|
|
|
 |
Željko ĐurićS. M. Ljubiša i ManconiABSTRAKT: Sam S. M. Ljubiša, u autobiografiji, govori o Manconiju kao o jednom od omiljenih autora. Činjenica da je S. Kastrapeli u Ljubišinim pripovestima pronašao, kako je sam rekao, nekoliko "reminiscencija" iz Manconijevog romana Verenici, izazivala je, potom, određene reakcije kod istraživača i komentatora Ljubišinog dela. Reakcije su se uglavnom kretale u rasponu od izvesnog osporavanja Ljubišine autentičnosti pa do omalovažavanja Kastrapelijevog otkrića i nastojanja da se Ljubiša od takvih insinuacija odbrani.Mi smo pokušali da na osnovu takvog zatečenog stanja, problematizujemo odnos između Ljubiše i Manconija u jednom drugom pravcu; u svakom slučaju mimo "ostrašćenih" priča o imitiranju i autentičnosti. Počeli smo od utvrđivanja književnih činjenica u vezi sa prisustvom Manconija, odnosno njegovog romana Verenici, u nekim Ljubišinim pripovestima obuhvativši i Kastrapelijeve sugestije i neke druge, iz studije B. Pejovića, i dodavši i neka naša "otkrića".Pokušali smo, potom, da ustanovimo ima li kakvih strukturnih principa koji određuju književno funkcionisanje tekstualnih sugestija koje je Ljubiša primio od Manconija i nije li Manconijev roman predstavljao, za Ljubišu, u njegovom književnom sazrevanju i razvoju, neku latentnu, višestruko značajnu tačku oslonca, istovremeno privlačnu i odbojnu, koja je, na kraju krajeva, ipak uslovila neka Ljubišina pripovedačka rešenja i, eventualno, neka njegova poetička opredeljenja.RIASSUNTO: Il lavoro rappresenta un tentativo di riaprire il problema letterario dei rapporti che S. M. Ljubisa aveva con il testo dei Promessi sposi di A. Manzoni, un problema gia’ registrato e discusso in passato. L’indagine si svolge sostanzialmente in due direzioni: al di la’ delle discussioni sull’autenticita’ mancata o confermata di Ljubilja nei confronti del romanzo manzoniano, si e’ cercato di verificare una eventuale consistenza strutturale della presenza manzoniana in Ljubilja e di esaminare una tipologia essenziale delle funzioni letterarie dei "prestiti" manzoniani in alcuni racconti di Ljubilja. Inoltre, il presente lavoro ipotizza un ruolo importante dell’opera manzoniana anche al livello di alcune scelte poetiche maturate in un continuo dialogo interiore di Ljubilja con il grande romanziere italiano.*** Učeni i pronicljivi gospodin Stjepo Kastrapeli otkrio nam je 1882. godine, u časopisu "Slovinac", da pojedini delovi iz nekih pripovesti Stjepana Mitrova Ljubiše liče na neke sekvence romana I promessi sposi (Verenici) italijanskog romantičarskog pisca Alesandra Manconija. On je, prosto, pobeležio takve odlomke, poređao ih jedne iza drugih, bez nekog posebnog reda, sledeći progresivno paginaciju Ljubišine knjige. Nazvao je takva mesta "reminiscences" i ovako prokomentarisao svoj istraživački posao: Dužnost mi je samo ovdje spomenuti sva ona mjesta, u koliko se barem uzmognem sjetiti, gdje je Ljubiša imao živu u pameti kakvu sliku, koju je već čitao kod kojeg tuđeg spisatelja, pak je i on upotrebio u svojoj knjizi, .... a, u koliko znam, nije takovu studiju o Ljubiši još nitko ni učinio. Sasvim tim neka se nitko ne nada da ja, nižući ovdje sve te reminiscences, – neka mi oprosti čitalac tuđu riječ, ali mi je ovdje baš nevolja – da ću ja, velim, ustvrditi da je Ljubiša bio na prosto imitator. ... Šta više, ne samo što te tuđe slike i izrazi ne umanjuju ništa originalnosti Ljubišinoj, nego nam još služe da pokažemo veliki umjetnički njegov talenat koji je znao te tuđe slike i izraze napraviti tako čisto po narodnu da se čovjek jedva može da dosjeti.[1] Kastrapelijevo otkriće je u potonjim raspravama o Ljubiši i njegovom delu ili uzimano u obzir ili prenebregavano. U oba slučaja, mislimo da je bilo izvor izvesne nelagodnosti koja se u kritičkim tekstovima najčešće pojavljivala u obliku "viška energije": kao previše žestok napad (Jovan Skerlić) ili kao previše žestoka odbrana (Marko Car). Velimir Živojinović je pokazao razmere Skerlićeve netrpeljivosti prema Ljubiši u čijoj se osnovi, gotovo kao glavni elemenat, nalazi tvrdnja o sumnjivoj autentičnosti Ljubiše. Živojinović detaljno analizira Skerlićevo "prejako", forsirano, tendenciozno čitanje i tumačenje Kastrapelijevog teksta. Sam Kastrapeli u navedenom citatu otkriva da je svestan spomenute nelagodnosti ali veoma elegantno preko nje prelazi. Živojinović mu je u već spomenutom radu dao za pravo: "Zato Kastrapeli potpuno ima pravo kad kaže da se kod Ljubiše može govoriti samo o reminiscencijama" "u svrhu podvlačenja jednog interesantnog biografskog podatka"[2]. Marko Car, međutim, na čiji se tekst iz 1921. godine Živojinović poziva i smatra ga potporom, da bi svoj polemičarski "višak energije" utrošio, ili iz nekog drugog razloga, udvostručuje protivničku stranu. U njegovom tekstu, naime, pored Skerlića koji predstavlja glavnu polemičku metu, nalazimo i jednu deformisanu sliku Kastrapelija: Car govori o Skerliću kao o "zadocnelom glasonoši" Kastrapelija, govori o "dokazima koje je Kastrapeli protiv Ljubiše izneo", Kastrapelijev trud opisuje kao "znojavo naprezanje"[3] itd. Iako u priličnoj meri smiren i analitičan, i Živojinovićev tekst sadrži spomenuti "višak energije": Iako je uspio da rasprši zabludu o Ljubišinom "potkradanju" Manconija, Živojinović je, u prevelikoj želji (Ž. Đ.) da pokaže kako su sporna mjesta praktično gube u narodnom duhu Ljubišinih pripovjedaka, previdio blagotvorni uticaj što ga je Manconijevo djelo imalo na našeg pripovjedača[4]. ISvoj pregled Kastrapeli započinje napomenom o sličnosti Ljubišine Ruže iz Skočidjevojke i Lucije (Lucia), protagonistkinje Manconijevog romana: "Prije svega slika Ružina u Skočidjevojci sjeća nam Luciju u Manconijevu romanu. Krotka ćud u jedne i druge jedna je te ista, grabež Ružin koji nije uspio ima nešto slično grabežu Lucijinu..."[5]. Ne zadržava se na detaljima i tek nešto kasnije navodi situaciju, kod Manconija i kod Ljubiše, koja prethodi "grabeži", otmici. Kod Manconija je nastojnica manastira u koji je Lucija bila sklonjena, Gertruda, bila ta koja je kao saučesnik, omogućila otmicu; kod Ljubiše, u Skočidjevojci, tu ulogu, bez dimenzije saučesništva, ima njena tetka. Kastrapeli navodi ove odlomke: Lucia fu atterrita d’una tale richiesta; e con quella sua soggezione, ma senza nascondere una gran meraviglia, addusse ssubito, per disimpegnarsene, le ragioni che la signora doveva intendere, che avrebbe dovuto prevedere; senza la madre, senza nessuno, per una strada solitaria, in un paese sconosciuto...[6] Tetka odredi Ružu da šljegne u Budvu na mastioca. Ruža se dugo opirala izrekom da ne zna puta, da joj je muka hoditi samoj, da se boji Radove napasti i. t. d. No na česte tetkine molbe i da kupi sebi nešto ruha, krene zorom na put, prenoći u Spiču, selo među Barom i Lastvom, pak urani i putovanje nastavi.