2. Up.: G. Baselica [Rec. a:], AA.VV., La donna del catalogo e altri racconti jugoslavi, a cura di Lj. Banjanin, Torino, Trauben, 2000, “Slavia”, a. X, n. 2, aprile-giugno 2001, str. 206 (osim ako nije drukčije navedeno, svi prevodi su naši): “U dobu globalizacije, internacionalizacije misli, otvaranja ka dijalogu među kulturama, susret sa takozvanim “malim” književnostima predstavlja životnu potrebu. Upravo iz ovih kultura, koje su podstaknute velikom energijom, neumornim istraživanjem novih načina pripovedačkog izražaja, stižu nam autentični podstreci na razmišljanje, koje je potrebno da bi se premostila svaka vrsta predrasude, svaki oblik zatvaranja u sopstvene modele. Savremena srpska književnost je, na primer, interesantna prilika za susret sa jednim svetom koji možda osećamo kao “drugi”, ali koji predstavlja mogućnost da se prisustvuje kritičkoj i teoretskoj debati koja je ovde još uvek izuzetno živa, i usredsređena na teme kao što su društvena i politička stvarnost, uloga postmodernističkog pokreta u društvu, osećaj književnog stvaranja kao izraz slobodne misli.” (“Nell’epoca della globalizzazione, dell’internalizzazione del pensiero, dell’apertura al dialogo fra le culture il confronto con le letterature cosiddette “minori” rappresenta una necessità vitale. Proprio da queste letterature, animate da grande energia, dall’instancabile ricerca di espressioni nuove per raccontare, ci giungono gli stimoli autentici alla riflessione, necessaria per superare ogni tipo di preconcetto, ogni forma di ripiegamento sui propri modelli. La letteratura serba contemporanea è, per esempio, un’interessante occasione di incontro con un mondo che forse avvertiamo come “altro”, ma che rappresenta la possibilità di assistere a un dibattito critico e teorico qui ancora straordinariamente vivace, incentrato sui temi quali la letteratura come protesta contro una certa realtà sociale e politica, il ruolo del movimento postmodernista nella società, il senso della creazione letteraria come espressione del pensiero libero.”).
3. Moguće je pratiti prisustvo Andrića u italijanskoj kulturi u tri talasa: prvi momenat prevođenja njegovih dela se beleži pre Drugog svetskog rata, drugi je vezan za dodelu Nobelove nagrade, a treći u poslednjoj deceniji XX veka.
4. Prevedena su sledeća dela Slavenke Drakulić: Balkan Express, trad. I. Vay, Milano, il Saggiatore, 1993; Pelle di marmo, trad. I. Olivari Venier, Firenze, Giunti, 1994; Il gusto di un uomo, trad. I. Olivari Venier, Milano, il Saggiatore, 1996; Caffè Europa, trad. E. Brock, Milano, il Saggiatore, 1997; Come siamo sopravvissute al comunismo riuscendo persino a sorridere, trad. A. Calanchi, Milano, il Saggiatore, 1997; Come se io non ci fossi, trad. M. R. Leto, Milano, Rizzoli, 2000.
5. Prevodi Kišovih dela u Italiji: I leoni meccanici: sette capitoli di una stessa storia: romanzo, trad. M. Novak Suffada, Milano, Feltrinelli, 1980; Giardino, cenere, trad. L. Costantini, Milano, Adelphi, 1986; Enciclopedia dei morti, trad. L. Costantini, Milano, Adelphi, 1988; Clessidra, trad. L. Costantini, Milano, Adelphi, 1990; Dolori precoci, trad. L. Costantini, Milano, Adelphi, 1993.
6. Prevodi dela Miroslava Krleže: I signori Glembay, trad. S. Ferrari, Genova, Costa & Nolan, 1978; Il dio marte Croato: due racconti, Pordenone, Studio Tesi, 1982; Il ritorno di Filip Latinovicz, trad. S. Ferrari, Pordenone, Studio Tesi, 1983; Sull’orlo della ragione, trad. S. Ferrari, Pordenone, Studio Tesi, 1984; Bellezza, arte e tendenza politica, trad. S. Ferrari, Genova, Costa & Nolan, 1991; La battaglia di Bistrica Lesna, Pordenone, Studio Tesi, 1995.