[7] Na približavanje ova dva odlomka Car žestoko reaguje: I ovo se u Kastrapelievom jeziku zove "podražavati Manconiju!" I ovo je ozbiljni kritičar Jovan Skerlić, povodeći se za tuđim rečima, nazvao "paralelnim sličnostima" i Ljubišinim "pozajmicama iz stranih književnosti"![8] U ove dve situacije, Manconijevoj i Ljubišinoj, postoje tačke dodira Lucija – Ruža: obe u strahu od kontakta sa spoljnim svetom (opasnost od muške agresivnosti); Gertruda – Tetka (gde je ova prva svesni saučesnik, dok se u slučaju tetke može govoriti o nelogičnom, neuverljivom potezu budući da je Ružu primila na čuvanje, a izlaže je opasnosti); izgovori i razlozi da se izmeste protagonistkinje, pusti i preteći putevi, napetost koja nagoveštava ishod (otmicu). Skup ovih tačaka određuje konture jedne otvorene strukture, koja se relativno slobodno popunjava i dopunjava. Zapamtićemo ovaj model kao jedan od paradigmatičnih modela Ljubišine upotrebe Manconijevog teksta. Tema otmice u Manconijevom romanu ima važnost osnovne, noseće, strukture; to, dakle, nije epizoda. Pretnja otmicom Luciji u samom je početku romana, strah od otmice uzrokuje niz potonjih događaja, otmica koja se ostvaruje, njena dramatičnost, spoljašna i unutrašnja, činjenica da su u otmicu upleteni najvažniji likovi romana, da taj događaj predstavlja klimaks i da u njemu sazreva dobar deo raspleta romana; sve nam to govori da Ljubiša, unoseći u svoje priče taj događaj iz Manconijevog romana, unosi u stvari srž Manconijevog romana. Pokušaćemo da naporedo pratimo Ljubišin i Manconijev tekst. Opis otmice koja se dogodila Ruži u Skočidjevojci zauzima jedva nešto više od jedne stranice. Ljubiša je u svom pripovedanju tu svakako bio ograničen činjenicom da je u pitanju bila poznata legenda, literarno već obrađivana. Mnogo je detaljnije i razuđenije opisana otmica čobanice Jelke u priči Bog se brine sirotama. Skrenućemo pažnju na nekoliko detalja u obe priče. Opisu Ružine otmice prethodi jedan kratki opis predela gde se događaj zbio: Obala primorja paštrovskoga ide vazda pravo s juga na zapad do Kreca, a na Krstac reževski, gdje teče rijeka, uvija se na lik obluka k sjeveru. Tu gdje se previja, pada u more visoki i strmeni rt, kamenit kao da si ga dlijetom odjeljao.[9] Napomenućemo, uzgred, da Ljubiša na manconijevski način pravi opise pejsaža: sa izvesnom geometrijskom preciznošću, brigom za pravac, liniju, oblik. Ponovo, na izvestan način, susrećemo jednu otvorenu strukturu (nazovimo je "geometrizovani pejsaž") koja nije samo vizuelna, linijska, nego je i zvučna, ritmička. Opet nešto što ćemo sretati povremeno poredeći Ljubišin tekst sa Manconijevim. Ovako Manconi počinje priču o otmici Lucije: Quella strada era, ed e’ tuttora, affondata, a guisa d’un letto di fiume, tra due alte rive orlate di macchie, che vi forman sopra una specie di volta. Lucia, entrandovi, e vedendola affatto solitaria, senti’ crescere la paura, e allungava il passo;[10] Opisu otmice Jelke prethodi jedna "pesnička", "unutrašnja" slika pejsaža koja uvodi tminu, mrak, posebno zanimljivo stanje u Ljubišinom pripovedanju; biće prilike da se na tu okolnost vratimo: Taman kad je sunce tonulo, a noć prostirala svoje tmasto platno, Jelka, drkćući kao prut, uljegne u šumu da vrne zastranjene veprove.[11] Kastrapeli ne navodi sličnosti ove dve Ljubišine "otmice" sa onom Manconijevom; a ima ih dosta. Kod Ljubiše, u Skočidjevojci, čitamo: Kad Ruža dopre na Krstac, taman u onaj zavoj gdje se put okreće na desnu, skoče iza jedne suhe međe četiri oružana momka, svaki kao trijes. Pozna Ruža Rada, pak joj se smrče pred očima: "Bog vi i Sveti Jovan, pustite me sirotu s mirom; ne priječite mi puta, ja idem poslom u Budvu. Promislite što bi vi radili, da vam ko zateče kćer ili sestru" – vikne Ruža iza svega glasa. ...Bog će vam oprostiti, ja ću mu se moliti jutrom i večerom dok uzaživim, samo me se prođite sirote.[12] U priči Bog se brine sirotama otmica je opisana detaljnije i predstavlja glavni deo priče: Nije se bila u goru spuštila ni po puškometa, kad sve od jednom skoče iza plotine dva oružana hajduka, ka dva bijesna risa. Dohvate sirotu i vežu joj gvozdenijem sindžirom ruke naopako. Jelka u prvi tren upoznade jednog od njih, onog od kojega se isto jutro pred crkvom prepala. Stade da se zaludu opire i otimlje onijem straževijem mišicama, no u tom rvanju iznemogne, obumre, i spopane je mrtvački znoj.[13] Manconi otmicom Lucije, rekli smo, uvodi svoj roman u fazu klimaksa i raspleta. Uverljivost i obilje detalja krase njegov tekst: "Monza e’ di qua...." e si voltava, per accennar col dito; quando l’altro compagno (era il Nibbio) afferrandola d’improvviso per la vita, l’alzo’ di terra. Lucia giro’ la testa indietro atterrita, caccio’ un urlo; il malandrino la mise per forza nella carrozza; uno che stava a sedere davanti, la prese e la caccio’. per quanto lei si divincolasse e stridesse, a sedere dirimpetto a se’; un altro, mettendole un fazzoletto alla bocca, le chiuse il grido in gola. .... raccoglieva tutte le forze, e dava delle stratte, per buttarsi verso lo sportello; ma due braccia nerborute la tenevano come conficcata nel fondo della carozza ....le fuggi’ il colore dal viso; un sudor freddo glielo copri’; s’abbandono’, e svenne.[14] "Straževije mišice" i "braccia nerborute", "mrtvački znoj" i "un sudor freddo", "iznemogne, obumre" i "s’abbandono’. e svenne", detalji su koji svedoče o Manconijevim tragovima u Ljubišinoj priči o otmici Jelke; njen dalji tok pruža još niz mogućnosti za poređenje. Pošto je neko vreme bila u nesvesti, Jelka se probudila i počela da zapomaže i preklinje ("Uto se cura rasvijesti i zavika"[15], "la povera Lucia comincio’ a risentirsi...caccio’ un urlo"[16]): Šta sam ja sirota komu skrivila?[17] (Cosa v’ho fatto di male io?[18]); Gdje me vodite?[19] (Dove mi conducete?[20]); Pustite me, za miloga Boga;[21] (Per l’amor di Dio, e della Vergine santissima, lasciatemi andare[22]); Pustite me ... pak ću se Bogu moliti dok sam živa, da od vas ukloni svaku žalost i napast[23] (Jelka); Bog će vam oprostiti, ja ću mu se moliti jutrom i večerom dok uzaživim, samo me se prođite sirote [24](Ruža); (Mi faccia condurre in una chiesa. Preghero’ per lei tutta la mia vita[25]). U jednom trenutku, Manconijeva Lucija zapomažući kaže: "Se avete anche voi una figlia, una moglie, una madre, pensate quello che patirebbero, se fossero in questo stato"[26]. Ovaj detalj ne nalazimo u priči o otmici Jelke, ali ga nalazimo u Skočidjevojci; Ruža, naime, dok se bori sa otmičarima, izgovara sledeće reči: "promislite što bi vi radili, da vam ko zateče kćer ili sestru"[27]. Fizički, telesni izraz bola i straha isti je kod Jelke i kod Lucije: Jelka zaže očima, pane na travu, skuči se i uloži glavu među koljena. Tako skupljena i savita ka u klupku, opet zavre i obumre.[28] (Lucia stava immobile in quel cantuccio, tutta in un gomitolo con le ginocchia alzate, con le mani appoggiate sulle ginocchia, e col viso nascosto nelle mani. Non era ne’ sonno ne’ veglia[29]). U takvom trenutku straha i patnje u Jelkinoj glavi dolazi do jednog mentalnog obrta: Ankine riječi: "Mati božija izbavi muke i nevolje ko srdačno priteče pod njen pokrov". Obustavi se na te riječi, udari umom po pameti, pak poče da misli kako bi se najbolje pomolila i zavjetovala.[30] Počinje jedna rečita molitva Bogorodici koja se završava zavetom: nemam što da ti jadnica priložim ni u zavjet obećam, osim ovog mučenog tijela; primi ga i brani, ne pusti ga da ckvrne, ono će tebi samoj poslužiti, dok se s dušom razdvoji.