7. Prevodi dela Milorada Pavića: Dizionario dei Chazari, trad. B. Ničija, Milano, Garzanti, 1988; Paesaggio dipinto con il tè, trad. B. Ničija, Milano, Garzanti, 1991; Il lato interno del vento ossia Il romanzo di Hero e Leandro, trad. B. Ničija, Milano, Garzanti, 1992.
8. Nije slučajno da se u poslednjoj deceniji XX veka više puta u Italiji preštampava Na Drini ćuprija [Il ponte sulla Drina], a pojavljuju se tih godina i sledeći prevodi: I tempi di Anika, trad. L. Costantini, Milano, Adelphi (244), 1990 (prvi prevod je iz 1966. godine: I tempi di Anika e altri racconti, trad. B. Meriggi, Milano, Bompiani); La corte del Diavolo, trad. L. Costantini, Milano, Adelphi (281), 1992; Racconti di Sarajevo, trad. D. Badnjević Orazi, Milano, TEN, 1993; Racconti di Bosnia, trad. D. Badnjević Orazi, Roma, Newton Compton, 1995; Poesie scelte, a cura di S. Šmitran, Firenze, Le Lettere, 2000; Romanzi e racconti, a cura di D. Badnjević, Milano, Arnoldo Modadori Editore, 2001.
9. V. Mihailović, O prevođenju naše književnosti na engleski u: Prevodna književnost, Zbornik radova, Beograd, Udruženje književnih prevodilaca Srbije, 1978, str. 122.
10. U kolektivnom časopisu pod imenom L’umana avventura, Milano, Jaca Book, Primavera 1987, str. 100-104.
11. V.: La slavistica in Italia. Cinquant’anni di studi (1940-1990), a cura di G. Brogi Bercoff, G. Dell’Agata, P. Marchesani, R. Picchio, s.l., Ministero per i Beni Culturali e Ambientali, Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1994, str. 408, 415; up.: F. S. Perillo, La periodizzazione delle letterature croata e serba u: Le letterature dei paesi slavi: storia e problemi di periodizzazione, a cura di G. Brogi Bercoff, Milano, AIS, 1999, str. 121.
12. Ante Kovačić, Nell’archivio, Torino, UTET, 1983; Meša Selimović, Il derviscio e la morte, Milano, Jaca Book, 1983; Ranko Marinković, Mani, Milano, Hefti, 1990; Miloš Crnjanski, Migrazioni I, Milano, Adelphi (252), 1992; Miloš Crnjanski, Migrazioni II, Milano, Adelphi (365), 1998; up. bel. br. 3 našeg rada.
13. Roma, Edizioni E/O, 1988.
14. Ista izdavačka kuća će 1995. godine objaviti, takođe u prevodu Lionela Kostantinija, samo pripovetku Škola bezbožništva. U belešci o autoru prevodilac i priređivač će istaći: “Škola bezbožništva je jedna od njegovih najboljih i napoznatijih priča. Možda i najjezivija od svih, u opisivanju ponašanja, i naročito misli jednog normalnog, običnog, malog kriminalca, malog birokratskog zupčanika u velikom sistemu zastrašivanja i moći.” (A. Tišma, Scuola di empietà, trad. L. Costantini, Roma, Edizioni e/o, 1995, str. 62-63: “Scuola di empietà è uno dei suoi migliori racconti, e dei più noti. È anche, forse, il più agghiacciante di tutti, nella descrizione dei comportamenti, e soprattutto dei pensieri, di un normale, di un comune, di un qualsiasi piccolo criminale, piccolo ingranaggio burocratico di un vasto sistema di intimidazione e di potere.”).
15. Isto, str. 129: “Aleksandar Tišma pone a fondamento della sua narrazione l’esperienza del periodo della guerra e dell’occupazione, con tutto il suo carico di sofferenza, atrocità e angoscia, ravvivando nella memoria collettiva di un’intera generazione e di un intero popolo la coscienza della situazione – limite di fronte alla quale la guerra appunto ha posto l’uomo del nostro tempo: l’estrema tentazione e l’annientamento radicale dello stesso senso elementare di dignità umana.”
16. Isto: “[…] rappresentazione unitaria, ma di tinte cangianti, tenute però tutte su tonalità cupe […].”
17. Isto, str. 130: “Per suscitare nel lettore il massimo grado di partecipazione emotiva, che renda altresì includibile un preciso giudizio morale, Aleksandar Tišma non esita a far ricorso a un procedimento compositivo di tipo pressoché naturalistico, di certo consapevole del grave rischio cui in tal modo si espone di cadere nel macabro fine a se stesso, al limite artificioso e gratuito, con una conseguente perdita di tensione della pagina e dell’intero racconto.”
18. Isto, str. 133: “L’utilizzazione dei metodi sperimentali della tradizione narrativa di tipo realistico con i quali Aleksandar Tišma opera – solida struttura del racconto e suo procedimento analitico, rapporto critico con la realtà, precisa caratterizzazione psicologica dei personaggi, attenta ricostruzione di ambienti e atmosfere, periodare compatti, senso del dettaglio – è attuata in modo nuovo, in particolare con l’attenzione rivolta nei punti nodali del racconto più alle motivazioni interiori degli eventi che alla scena esterna, con l’alterazione del tempo reale della vicenda narrata, con i frequenti mutamenti di prospettiva, con l’impiego di temi paralleli, con l’assunzione a protagonisti di figure di vinti e di antieroi. Questo dimostra nello scrittore una capacità di adattare le tecniche narrative tradizionali alle esigenze dei temi – e dei lettori – del nostro tempo che è sicuro indice di moderna sensibilità.”
19. Milano, Jaca Book, 1988. U izdanju Knjige o Blamu izdavačke kuće Feltrinelli greškom je navedeno: Jaka Book, 1989.
20. L’uso dell’uomo, nav. delo, str. VI: “[…] con una creazione che saprà congiungere, nei suoi momenti maggiori in felice sintesi, tradizione e rinnovamento, motivi locali e nazionali e l’aspirazione a una prospettiva umana universale.”
21. Isto, str. IX: “[…] erede dell’insegnamento dei narratori della Vojvodina”.
22. Isto: “[…] il testimone e il cronista delle vicende di una generazione – la sua generazione […].”
23. Isto: “[…] la sua piena maturità stilistica, assegnandogli un posto di rilievo nel panorama della letteratura serba e, più in generale, jugoslava del nostro tempo.”
24. Isto, str. XII: “Conformemente alla sua natura meditativa e al carattere della tradizione letteraria nella quale si inserisce, A. Tišma ha adottato, per il suo romanzo, un tono narrativo medio, distaccato, che conferisce al suo racconto un andamento di tipo epico, valendosi di una frase breve eppur ricca, capace di adeguarsi senza difficoltà e senza interne disarmonie e un’ampia gamma di sentimenti e di emozioni.”
25. G. Cavaglià [Rec. a:], Tišma Aleksandar, Scuola di empietà, E/O, 1988; Tišma Aleksandar, L’uso dell’uomo, Jaca Book, 1988, “L’Indice”, n. 01, 1989: “Gran parte della bellezza e dell’originalità del libro derivano dalla peculiare struttura della narrazione: Tišma non si attiene infatti alla cronologia “esterna”, quella degli eventi storici, ma segue piuttosto un procedimento musicale, nel senso che già nell’adagio dei primi capitoli insinua l’eco del fortissimo della parte centrale […] in una tessitura compatta e in tensione costante. Il Leitmotiv del romanzo è dunque il tema della sconfitta come nucleo di verità che fa apparire ridicoli, grotteschi e deformi i vincitori. Su di esso sono scandite anche le quattro novelle pubblicate da e/o […].”
26. Branka Ničija je zaslužna i za prevode dela Milorada Pavića, v. bel. br. 5 našeg rada.
27. Milano, Garzanti, 1993. Ljiljana Banjanin definiše ovo delo kao “knjigu o ženama” (Lj. Banjanin [Rec. a:], Tisma Aleksandar, Pratiche d’amore, Garzanti, “L’Indice”, n. 05, 1994: “libro sulle donne”).