[31] Inspiraciju za ovakav obrt u priči Ljubiša je, opet, našao kod Manconija. Lucija se u trenutku krajnjeg očaja odlučuje na sličan korak, da svoje telo zavetuje Bogorodici, korak koji će tek pri kraju romana doživeti svoj rasplet: Ma in quel momento, si rammento’ che poteva almen pregare, e insieme con quel pensiero le spunto’ in cuore come un’improvvisa speranza. Prese di nuovo la sua corona, e ricomincio’ a dire il rosario; di mano in mano che la preghiera usciva dal suo labbro tremante, il cuore sentiva crescere una fiducia indeterminata. Tut’a un tratto, le passo’ per la mente un altro pensiero; che la sua orazione sarebbe stata piu’ accetta e piu’ certamente esaudita, quando, nella sua desolazione, facesse anche qualche offerta... S’alzo’, e si mise in ginocchio, e tenendo giunte al petto le mani dalle quali pendeva la corona, alzo’ il viso e le pupille al cielo, e disse: "o Vergine santissima ... fatemi uscire da questo pericolo, fatemi tornar salva con mia madre, Madre del Signore; e fo voto a voi di rimaner vergine; rinunzio per sempre a quel mio poveretto, per non essere mai d’altri che vostra.[32] Trag sličnog zaveta nalazimo i u Skočidjevojci, kada Ruža kaže: Ja se neću nikad udati....tako sam se zarekla[33]. Zaključićemo, za sada, da je motiv otmice prisutan na sličan način, iako u nejednakom obimu, u dve Ljubišine priče: Skočidjevojka i Bog se brine sirotama, da su likovi Ruže i Jelke neka vrsta udvojenih likova, da je, drugim rečima, lik Lucije iz Manconijevog romana, bio dvostruko produktivan kod Ljubiše. Sledićemo dalji tok priče o Jelki. Ljubiša se usredsređuje, postepeno, i na jedan muški lik: hajduka-otmičara, za kog kasnije doznajemo da mu je ime Limo. U krupnim potezima, ovlaš, Ljubiša reprodukuje još jednu veoma važnu situaciju iz Manconijevog romana. Kao što kod Manconija lik Bezimenog, koji je ogrezao u zločinima, pod uticajem Lucijine čistote doživljava moralni i religiozni preobražaj, tako i Limo, pod uticajem Jelke i njene religioznosti, postaje pozitivan lik. U ovom slučaju, podudarnosti između Ljubiše i Manconija više su strukturne prirode, nego tekstualne. U ovom slučaju moglo bi se govoriti o otvorenoj makro strukturi, u kojoj su tačke razuđenije i koje pokrivaju veći prostor u pripovesti. Susret Lucije i Bezimenog početak je njegove preobrazbe; ona je u njemu izazvala uznemirenost, egzistencijalnu grižu, potrebu da svoj protekli strašni život, ispunjen zločinima, preispita. Evo nekoliko glavnih tačaka: Dio perdona tante cose, per un’opera di misericordia. Mi lasci andare; Per carita’ mi lasci andare![34] (Lucija); Ko se njoj srčano zavjetuje i vjerno priteče pod njen pokrov, da je svako zlo uradio na ovome svijetu.... ona za nj moli sina da ga na pokajanje primi.[35] (Jelka) Naspram ovih poziva na pokajanje nalaze se dva okorela zločinca: jer sam ja bio, klao, dro, grabio, palio, davio, trgovao i hrišćanskijem robljem dopunjao turske hramove...[36] (Limo); si trovo’ ingolfato nell’esame di tutta la sua vita. Indietro, indietro, d’anno in anno, d’impegno in impegno, di sangue in sangue, di scelleratezza in scelleratezza [37](Bezimeni). Jelka, u toj situaciji, ponovo ostvaruje obrt: pokušava da put do pokajanja skrati paradoksom: Sve što više nesretnji čoek zala počini, sve će ga prije Bogorodica primiti pod nje krilo, kad joj priteče cijelim uhvanjem i čistijem kajanjem, jer je njoj draže da se takva zlica pretvori, nego li ja....[38] I Manconijev Bezimeni je jedan takav izuzetni pokajnik. Međutim, u romanu Verenici, tu dimenziju izuzetnosti, posebno pogodnog medijuma za religiozno preobraćenje, uvodi ne više Lucija, nego jedan novi lik, kardinal Boromeo. Tako da nasuprot pređašnjem udvajanju Lucije u likove Ruže i Jelke, ovde srećemo pojavu stapanja, preklapanja likova: Jelka nosi obeležja i ideje Lucije i kardinala Boromea. Kardinal ovako gradi utisak o izuzetnosti, egzemplarnosti pokajanja bezimenog: voi, dico, che avrei dovuto cercare, voi che almeno ho tanto amato e pianto, per cui ho tanto pregato; voi, de’ miei figli, che pure amo tutti e di cuore, che avrei piu’ desiderato d’accogliere e d’abbracciare...[39] Insistiranjem na izuzetnosti činjenice da mu je Bezimeni došao u posetu, ("Dio v’ha toccato il cuore, e vuol farvi suo"[40]) kardinal je postigao svoj cilj: naterao je Bezimenog da se odrekne dotadašnjeg života, da se preobrazi u dobrog hrišćanina. Isticanje te izuzetnosti kulminira onog trenutka kada kardinal, na primedbu Bezimenog da kardinal treba da ga ostavi i posveti se mnogobrojnim vernicima koja ga napolju iščekuju ("un popolo affollato v’aspetta; tante anime buone, tant’innocenti, tanti venuti da lontano"[41]) odgovara biblijskim rečima: "Lasciamo le novantanove pecorelle,..., sono in sicuro sul monte: io voglio ora stare con quella ch’era smarrita"[42]. Iste ove reči nalazimo i kod Ljubiše. Ne više u priči o Jelki, koju ćemo privremeno napustiti, nego u priči Prokleti kam. Dramatični susret kardinala Boromea i Bezimenog reprodukovan je delimično i u susretu igumana manastira Prevlake i Druška. Druškovu ispovest igumanu prekida "jedno đače" koje navijesti igumnu da čeka na poljani okupljena množ naroda da im sjemena blagoslovi. A iguman đaku: "Pusti devedeset i devet neka mirno pasu na livadi Hristovoj, ja ću se baviti sad ovom, koja mi je bila zavrgla i odvojila.[43] Druškovu posetu i njegovu želju za pokajanjem iguman, inače, doživljava, paradoksalno, kao "prijekor i sramotu": Tvoje blage riječi i iskrena pokora meni su prijekor i sramota. Bila je moja sveta dužnost hoditi danju i noću u trag izgubljenoj ovčici...Bog mi je svjedok, koliko sam puta kanio doći da te zastranjena pohodim,..., Sada je višnji promisao htio da me ti pretečeš i otmeš najdičniju zaslugu; pa, kao da me prekori s moje ljenosti i taštine, spodobio me ovom duhovnom piru, za pokazati mi svoju veličanstvenu silu i svu nagotu mog ništavila[44] Kardinal Boromeo, takođe, dolazak Bezimenog doživljava kao prekor, kao sopstvenu nemarnost. certo, m’e’ un rimprovero,..., ch’io mi sia lasciato prevenir da voi; quando, da tanto tempo, tante volte, avrei dovuto venire da voi io .... Ma Dio sa fare Egli solo le meraviglie, e supplisce alla debolezza, alla lentezza dei suoi poveri servi....[45] Dio grande e buono! ... che ho mai fatto io, servo inutile, pastore sonnolento perche’ Voi mi chiamaste a questo convito di grazia, perche’ mi faceste degno di assistere a un si’ giocondo prodigio![46] Podudarnost je vidljiva ne samo u smislu, u značenju, nego i u visokoparnoj religijskog retorici, koju Ljubiša, inače vešt govornik, razvija tragom Manconijevog teksta. Razgovor igumana i Druška završava se činom rukovanja koji simbolično potvrđuje obavljeno pokajanje. Istovetnu situaciju nalazimo i u Manconijevom romanu: Pak dohvativši Druškovu desnu ruku, nastavi: "Daj da pomilujem ovu desnicu, koja će stokrako namiriti ovoj svetoj obitelji svaku štetu!".[47] "Lasciate", disse Federigo, prendendola con amorevole violenza, "lasciate ch’io stringa codesta mano che riparera’ tanti torti, che spargera’ tante beneficenze, che sollevera’ tanti aflitti...[48] Lik Druška je jedan od najzanimljivijih Ljubišinih likova; u njemu je Ljubiša, više no i u jednom drugom, iskušavao dubine ljudske psihe; u tom liku su najveći psihički i moralni rasponi. Za nas je posebno zanimljiv i zbog toga što je Ljubiša, dok ga je gradio, u priličnoj meri koristio materijal iz Manconijevog romana. Za taj lik vezan je još jedan Ljubišin "nokturno", kojih inače nema mnogo u njegovim pripovestima. Pošto je "noć prostrla svoje tmasto platno" Druška zatičemo u stanjima košmarne nesanice i košmarnog sna. Pratićemo ga u prostorima njegove predsvesti i podsvesti i pokušaćemo da prepoznamo imaginativni materijal preuzet iz Manconijevog romana: Kažu da Vukašin nije mogao cijelu noć oka zatvoriti, prije što je ubio mladog Uroša.