28. D. Todorović, Tišmina reč u italijanskom zvučanju, “Filološki pregled”, XXIV, 1-2, 1997, str. 163.
29. Isto.
30. Isto, str. 169.
31. Isto, str. 170.
32. Isto.
33. Isto, str. 173.
34. Isto, str. 163.
35. Isto.
36. Roma, Manifestolibri, 1994, str. 183-187. Ostali autori koji se pojavljuju u zbirci: M. Krleža, Dal Diario 1933-1942; I. Andrić, Lettera del 1920; D. Kiš, Homo poeticus, malgrado tutto; B. Ćosić, Diario di un senza patria; S. Drakulić, Come abbiamo scambiato le scarpe con la libertà ovvero la colpa è tutta di Trieste; D. Velikić, Dizionario di un paese che scompare; S. Slapšak, Il piccolo vestito nero; I. Đurić, Vilistan; D. Ugrešić, Introduzione all’arte della sopravvivenza; D. Albahari, La mantella; P. Dojčinović, Schegge di Amsterdam; B. Stanišić, Le scarpe per l’eternità; S. Basara, Lettera dall’inferno; Dž. Karahasan, Unamuno; S. Šnajder, I maggiolini; V. Tenžera, Un posto di lavoro piccolo-borghese; I. Vrkljan, Seta, forbici; M. Kovač, Il trentatreesimo anno di vita; F. David, Il riscatto.
37. Nikol Janigro je prevela sledeća dela : Dž. Karahasan, Il centro del mondo: Sarajevo, esilio di una città, Milano, Il saggiatore, 1995; B. Ćosić, Il ruolo della mia famiglia nella rivoluzione mondiale, Roma, E, 1996; Dž. Karahasan, Il divano orientale, Milano, Il saggiatore, 1997.
38. N. Janigro, Dizionario di un paese che scompare. Narrativa dalla ex-Jugoslavia, nav. delo, str. 9: “[…] i fili del ventesimo secolo nei labirinti mentali e letterari di un paese che non c’è.”
39. Accadde a Sarajevo. Storie di una vicina storia, a cura di N. Janigro, [Milano], Edizioni scolastiche Mondadori, 1996. Ostali autori koji se pojavljuju u zbirci: M. Jergović, Il Condor; Dž. Karahasan, Della verità interiore; I. Vrkljan, Vinkovci. Le forbici della guerra; S. Drakulić, Se avessi un figlio; D. Ugrešić, Introduzione all’arte della sopravvivenza; I. Andrić, Una giornata di luglio; Isti, La storia dell’elefante del visir; A. Sidran, Browning 7, 65. Esercizio di tiro al bersaglio. Trema la mano di Gavrilo; I. Cankar, Bambini e vecchi; M. Kovač, Il trentatreesimo anno di vita; I. Kadaré, La commissione delle feste; F. David, Il riscatto; D. Kiš, Il ragazzo ed il cane; B. Ćosić, Vita in famiglia; I. Kadaré, La voce scomparsa; Migjeni, Lo studente torna a casa; J. Radičkov, Il mosaico delle culture.
40. R. Manichini, Est Europa. Sarajevo, mosaico di dolore, speranza, scrittura, 06/06/1996: “un fortunato assemblaggio di generi diversi”.
41. Za razliku od francuske književnosti, na primer, gde se u poslednje dve decenije pojavilo “[…] malo ili nedovoljno knjiga prevedenih sa srpskog, hrvatskog ili srpsko-hrvatskog jezika, a potpisnik ovih redova seća se i perioda kada je čisto onomatopejsko zvučanje reči “sssr…” zvučalo gotovo kao zvuk ućutkivanja “psss” […].” (N. Živančević, Poduhvat prve vrste, “Politika”, 24/02/2004).
42. I. Bešker, La lingua bosniaca ed il suo “Dizionario”, “AION Slavistica”, 3, 1995, str. 430: “Uostalom ima pisaca koji vide to kao jedinu mogućnost (vredi navesti jedan primer: Predrag Matvejević, Hrvat iz Hercegovine, vezan većim delom svoje delatnosti za Zagreb, smatra svoje delo sastavnom komponentom obe književne sredine).” (“Del resto vi sono scrittori che vedono solo questo come possibilità (uno valga, ad esempio: Predrag Matvejević, croato dell’Erzegovina, legato per la maggior parte della sua attività a Zagabria, considera la propria opera parte costituente di ambedue gli ambienti letterari).”).
43. L. Ippolito, Lo scrittore Tisma: guerra di barbari, meglio la fuga, “Corriere della sera”, 02/04/1993: “Ma io mi sono sempre dichiarato jugoslavo – precisa lo scrittore –. Per la mia origine mista e perché così definivo la mia non appartenenza tribale. E ora che tutto è crollato, mi definisco uno “ex-jugoslavo”. E sono contento di esserlo.” Up.: M. Savić, O Tišmi, “Književnost”, 4-5-6, 2003, str. 478: “Sa odlaskom Jugoslavije desilo se da je otišao i jedan od poslednjih velikih jugoslovenskih pisaca.”
44. F. S. Perillo, La periodizzazione delle letterature croata e serba, nav. delo, str. 130: “Le svolte più liberali […], pur sempre alternate con ricorrenti strette di freno, hanno consentito frutti letterari più fecondi, e alla cultura europea si sono imposti scrittori come Aleksandar Tišma, Danilo Kiš o Ranko Marinković.” Up.: Scomparso lo scrittore serbo Aleksandar Tišma, “Il Mattino”, 18/02/2003.
45. L. Ippolito, Lo scrittore Tisma: guerra di barbari, meglio la fuga, nav. delo: “[…] un luogo dove la cultura è stata repressa, e dove ora gli intellettuali sono diventati schiavi della tribù.”
46. Up.: M. Mitrović, L’anno 1991 – una svolta storica nella periodizzazione delle letterature serba e croata u: Le letterature dei paesi slavi: storia e problemi di periodizzazione, nav. delo, str. 198: “Ali nakon poslednjeg rata desetak pisaca je promenilo domovinu – pre svega žene: Dubravka Ugrešić, Rada Iveković, Slavenka Drakulić, a zatim Slobodan Šnajder, Predrag Matvejević, Mirko Kovač, Nemanja Mitrović, Đorđe Stanišić, Toma Longinović …” (“Ma dopo l’ultima guerra una decina di scrittori ha cambiato patria – prima di tutto le donne: Dubravka Ugrešić, Rada Iveković, Slavenka Drakulić, poi Slobodan Šnajder, Predrag Matvejević, Mirko Kovač, Nemanja Mitrović, Djordje Stanišić, Toma Longinović…”).
47. L. Ippolito, Lo scrittore Tisma: guerra di barbari, meglio la fuga, nav. delo: “Perché schierarsi con il potere, oppure con chi dice di rappresentare la voce del popolo, significherebbe la fine della posizione dell’intellettuale. Che deve, invece, sforzarsi di capire tutte le parti. Comprendere è l’unica cosa che un intellettuale possa fare.”
48. G. De Martino, Sbornia di sangue, “Il Mattino”, 14/04/1993, str. 19: “Io, per parte mia, non sono in grado di sporcarmi le mani di sangue. Schierarsi da una parte o dall’altra, parlando a nome di una collettività nazionale o di un partito, pensando di prendere una posizione giusta, porta inevitabilmente ad avallare i massacri perché non siete voi che fate tutto, non siete che un individuo. […] No, non penso che ci si possa impegnare per un paese o per un partito, ma solo per le persone in pericolo, caso per caso, singolarmente. Penso a Graham Greene, per esempio, che si è impegnato e ha scritto contro la mafia di Nizza che aveva messo in pericolo una donna e il suo bambino. O a Zola, per Dreyfus accusato ingiustamente. Ci si può impegnare per una persona e non macchiarsi le mani di sangue, ma quando lo si fa per un principio astratto, per un simbolo che è solo nella testa, è facile prendere dei pericolosi abbagli.”).
49. Isto: “[…] quella di scrivere e di descrivere. Non bisogna dimenticare che siamo tutti coinvolti nell’errore, ma che se nella nostra scrittura c’è dell’arte allora la vita è più umana.”
50. P. Palavestra, La letteratura serba contemporanea u: La Serbia, la guerra e l’Europa, a cura di N. Stipčević, Milano, Jaca Book, 1999, str. 148 [da: L’Umana Avventura, inverno ‘88/’89]: “Una tale discreta raffinatezza è contenuta anche nei libri L’uso dell’uomo di Aleksandar Tišma, L’inquietudine decomponibile di Vojislav Čolanović nonché nei racconti di Filip David e David Albahari, […].” V.: R. Cianfanelli, Novi Sad senza ponti, è morta l’”Atene slava”, “Corriere della sera”, 05/05/1999.