[49] Ovom rečenicom Ljubiša započinje opis Druškove noći. Ona neodoljivo podseća na jednu Manconijevu rečenicu, onu kojom počinje drugo poglavlje romana: Si racconta che il principe di Conde’ dormi’ profondamente la notte avanti la giornata di Rocroi.[50] Rečenice imaju gotovo istu strukturu i gotovo isti broj reči; obe sadrže istorijsku ličnost; osnovno značenje glagola je suprotno (nesanica – san); noć uoči važnog dana. Ljubišu je Manconijeva rečenica privukla, čini nam se, po zvuku, po ritmu, on je po njoj napravio sličnu i slično ju je upotrebio: kao instrument oblikovanja ritma pripovedanja. Napomenućemo da to nije jedini takav slučaj u odnosu Ljubiše prema Manconiju. Rekli smo da su noćni prizori i stanja retki kod Ljubiše; osim Druška, kog najpre muči košmarna nesanica, a potom i košmarni snovi, još jedan njegov junak našao se u sličnoj situaciji: Grujo iz pripovesti Prodaja Patrijare Brkića. Ova dva Ljubišina "nokturna" donekle se podudaraju, a preklapaju se, pak, i kombinuju sa dvema sličnim situacijama kod Manconija: prva je vezana za lik bezimenog i njegove noćne more posle susreta sa Lucijom i uoči pokajanja, druga je u vezi sa Don Rodrigom, ozloglašenim nasilnikom, i njegovim košmarima izazvanim pojavom simptoma kuge. Pošto smo omeđili ove "noćne prostore" kod Ljubiše i Manconija, možemo ih ilustrovati najvažnijim detaljima. Ovako počinje Druškova noć: Druško legne da spava. No mjesti sna osijeni ga mrtva straha, uzdrkti mu srce, zatrepću živci, a po svom životu pohmili srbež, ka da je legao na mravinjak. Skupi koljena do zuba, skuči se životom ka’ povjesmo vune, pokrije glavu bjeljinom.... Opet se pruži, okreće s lijeve na desnu stranu, s desne na lijevu, potrbuške, na uznak, u pokos; otežao mu pokrijevač ka’ planina...[51] Don Rodrigu je noć počela na sličan način: Ma le coperte gli parvero una montagna. Le butto’ via, e si rannicchio’, per dormire; che infatti moriva dial sonno. Ma, appena velato l’occhio, si svegliava con un riscossone ....e sentiva cresciuto il caldo, cresciuta la smania.[52] Bezimeni, pak, posle susreta sa Lucijom koja je u njegovoj duši izazvala pometnju, učinila da izgubi samopouzdanje nasilnika, takođe uzalud pokušava da zaspi: Il signore s’era andato a cacciare in camera, s’era chiuso dentro in fretta e in furia, come se avesse avuto a trincerarsi contro una squadra di nemici; e spogliatosi, pure in furia, era andato a letto. Ma quell’immagine, piu’ che mai presente, parve che in quel momento gli dicesse: tu non dormirai. ...Via! – disse poi, rivoltandosi arrabbiatamente nel letto divenuto duro duro, sotto le coperte divenute pesanti pesanti...[53] Druškova snoviđenja zbivaju se u dva navrata: najpre kao vizije, kao halucinacije u polu budnom stanju, zatim kao pravi snovi. U prvoj fazi, početne kolorističke halucinacije bistre se u priviđenja koja imaju ljudsko obličje: "dok se sve (boje – Ž.Đ.) odjednom preliju i pretvore u kaluđere sa sijedom bradom do pojasa" koji "redimice zaviru i umiru", koji ga "kunu i preklinju"[54]. Pojavljivanje kaluđera predstavlja predsvesnu opomenu Druškovoj savesti i njegovim zlim namerama. Na sličan način, kao razbistravanje, don Rodrigu se u snu pojavljuje lik fra Kristofora, da ga podseti na počinjene grehe, da mu u duši stvori teskobu koja će, kao kakva metafora podsvesti, nagovestiti fizičku teskobu – simptome kuge: vide un pulpito, e dal parapetto di quello spuntar su un non so che di convesso, liscio e luccicante; poi alzarsi e comparir distinta una testa pelata, poi due occhi, un viso, una barba lunga e bianca, un frate ritto...[55] Drušku je ta košmarna nesanica nepodnošljiva, griža zbog onog što treba da učini (trovanje svih kaluđera) velika je te priziva dan da se tog teškog bremena ispovedanjem reši: daj da čas prije svane, da prije pođem kod igumana, da mu se čisto ispovijedim, da mu predam proklete kutije.... Pa kad? Sutra, baš sutra na sami praznik, kad triput kolo nebesno igra...[56] Bezimeni takođe žudno iščekuje naredni dan kao razrešenje napetosti: La liberero’, si’; appena spunta il giorno, correro’ da lei e le diro: andate, andate .....Aspettava ansiosamente il giorno, per correre a liberarla, a sentire dalla bocca di lei altre parole di refrigerio e di vita;[57] Druška je konačno obuzeo san: struktura njegovog sna podudarna je strukturi košmarnog sna koji sanja don Rodrigo u toku noći kada mu se pojavljuju prvi simptomi smrtonosne bolesti. I jedan i drugi bore se, u snu, oružjem za život: Druško s Arhanđelom, don Rodrigo u gužvi sa narodom: U drugom delu sna, međutim, Ljubiša ponovo koristi Manconijev materijal iz epizode sa bezimenim: njegovu suicidnu krizu i dočekivanje jutra. Pratićemo preplitanje te dve Manconijeve epizode u Ljubišinom tekstu: (Druško) Htio bi da joj (slici Arhanđela – Ž.Đ.) kakogođ umakne, da se trgne od sna, da dohvati nož bjelokorac s čuklja, no ga arhanđeo ssposobi, pritisne mu desnijem koljenom dimnje, zagrljuši ga lijevom rukom da mu ne da oduška, i desnom mahne sa svom snagom da ga mačem posiječe. Druško postavi lijevu ruku da dočeka mač, a desnom dohvati Arhanđelu bedro da ga tobož odbije od trbuha.[58] (Don Rodrigo) anzi gli stavan piu’ addosso; e sopra tutto gli pareva che qualcheduno di loro, con le gomita o con altro, lo pigiasse a sinistra, tra il cuore e l’ascella. dove sentiva una puntura dolorosa, e come pesante. E se si storceva, per veder di liberarsene, subito un nuovo non so che veniva a puntarglisi al luogo medesimo. Infuriato, volle metter mano alla spada; e appunto gli parve che, per la calca, gli fosse andata in su, e fosse il pomo di quella che lo premesse in quel luogo; .... tutto era sparito; tutto fuorche’ una cosa, quel dolore dalla parte sinistra.[59] (Druško) U toj strahi i muci oblije ga mrtvački znoj, skoči s postelje.... dohvati nož, dožene mu tilut do grkljana, taman da se zakolje, kad ču zvona gdje slave prazničku jutrnju. Baci nož, opaše drob što ga jošt jednako bolijaše, otvori mahom prozor i pogleda put istoka. Bijaše nebo pokrio tanki plavi oblak, na istoku crvenjast, a vrh polja panuo čaj nad sleđenu slanu. Druško pogleda uz polje i vidi gdje odasvud okolo hmili puk k Prevlaci.[60] (Bezimeni) S’alzo’ in furia a sedere, getto’ in furia le mani alla parete accanto al letto, afferro’ una pistola, la stacco’, e .... Lascio’ cader l’arme, e stava con le mani ne’ capelli, battendo i denti, tremando .... Stette attento, e riconobbe uno scampanare a festa lontano ... corse ad aprire una finestra e guardo’. le montagne eran mezze velate di nebbia; il cielo, piuttosto che nuvoloso, era tutto una nuvola cenerognola; ma, a chiarore che pure andava a poco a poco crescendo, si distingueva, nella strada in fondo alla valle, gente che passava, .... tutti col vestito delle feste, e con un’alacrita’ straordinaria.