51. Milano, Feltrinelli, 2000.
52. Ines Olivari Venier je prevela i druga dela jugoslovenske književnosti, up. bel. br. 2 našeg rada; autorka je, osim toga, i udžbenika za hrvatski jezik, Compendio di grammatica croata, Trieste, Edizioni Goliardiche, 1999.
53. I. Olivari Venier, Né guerra né pace, “Effe”, 16, 2000: “Il libro di Blam, pubblicato in patria nel 1972, è il primo romanzo di Tisma in cui il marchio infamante della diversità fa da vero detonatore della storia e dei motivi di fondo che daranno fiato a tutta la produzione successiva. Ambientato a Novi Sad e incentrato sul personaggio di Miroslav Blam, il romanzo narra la vita di un uomo qualunque travolto dalla Storia.”
54. Isto: “Da Il libro di Blam in poi, tutta la produzione di Tisma ruota attorno alla tematica della guerra, all’intimo dramma di personaggi controversi, vittime e delatori, eroi e vigliacchi, tutti in qualche modo offesi e mortificati. La sua, come quella di Danilo Kiš, è una letteratura apolide e i temi sono i grandi temi della letteratura […].”
55. A. Ruchat, L’ebreo pavido di Novi Sad, “Il Manifesto”, 19/02/2000: “Il microcosmo di Novi Sad non è però soltanto paradigma di una Jugoslavia ripetutamente sconquassata e ricomposta, è soprattutto quinta grigia e sinistra dentro la quale si sviluppa e si confonde l’esistenza di Blam.” Up.: Lj. Banjanin [Rec. a:], Aleksandar Tišma, Il libro di Blam, Traduzione dal serbo-croato di Ines Olivari Venier, Feltrinelli, Milano, 2000, pp. 221, “Slavia”, a. IX, n. 4, ottobre-dicembre 2000, str. 218: “I u ovom lepom romanu solidne strukture i naracije koja obuzima, sa likovima i scenama koji privlače pažnju čitaoca zbog svog emotivnog dejstva (naročito scene potera), preovlađuje, međutim, Tišmin pesimizam […].” (“Anche in questo bel romanzo dalla scrittura solida e narrazione coinvolgente, con personaggi e scene che catturano l’attenzione del lettore per il loro impatto emotivo (particolarmente quelle sui rastrellamenti), prevale però il pessimismo di Tišma […].”).
56. A. Ruchat, L’ebreo pavido di Novi Sad, nav. delo: “[…] dà modo a Tišma di avvertire che non è possibile vivere senza guardare in faccia la Górgone quando si presenta.” Up.: Un Marrano, l’Olocausto, la caccia al traditore (Il libro di Blam), “La Stampa”, 05/02/2000; “Gazzetta di Parma”, 08/02/2000; “La Stampa”, 04/03/2000.
57. F. Sessi, Tišma, un sopravvissuto a scuola di empietà, “Corriere della sera”, 01/03/2000: “Il romanzo di Aleksandar Tišma è innanzitutto un’opera di grande valore letterario, che si impone per forza evocativa e narrativa. Ma è insieme un ampio e profondo tratteggio di quella “zona grigia” della società umana e dei singoli uomini, in cui sembra possibile anche la stessa tentazione dell’annientamento radicale della dignità di un essere che, travolto dalla guerra, sceglie di tradire pur di continuare a vivere. Così il libro di Blam, a poco a poco, sembra il libro di tutti noi, cresciuti anche senza saperlo, a “scuola di empietà”.” Up.: “l’Avvenire”, 07/01/2000; “Diario”, 02/02/2000; “l’Avvenire”, 11/02/2000.
58. V.: Č. Mirković, Roman godine? “Knjiga o Blamu” Aleksandra Tišme u: Pod okriljem nečastivog. Šezdeset šest savremenih srpskih romansijera, Beograd, Dereta, 1996, str. 367.
59. A Bartolini e Santangelo il Mondello Città di Palermo, “Corriere della sera”, 06/08/2000. Cerimonija nagrađivanja pobednika fondacije Mondelo održana je 20. decembra 2000. V.: Tišma vince il Mondello, “La Stampa”, 21/12/2000.