[61] Nije teško pretpostaviti i zamisliti da su Manconijevi I promessi sposi predstavljali Ljubiši onu knjigu koja se čita mnogo puta, od detinjstva pa do zrelosti. Ponegde veoma uočljivo i detaljima bogato prisustvo Manconijevog teksta u Ljubišinim pripovestima ne spada, po našem mišljenju, u onu vrstu upotrebe tuđeg teksta koja se odvija svesno, pripremljeno, uz korišćenje zabeležaka i spremljenih citata[62]. Manconijev tekst je, čini nam se, prosto "plivao" u Ljubišinoj mašti, pretopio se u nju. Manconijevski materijal kod Ljubiše je veoma pokretljiv, gotovo da je fluidan, smešta se u Ljubišin tekst u obliku otvorenih, transparentnih struktura nejednake gustine i prostranosti, u različitim kombinacijama odnosa. Videli smo već slučajeve udvajanja i stapanja likova i njihovih postupaka i ideja, videli smo reprodukovanje u krupnim potezima Manconijevih pripovednih makro struktura, videli smo korišćenje manconijevskog imaginativnog materijala, videćemo i neke slučajeve pravih citata. U skladu sa već nagoveštenom tipologijom, zamišljamo da se upotreba Manconijevog teksta odvijala kod Ljubiše kroz prihvatanje, svesno ili nesvesno, različitih vrsta podsticaja; posebnom tipološkom kategorijom, u svemu tome, obeležili bismo ona mesta kada Ljubiša koristi Manconija u pokušajima interiorizacije svog pripovedanja. Činjenica da se u "mračnim’, dramatičnim, teskobnim situacijama u kojima bi se nalazile neke njegove ličnosti (košmari, snovi, otmice kao izvor strahova, duševni i moralni lomovi i preokreti), da se, dakle, u tim situacijama Ljubiša, gotovo po pravilu, instinktivno, oslanjao na Manconija, na Manconijevu imaginaciju, na njegova sadržinska ili strukturna rešenja, govori nam o jednom stalnom, latentnom prisustvu Manconijevog teksta kod Ljubiše, u odnosu na koji se Ljubiša, i svesno i nesvesno, odmeravao, iz kojeg je zahvatao ali i od kojeg je bežao. IIVratimo se pripovesti o Jelki (Bog se brine sirotama). Videli smo da je Jelka, svojom nevinom, čistom religioznošću pokolebala okorelog hajduka Lima. Ovaj je, kao i Manconijev Bezimeni, imao, između ostalog, muke da zamisli svoj život posle eventualne konverzije: A poslije što da radim? – reče očajno hajduk. – Kako da preživim svoj vijek? Izložiću se srdžbi i osveti onijeh kojima sam zlo uradio ....[63] E poi ? che faro’ domani, il resto della giornata? che faro’ doman l’altro? che faro’ dopo doman l’altro? e la notte, la notte che torneera tra dodici ore! Oh la notte, no, no, la notte![64] Lični odnos između Jelke i Lima, posle pokajanja ovog poslednjeg, postaje odnos, upravo, dvoje verenika[65]: Limo, na izvestan način postaje Renco, Lucijin verenik u Manconijevom romanu. Ljubiša, već smo rekli, u veoma krupnim potezima dovršava svoju priču. Međutim, poslednji deo priče preuzima strukturu finalnog dela Manconijevog romana: rasplet je blizu, vereništvo treba da se pretvori u brak ali na videlo izlazi zavet nevinosti kojim su se Lucija i Jelka obavezale pred Bogorodicom. Potrebno je sveto lice koje će ih zaveta razrešiti: u priči o Jelki to je iguman koji kaže: "Bogorodica ne traži mita niti ropstva na otkup, nego vjere i molitve iz čiste i slobodne volje"[66]. On obavlja čin razrešenja, Jelka i Limo se venčaju i žive srećno; bogatiji su nego ranije: upušti im kuću i napolicu zemlju, mlin na istoku, da se svojom mukom hrane... Bješe im Bog dao od srca poroda.... i kuću punu svakog božjeg dara, a najviše sloge, ljubavi i straha božjega. Bog se brine sirotama.[67] Na poslednjim stranicama Manconijevog romana čitamo slične stvari; Renco i Lucija su se venčali, i oni su preskočili prag siromaštva, Renco je postao preduzimač, gli affari andavan d’incanto, porodica se uvećavala: venne alla luce una bella creatura... Ne vennero poi col tempo non so quant’altri, dell’uno e dell’altro sesso. Obe književne tvorevine imaju, dakle srećan završetak. Kod Manconija je to uzrokovano njegovom željom da vidi, na izvestan način, ostvarenje svog društveno-religioznog ideala: trijumf "prosvećenog" katoličanstva čija je suština, kada su u pitanju narodni slojevi, da pravdu i sreću ne treba tražiti samostalno da to treba poveriti monasima i sveštenicima i čekati potom da božansko proviđenje učini svoje: Bog se brine sirotama. Tim rečima se završava Ljubišina priča; Lucija, pak u jednom razgovoru sa fra Kristoforom izgovara gotovo istovetne reči: "Il Signore c’e’ anche per i poveri"[68]. Fra Kristoforo je onaj lik koji, pred kraj romana, Luciju razrešava zaveta nevinosti. On je protagonista i jednog čuvenog verbalnog duela u romanu Alesandra Manconija: onog sa don Rodrigom. Fra Kristoforo je došao na noge don Rodrigu da od njega izmoli obećanje da Luciju ostaviti na miru, da će dozvoliti njenu udaju za Renca. Ljubiša je nešto od te epizode reprodukovao u pripovesti Skočidjevojka. Tu je otac Serafin Popović smestio Ružu Mrkonjića "na crkovno" (kao što je Lucija, kod Manconija, smeštena u manastir u Monci) da bi je sklonio od opasnosti. Kod Ljubiše je početna situacija okrenuta: dok fra Kristoforo ide kod do Rodriga, ovde mletački izaslanik dolazi kod Serafina. Tu počinju sličnosti. Mletački izaslanik poziva Serafina da predaju Ružu te da se ona stavi pod zaštitu dužda: Ona je duždeva kći (podanica – Ž.Đ.), pa će se dužde starati za nju; on zna nakazati, zaštititi i pomilovati, a vi kaluđeri najbolje da se prođete svjeckijeh posala...[69] Don Rodrigo, pak, savetuje fra Kristoforu: Ebbene, la consigli di venire a mettersi sotto la mia protezione. Non le manchera’ nulla e nessuno ardira’ di inquietarla.[70] Između fra Kristofora i don Rodriga varnica u razgovoru bljesnula je nakon uvredljive primedbe ovog poslednjeg: In somma padre,..., io non so quel che lei voglia dire; non capisco altro se non che ci dev’essere qualche fanciulla che le preme molto. Vada a far le sue confidenze a chi le piace; e non si prenda la liberta’ di infastidir piu’ a lungo un gentiluomo.[71] Sličnu zlobnu primedbu izgovorio je i mletački časnik: Nješto ti je mnogo stalo, igumne, do te djevojke – povrne časnik neljuckom šalom – kad te toliko ljubav začarala da za nju daš glavu i manastir.[72] usledili su prkosni odgovori: la mi preme, e’ vero, ma non piu’ di lei; son due anime che, l’una e l’altra, mi premon piu’ del mio sangue.[73] Jest! – odgovori ozbiljno iguman: – pogodio si! to mi je kršteno čeljade tako omililo da ću za njega dati sve, osim duše.[74] I fra Kristoforo i iguman zaneseno, u paralelnim, visoko retoričnim rečenicama, prizivaju Boga i njegovu svemoćnu, poslednju reč: E quel Dio che chiede conto ai principi della parole che fa loro sentire, nelle loro regge, quel Dio le usa ora un tratto di misericordia mandandolo un suo ministro, indegno e miserabile, ma un suo ministro a pregar per una innocente ...[75] Onaj Bog što je vas izabrao za svoje oruđe protiv nas, koji smo mu sagriješili, kuje drugo gore i tvrđe čim će vas iz temelja srušiti. Onaj Bog koji ti se do danas krio, jer ga ne zaslužuješ viđeti, ukazaće ti se jednom u svoj svojoj sili, kad te bude pitao [76]... Još jedna epizoda iz Manconijevog romana vezana za fra Kristofora bila je produktivna u Ljubišinim pripovestima. Kod Manconija se grof Atilio raspituje o fra Kristoforu, jednim efektnim ex abrupto pitanjem čiji se oblik i ritam urezao u Ljubišinu maštu: - Mi dica: nel loro convento di Pescarenico c’e’ un padre Cristoforo da ***. Il provinciale fece segno di si’.[77] Potonji razgovor između ove dvojice sadrži sledeće bitne tačke:
Razdvojili smo prethodni citat na tri dela da bismo pokazali kako su Ljubišu privukla sva tri strukturna elementa ove Manconijeve živopisno prikazane situacije.