60. “Blam è un eroe del nostro tempo, a cui è negato l’eroismo, a cui la violenza della storia ha tolto la voglia di affermarsi nella nuova realtà, di entrare nel tessuto dell’oggi, perché l’orrore dei rastrellamenti, delle esecuzioni sommarie, dei campi di concentramento restano per lui, come per tutti noi, senza scioglimento, senza cancellazione, senza superamento. Dalle sue pagine sgorga una pacata, sottile, insopprimibile angoscia che non esplode ma che corrode, che non distrugge ma che soffoca lentamente, che non esaspera ma che si insinua in ogni piega dell’essere e paralizza. Soprattutto un’angoscia che impedisce l’oblio. Il passato di Blam, che lo vogliamo o non, che siamo coscienti o no, è il nostro comune passato: Tisma ci ricorda, con il suo Blam, che abbiamo conti ancora da regolare, ferite ancora aperte. Ma come chiuderle?”
61. N. Janigro, La Casablanca serba fra “fiction” e dramma u: Cinque letterature oggi: russa, polacca, serba, ceca, ungherese. Atti del Convegno internazionale, Udine, novembre-dicembre 2001, a cura di A. Cosentino, Udine, Forum, 2002, str. 283: “Il pessimismo storico di Tišma, testimoniato da una scrittura realistico-naturalistica che non perdona il dettaglio, non lascia scampo. Violenza e senso di colpa, tradimenti e sospetti, fosse comuni e vendette: l’inventario del “giardino non zoologico, ma antropologico” è questo. Blam non è troppo lontano da quei personaggi di Simenon che, la mente e i sensi intorpiditi, trascorrono le giornate prigionieri di un’indolenza incantata, e si sentono forti solo accanto ad una presenza femminile, perché solo così sentono di poter morire senza paura insieme agli altri. In branco.” Nikol Janigro je nedavno objavila i zbirku srpskih pripovedaka sličnog naslova: Casablanca serba. Racconti da Belgrado, trad. S. Ferrari, A. Parmeggiani, I. Olivari Venier, Milano, Feltrinelli, 2003. Autori koji se pojavljuju u ovoj zbirci koja ima za temu Beograd: D. Albahari, Il destino; D. Velikić, Belgrado; M. Pantić, Ah, bravi automobilisti che filate via nelle nere notti d’estate; Isti, L’assicurazione dell’eternità esistenziale; Isti, I giochi; Isti, Sulla terrazza; I. Marojević, Racconto prevedibile, soddisfatto; J. Lengold, L’ascensore; J. Tešanović, La mia Belgrado. Ljubica; Ista, E-mail; Ista, La legge della realtà; D. Veličković, Lettera a Friedrich Naumann; D. Albahari, Il cerchio; M. Pantić, Viaggio in Zagabria; A. Gatalica, Il peggiore uomo del secolo; D. Kiš, Apatride; D. Veličković, Stress; J. Šalgo, Ma la vita esiste?; R. Petković, La città, l’alba; M. Danilović, Il caso numero 20; L. Arsić, Sulle tracce di Elvis; Isti, Buchi nel tempo; M. Prodanović, Un aiutante discreto; B. Milošević, Il lievito di Hilandar; J. Šalgo, Storia dell’uomo che vendeva cavoli cappucci e aveva una figlia leonessa; R. Petković, Rimpicciolimento; V. Žurić, Miss you, Božo Sušec; S. Ilić, Il lavoro; S. Tišma, Il re del bosco ovvero prova di contaminazione; S. Basara, Festicciola fatale; D. Mijusković, Caos in the North.
62. Maschere per un massacro, Roma, Editori Riuniti, 1996; La linea dei mirtilli, Roma Editori riuniti, 1997.
63. P. Rumiz, Pozanghere, api e girasoli, “la Repubblica”, 14/08/2001: “[…] alla ricerca dei luoghi di Danilo Kiš, lo scrittore un po’ folle di questa terra di zingari, acque e violini.”
64. Isti: ““Sretan put italiani, dobri ljudi”, ci saluta con un calice rosso lo scrittore Aleksandar Tišma.”
65. “Il giornale di Vicenza”, 18/02/2003: “[…] i suoi personaggi vivono il trauma moderno che nasce dal sentimento inconciliabile di appartenenza e estraneità assieme: quello che spinge ad essere molto difesi e a calare una sorta di saracinesca sui propri sentimenti.” Up.: “Corriere della sera”, 18/02/2003; “Il Mattino”, 18/02/2003; “L’Arena. Il giornale di Verona”, 18/02/2003.
66. L’Universale. La Grande Enciclopedia Tematica. Letteratura, vol. II P-Z, Milano, Garzanti, 2003: “Con una scrittura sobria e antiretorica, a tratti non priva di ironia, T[išma] scava con delicatezza nella psiche dei suoi personaggi svelandone la ricchezza interiore e la dolente umanità.”
67. Up., na primer, Enciclopedia della letteratura Garzanti, Milano, Garzanti, 3[a] ed. novembre 1997.
68. Aliče Parmeđani je prevela, između ostalog, sledeća dela: S. M. Ljubiša, Kanjoš il friulano e il doge, Udine, Cooperativa editoriale “il Campo”, 1984; B. Pekić, Come placare il vampiro, s.l., De Martinis, 1992; B. Stanišić, I buchi neri di Sarajevo e altri racconti, trad. A. Parmeggiani, R. Molesi, Trieste, Mgs Press Editrice, 1993; Isti, Primavera a Zugliano, Zugliano, Centro di accoglienza E. Balducci, 1994; Isti, Non-poesie, Zugliano, Associazione E. Balducci, 1995; V. Arsenijević, Sottocoperta, Milano, Comedit 2000, 1995; B. Stanišić, Metamorfosi di finestre, Zugliano, Centro di accoglienza E. Balducci, 1998; R. Dizdarević, La morte di Tito, la morte della Jugoslavia, Ravenna, Longo Editore, 2001; B. Pekić, Il tempo dei miracoli, Roma, Fanucci, 2004.
69. “Corriere della sera”, 18/02/2003: “Feltrineli će objaviti uskoro i poslednju Tišminu knjigu, naslovljenu Vere i zavere.” (“Sempre Feltrinelli pubblicherà prossimamente anche l’ultimo libro di Tisma, intitolato “Fiducia e tradimento”.”).[ ]Up: “L’Unione sarda”, 18/02/2003: “Feltrineli će uskoro objaviti njegove Vere e zavere koje pripadaju, zajedno sa Knjigom o Blamu, onome što je autor nazivao “moje Petoknjižje o Holokaustu”, jedan dug i hrabar silazak u tminu, jedno nesažaljivo preispitivanje, jedna uzvišena i gorka lekcija.” (“Feltrinelli sta per pubblicare il suo “Fiducia e tradimento”, che appartiene, assieme a “Il libro di Blam”, a quello che l’autore chiamava “il mio Pentateuco sull’Olocausto, una lunga e coraggiosa discesa nelle tenebre, un impietoso autoesame, una lezione alta e amara.”).
70. “Effe”, 2000: “Grandissimo scrittore serbo, da sempre impegnato in temi non semplici quali il fascismo e il potere, l’olocausto e l’universo dei lager, il nazionalismo e lo sciovinismo, Alexandar Tišma ha creato con Novi Sad un luogo della letteratura europea paragonabile alla Trieste di Svevo o alla Danzica di Grass. Sono onorato di aver avuto (e di avere) la possibilità di pubblicarlo e di farlo apprezzare in Italia.” Up.: Č. Mirković, O Tišmi, u dvadeset četiri fragmenata, “Književnost”, 4-5-6, 2003, str. 462: “Aleksandar Tišma (1924) pripada samom vrhu srpske književnosti, uz to piscima koji našu literaturu i našu kulturu na najbolji i najpodsticajniji način predstavljaju u svetu. Njegove prozne knjige, koje su kod nas već odavno dobile afirmativne ocene i najuglednija priznanja, prevode se na brojne svetske jezike i popraćene su, u velikim kulturnim centrima, naglašeno afirmativnim ocenama.”

Persida Lazarević Di Giacomo: Recepcija dela Aleksandra Tišme u Italiji, u: Povratak miru Aleksandra Tišme: zbornik radova, ur. J. Delić, S. Koljević, I. Negrišorac, Novi Sad: Matica srpska, Odeljenje za književnost i jezik, 2005, str. 260-274.