- Je li vam poznato njegovo žitije? – Lijepo! – ponovi iguman. – Ono, to jest, otkad je postrignut, a za prvašnje mi se kaluđeri i ne pitamo niti istražujemo, u koliko se smatramo, onaj dan u koji se ovom liku obećamo, novorođeni redu a mrtvi svijetu .... Ne znam, gospodo, opet vam pogovaram, šta je bio i činio taj duhovnik prije neg’ je kamilavku stavio, no da je počem i istina što vi sad o njemu kažete, bila bi ta najsjajnija pobjeda našega reda, koja pretvara najgoru zlicu u krotka čoeka, a najbjesnijega vuka u blago janje.[81]
- Zato i mijenjate imenom, da, kad umrete, ne nađu vas pod starijem. No ime i haljine ne mijenjaju što je pod kožom. Pučka poslovica kaže: ako lisica i mijenja dlaku, ne mijenja ćud! [82] IIIManconijev glavni junak, Renco, već u trećem poglavlju romana, odlazi u veliki grad da bi se za pomoć obratio tamošnjem advokatu, kog Manconi podsmešljivo naziva Acekagarbulji ("Zapletalo", 36). U globalnoj strukturi romana ta epizoda označava jednu od tačaka u kojima problem Renca i Lucije prevazilazi granice, geografske i društvene, njihovog sela i upliće se dublje u više društvene i istorijske sfere (odnosi crkve i plemstva, lokalnih moćnika i krupnih feudalaca). Renco je advokatu detaljno izložio situaciju u kojoj su se našli on i njegova verenica. Ovome se učinilo da je shvatio problem i počeo je da traži odgovarajući zakonski akt: Cosi’ dicendo, s’alzo’ dal suo seggiolone, e caccio’ le mani in quel caos di carte, rimescolandole dal sotto in su, come se mettesse grano in uno staio.[83] Kada je pronašao to što je tražio, pozvao je Renca da pogledom sledi tekst; "Bene, venitemi dietro con l’occhio, e vedrete". E, tenendo la grida sciorinata in aria, comincio’ a leggere, borbottando a precipizio in alcuni passi, e fermandosi distintamete, con grand’espressione, sopra alcuni altri, secondo il bisogno: "Se bene, per la grida pubblicata d’ordine del signor Duca di Feria ai 14 di dicembre 1620, et confirmata .....[84] Epizoda se završava tako što je Renco, da bi izbegao dalji nesporazum, morao spomenuti ime glavnog krivca, don Rodriga; usledila je žurna reakcija uplašenog advokata i Renco je bio izbačen napolje: "Andate, vi dico, che volete ch’io faccia de’ vostri giuramenti? " .... "Imparate a parlare: non si viene a sorprender cosi’ un galantuomo." "Ma senta, ma senta" ripeteva indarno Renzo: il dottore, sempre gridando, lo spingeva con le mani verso l’uscio;[85] U Ljubišinoj pripovesti Skočidjevojka nalazi se jedna analogna situacija: susret Rada Kovača i Gašpara Medina. Kao i u slučaju navedene epizode iz Manconijevog romana, i Ljubišina epizoda predstavlja ono prelomnu tačku kada jedan "privatni", "lokalni" zaplet (odnosi Stevan – Ruža – Rade) prelazi na viši nivo, na nivo odnosa među krupnim plemićkim porodicama, i upliće se i stvarnu istoriju onog vremena. Osim ove makro strukturne podudarnosti, moguće je uočiti i podudarnosti u književnoj obradi navedenog detalja gde Ljubišin tekst prati onaj Manconijev u sve tri tačke (susret – traženje i čitanje zakona – isterivanje): Rade Kovač pristupi k svome Gospodaru, poljubi mu skute i ruke, pa poče da se žali, kako ga nauči Marija, da mu je vjerenicu prigrabio sestrić kneza paštrovskoga...[86] Gašpar dohvati pero od guske i zapiše u nekoj uskoj i dugačkoj knjizi ona bijedna imena. Otvori drugu veliku i staru knjižurinu, obje naočare o nos, podvije im zaponce pod vlasuljom, prevrće list po list, liže prste da pero od pera razdvoji, nikad naći! Napokon nađe zlokobnu stavku i čita: "Ako bi koji vlastelin ugravio čeljade gospodarevo da plati deset perpera ....[87] (kurziv u originalu) - Miči se, halo i nitkove! Ti da se zakonikom i vlastelom rugaš? ... I ovo govoreći Gašpar istisne Rada iz sobe, i pritvori mahom vrata.[88] Navodeći i ovaj primer hteli smo još jednom da pokažemo veliku pokretljivost manconijevskog materijala u Ljubišinoj stvaralačkoj mašti i veliki raspon u njegovoj upotrebi: Ljubiša je umeo da u svoj tekst uključi i makro i mikro elemente, odnosno, s jedne strane, opšti duh Manconijevog načina pisanja (čitava gama odnosa fikcije i istorije) i opšte koordinate strukture njegovog romana ali, isto tako, s druge strane, obilje konkretnih elemenata: od unutrašnjeg života pojedinih likova, njihovog moralnog ili sentimentalnog profila, preko pojedinačnih slika pa do ritmičko-zvučnih podsticaja. Posebnom grupom podsticaja možemo smatrati one rečenice kod Manconija, i kod Ljubiše, koje spadaju u osobito pripovedno oruđe; pomoću njih Manconi i Ljubiša ostvaruju određena skraćivanja, premošćavanja, rezove, povezivanja, pokazujući, pritom, ne toliko "samoironiju pripovjedača"[89] koliko njegovu demijuršku nadmoć. Većinu takvih "tehničkih" rečenica Ljubiša je sačinio po ugledu na Manconijeve; ima, pak, i takvih koje predstavljaju prave citate; možemo ih poređati u parovima; I ovdje nam treba malko uminuti glavnu povijest.[90] A questo punto della nostra storia, noi non possiamo fare a meno di non fermarci qualche poco.[91] Kako se čita u nekoj staroj listini[92] (slede citati iz istorijskih dokumenata). Chi non ne avese idea, ecco alcuni squarci autentici[93] (slede citati iz istorijskih dokumenata). Nasred tog vrta bjelio se, za vrijeme naše povijesti, pravoslavni manastir.[94] Ai tempi in cui accaddero i fatti che prendiamo a raccontare, quel borgo, gia’ considerabile era anche un castello[95] Sledeći primer je gotovo doslovni prevod: Del resto, quel che facesse precisamente non si puo’ sapere, giache’ era solo, e la storia e’ costretta a indovinare. Fortuna che c’e’ avezza.[96] Što je putom mislio i u sebi govorio i odgovarao, tu nije bivalo svjedoka da kaže, pak povijesnica mora da nagađa i stvara: sreća da se je u tomu odavno navikla.[97] IVChi, vedendo in un campo mal coltivato, un’erbaccia, per esempio un bel lapazio, volesse proprio sapere se sia venuto da un seme maturato nel campo stesso, o portatovi dal vento, o lasciatovi cader da un uccello, per quanto ci pensasse, non ne verrebbe mai ad una conclusione. Cosi’ anche noi non sapremmo dire se dal fondo naturale del suo cervello, o dall’insinuazione d’Attilio, venisse al conte zio non la risoluzione di servirsi del padre provinciale per troncare nella miglior maniera quel nodo imbrogliato.[98] Tako počinje XIX poglavlje Manconijevog romana: jednom razuđenom, ritmički lepo uređenom i maštovitom rečenicom koja služi da pokaže tajnovitost puteva ljudskog mišljenja i odlučivanja. Kao da je hteo da se takmiči sa Manconijem, Stefan Mitrov Ljubiša je, pošavši od te Manconijeve slike, načinio jednu obradu koja po razuđenosti ritma, po milozvučnosti i maštovitosti prevazilaze original: Da ugledaš, šetajući u besposlici po zapuštenoj njivi, gdje je nekud pri kraju rascvjetao ponositi ljubdrag, zaludu bi mislio čitav vijek kako je tu zaklicao, jesu li ga ljucke ruke usijale jali presadile, ili mu se sjeme omaklo tičijiem kljunu, ili ga je kakva vjetruština dovila, ili ko pri nozi unio! ne bi nikad pravo ugonetnuo ni do istine dopro. Tako ni ja ne umijem da pogodim, je li namjerno, ili za začeti ma koji razgovor, ili po nagovoru Kamilinu, palo na um staremu kaluđeru da začne s poručnikom ono pitanje, što je Šenpflug jedva dočekao. Ako obavimo nešto što se može matematički nazvati "oduzimanje tekstova" videćemo da u Ljubišinom prevodu, ili obradi, ima nekoliko veoma zanimljivih "ostataka": "šetajući u besposlici", "zaludu bi mislio čitav vijek", "ili mu se sjeme omaklo tičijem kljunu" naspram običnog Manconijevog "lasciatovi cader da un ucello"; "ili ga je kakva vjetruština dovila" naspram "portatovi dal vento", "ili ko pri nozi unio" (što ne postoji u originalu) itd. Ova Ljubišina proširenja imaju barem dve osnovne odlike: svedoče o njegovoj, rekli bismo, potrebi da u detaljima nadmaši original, a zatim i da mu poveća lirski intenzitet. Ako se, dalje, ima u vidu da je Ljubišinom načinu pripovedanja zameran nedostatak opisa, detalja, uživljavanja itd, te da je i u slučaju korišćenja materijala iz Manconijevog romana vidljivo, takođe, da je Ljubiša u pogledu spomenutih osobina većinom ispod nivoa Manconijevih pripovedačkih rezultata, onda nam ovo što u navedenom poređenju srećemo, izgleda kao sasvim atipično. Izrazite znake atipičnosti sadrži i pripovest u kojoj se spomenuti odlomak nalazi: Gorde, ili kako Crnogorka ljubi (objavljena prvi put 1877 u Orlu), poslednja koju je Ljubiša napisao. "I ova priča ima dva jasno odijeljena toka koja potiču iz dva različita motiva: pripovjedanje o zbiljnom istorijskom događaju i tok naracije izmišljenog". Ova "naracija izmišljenog" privlači našu pažnju. Tumač Ljubišinog dela čiju smo izjavu upravo naveli, pokušao je da u Ljubišinoj izjavi da je "romantična strana" te njegove pripovesti " "tako izvorna i ubava" pronađe potvrdu da i ona, eventualno, ima izvorište u nekoj nepoznatoj narodnoj legendi. On, potom, izuzima "tu romantičnu stranu" i zaključuje rečima: "Nije li Gorde ili kako Crnogorka ljubi" "njegova najslabija pripovijetka"?[99] Ovu "romantičnu stranu" Ljubišine Gorde kao i njegova pisma u kojima o toj pripovesti govori, imajući pritom na pameti i ono što smo do sada rekli o Ljubišinom odnosu prema Manconiju, pokušaćemo da iskoristimo za problematizovanje nekih uvreženih stavova o Ljubiši i njegovom pripovedanju. ne toliko da bismo ih opovrgavali koliko da bismo eventualno otvorili prostor za neke dodatne, drugačije interpretacije. Paradigmatične su, u tom smislu, rečenice koje je o Ljubiši ispisao Velimir Živojinović, jedan od najuvaženijih tumača Ljubišinog dela: Ljubiša, naime, nije bio duša potkopana ma kojom vrstom sumnje. Niti je za njega bilo čega problematičnog u životu; niti su za njega postojala transcendentna, zagrobna pitanja; niti su iz njega izvirale potrebe ma koje vrste da se suprotstavi duhu i shvatanjima svog doba kao reformator ili revolucionar. Otud u njegovom delu nema problematičnih karaktera, nema uznemirenih pitanja, nema skepse, ni grča, pa ni pravih unutarnjih sudara. Ceo njegov svet živi u jednom osveštanom, sankcionisanom redu, u koji i on bezuslovno veruje i iz kojega on neuznemireno i uvereno posmatra.[100] Ljubišino pismo Stevanu Popoviću, uredniku kalendara Orao (iz Zadra, na preobraženje 1877) sadrži neke veoma zanimljive detalje. Pripovest o Gordi napisao je, kaže, "u osam dana", "pod tropikalnim suncem", "u uskim granicama u kojima ste mi polet obužili", znači u teškim uslovima i u kratkom roku koji je izdavač odredio: otuda je, kaže Ljubiša, "dosta lijepo da je i onako izašla iz zarđanog pera".[101] Izraz zarđano pero" svakako govori o tome da pripovest o Gordi nije pisana u istom talasu sa ostalim, da postoji osetni vremenski razmak između nje i prethodnog pripovedačkog talasa. "Bilo je časah kad sam htio svu prodrijeti i drugu manju pisati".[102] Slikoviti izraz o stvaralačkim mukama Ljubiše, o unutrašnjim sukobima, o "skepsi", o "sumnjama". "Onda doh sam sobom do neke nagodbe i rekoh dosta je za sad da moje prezime (cijelo) ne dođe pod njom".[103] Opet jedan izraz koji sugeriše izvesnu unutrašnju pukotinu. Sledeći pasus Ljubišinog pisma govori o njegovim strahovima: Nijesam mogao bolje razviti ljubovne odnošaje među zaručnicima, jedno jer poznanstvo njihovo nije trajalo ni punu nedjelju dana, a drugo jer sam se plašio da ne pretvorim crnogorsku curu u kakvu njemačku koketu.[104] Otkud kod Ljubiše, koji je do tančina poznavao život naroda i njegove moralne zakone i uzuse, ova nesigurnost, ovaj strah, ovaj briga da "obuzda", kako sam kaže, "svaki polet nepristojan i nenaravni". Kakvu je to privlačnu snagu, unutar Ljubišine imaginacije, imala slika "njemačke kokete"(zašto baš "njemačke"?). Malo kasnije Ljubiša govori o još jednom strahu: "Djelu političnome nijesam mogao dati više maha, jer sam se pobojao (Ž.Đ.) ostraniti pažnju čitaoca s glavne stvari"[105]. "Rđa" sa Ljubišinog pera, kao trag prekida i proteklog vremena, njegove nesigurnosti, sumnje i strahovi, o čemu svedoči pismo S. Popoviću, navode nas na pomisao da se možda, upravo dok se na Ljubišinom peru taložila rđa, nešto dešavalo u njegovoj stvaralačkoj svesti, nešto kao svođenje računa ili nešto kao traženje novog puta. Način na koji je, pak, Ljubiša upotrebio gore navedeni citat-obradu iz Manconijevog romana, čini nam se, u tom smislu, indikativnim. Da li je, između ostalog, u pitanju bio i izvestan stvaralački dvoboj, ili obračun, Ljubišin sa Manconijem, sa "autoritetom oca", kako bi rekli psihoanalitičari? Sama pripovest Gorde ili kako Crnogorka ljubi bila je, izgleda posebno prirasla Ljubiši za srce, naročito u delu "naracije izmišljenog": "Nego je po sreći romantična strana tako izvorna i ubava da krije svojom čarovnom mantiom skromnu umjetničku formu"[106]. Ova Ljubišina rečenica ima jednu posebnu programsko-poetičku težinu: ona izražava izvesno premeštanje težišta, izvesno davanje veće važnosti imaginativnom na račun objektivnog, na račun strukture. Privlačila ga je dimenzija slikovitosti, čak je i sam za tu pripovest pripremio jednu "škicu"; za "jezgro sve novele" odredio je prizor kad Zorka i Gorde traže Šenpflugov leš u Skadarskom jezeru jer se to realno "slikati dava". Naglašavamo ovu njegovu, novu, potrebu za onim što se "slikati dava", njegovu potrebu, čak, za pojačavanjem slikovitosti teksta crtežom. Videli smo na početku ovog poglavlja da je Ljubiša na poseban način preveo i obradio jedan odlomak iz Manconijevog romana: tako što ga je obogatio detaljima i osećanjima. U "jezgru" Ljubišine pripovesti o Gordi pada u oči jedna atipična, neuobičajena briga za opis i za detalj. Naime, već je uočeno da Ljubišin tekst oskudeva u opisima, da on za to prosto nije pokazivao interes. Ovde je ponešto drugačije; Ljubiša u više navrata strpljivo i detaljno opisuje pokrete likova, razne vidove njihove telesnosti; Kad noć prevali drugoj polovini, a mjesec utone u morsku pučinu, ukradu se kući dvije cure crnogorske, posijeku u šumu suho pruće pak š njim spletu dugi žeg, omotaju ga uzicom i naklone na gvozdenoj rešetki. Zorka se izuje i ugazi u vodu, pak vješto rasidri i privuče čun kraju, te se u nj obje ukrcaju i odvezu do ribarice.[107] Čunj se sporo okreće; sad na desnu, sad na lijevu stranu; kako ga je gonila vodena struja, ili široko veslo s krme; a osijev zublje pozlatio pred njim prostrani okoliš kao najviše guvno. Mrtvi muk vlada na vodi i na suhu katkad prekinut mlatom vesla ili kriještanjem krijesavca u šumi.[108] Ležao utopac na uznaku ukočen kao mramorni stup, desnom rukom ošanio glavu a pesnicom zahvatio bič plavijeh kosa; lijeva mu počivala na prsima; blijed kao prteni rub što voda ožvaće; na usnicama krv modra kao broć, kroz koju se bijelasaju bijeli zubi; oči poluzažete, kojima su zenice u glavu utekle: a na obraze pala riba da mu oči pije a meso štrba. Čitava priča o Zorkinoj i Gordinoj potrazi za Šenpflugovim lešom sadrži jednu snažnu crtu bizarnog. Sam lik Zorke, koji se u priči iznenada pojavljuje, više je neka vrsta Gordinog alter ega nego što je samostalni lik[109] On omogućuje Gordi da oslobodi i da izrazi svoju intimu na način apsolutno jedinstven u Ljubišinoj prozi. Ovako Gorde Zorki opisuje svoj prvi susret nasamo sa verenikom: Ja sam ga vazda uminjivala, no se jednom desismo u usko od pojate, ono isto veče pre što će krenuti na put. Bijaše se odio u bijelu dolamu, modrijem gaćama i kalpakom na glavi, kao da će pred cara izaći; a mač mu zvokoće o kaldrmu, kao tucanj o zvono; visok kao koplje, plavijeh kosa i očiju, rumen kao jabuka, bijaše ga dika pogledati zorna i prikladna. Šćaše da me poljubi, a meni udarili plamovi uz obraze, kao da me vas svijet gledaše....[110] Kurzivom smo istakli reči i mesta koja sadrže snažan erotski naboj. Kao i neki drugi Ljubišini junaci, o kojima smo povodom Manconija govorili, i Gorde opisuje svoj san, a u snu još jedan susret sa verenikom. Za razliku od Druškovog sna, ili Grujovog, gde se Ljubiša, kao što smo videli, ugledao delimično na Manconijev tekst, ovaj Gordin san je "izvoran", Ljubišin, i književno je veoma uspeo. Izborom prideva, boja, kretnji, Ljubiša nam je efektno dočarao strahove (između ostalog i strah od seksualnosti), teskobe, deformacije tipične u "radu" sna. Ovako izgleda, u snu, susret sa Šenpflugom: Dođe, sestro, malo prije što će poginuti. Bijah krenula s nevjestom da na Viru kupujemo obuću, kad evo ga gđe niz polje konja jezdi, oznojen, mledan (ispijen – Ž. Đ) i ucrnio kao zemlja. Kad se k nama primače, ne zazove dobro jutro (zlo mi jutro!) nego li promuklijem glasom reče, da mu je u nas uzan stan, i da hoće svakako da me vodi u Vir u ljepši i prostraniji. Pruži s konja ruku da me dohvati i odvede, no ja se bacih nevjesti su obje ruke o vrat, da me ne pušta. U tomu se probudim drkćući i vičući od straha [111]... U pismu Stevanu Popoviću Ljubiša nastoji da objasni najneobičniji deo svoje pripovesti, onaj kada se Zorka i Gorde skidaju i tako nage pokušavaju da doplivaju do obale. On, tim povodom, govori o "moralnom momentu" gde, pritom, moralnost ima dva vida: Kod Zorke, koja "nije zaboravila na djevojački zazor nego je uzela u zube svoje haljine", i kod Gorde, koja je "i na to zaboravila tek da sebe i breme olakša i poluči glavnu cilj, ukop dragoga"[112]. Kao da je Ljubiša, moralizovanjem ovog neobičnog prizora, pokušao da stvori, sam, jednu pseudotradicionalnu legendu koja će se moći uklopiti u već postojeći svet Ljubišinih pripovesti (takve vrste je i sam naslov Gorde ili kako Crnogorka ljubi). U stvari, veoma je teško na takav način, prema Ljubišinim sugestijama, interpretirati spomenutu epizodu: No kad im žeg dogori ter obladi crni mrak, obje se svlače i jedanak u vodu skoče da preplivaju na kraj prije nego se čunj poduši. Zorka je nosila u zubima suknju i košulju, a Gorde zaboravi na haljine i na stid golotinje, te dohvati uže .... hitra Crnogorka namakne uže sebi o rame, a počne plivati objema rukama, i već se bila kraju doprimakla, kad je sve odjednom ošmrk smota, svali i mrtvu pri kraju izbaci.[113] Ova svojevrsna "erotska žrtva" Gorde, njen poslednji susret sa verenikom, u smrti, više liči na konture nekakve sentimentalne fantazije nego na "moralnu" legendu. Da bi se dve devojke skinule nage, bila su potrebna dva uslova: da je smrt Šenpfluga sasvim izvesna ("Šenpflug je mrtav!") i da nema fizičkog svetla ("oblada crni mrak", prizor "osvetljavaju" samo Ljubišini reči, njegova mašta). Lik Zorke je i ovde poslužio da podstakne, da eksteriorizuje nešto što je bilo u Gordi (kao i ispovest o prvom "bliskom" susretu, kao pričanje sna). Gorde je, za razliku od Zorke koja je "nosila u zubima suknju i košulju", izgubila kontrolu, svukla se i njeno svlačenje odmah dobija crtu sudbonosnog čina, odvodi je u smrt. Vidljiv je napor Ljubiše da tu neminovnost prikrije "postepenim" uvođenjem prirodnog elementa: "a u tome s hockijeh planina duhne jutarnji istočnik", pa kasnije "po nesreći vjetar zabjesni, a valovi nabreknu jači i češći bliže obale", pa je, konačno"ošmrk smota, svali i mrtvu pri kraju izbaci". Finale pripovesti u znaku je pokušaja da se dovrši pseudolegenda: Gordin otac, Spasoje, "uzme Zorku u kćer" i izgovara "očekivane" reči: "Moja đeco! Kad nije bilo suđeno da se združite na ovom svijetu, Bog vas udružio i upokojio na drugome!"[114]. Ovih nekoliko naznaka o eventualno novim poetičkim izborima S. M. Ljubiše u njegovoj poslednjoj pripovesti upotpunjuje ono što smo hteli da kažemo o Ljubiši i njegovom odnosu prema Manconiju. Omeđili smo, najpre, neke posebne prostore u Ljubišinom pripovedanju u kojima Ljubiša pokušava da otvori i ostvari jednu posebnu dimenziju svog pripovedanja, onu koja otkriva pojedina unutrašnja stanja ljudi, njihove teskobe, dvojbe, duševne lomove, sazrevanje teških odluka itd. Reč je o svojevrsnom pokušaju interiorizacije pripovedanja Videlo se da su gotovo sve konfliktne situacije, posebno one koje sadrže unutrašnju, psihološku dramatičnost, i koje kod Ljubiše najčešće imaju moralno-religioznu suštinu, da je, dakle, većina takvih situacija vezana za situacije i likove iz Manconijevog romana. Naznačili smo i tipološki odredili i druge vrste prisustva Manconijevog teksta kod Ljubiše (strukturne, ritmičko-zvučne itd). Proizišlo je iz toga naše uverenje da je imaginativni materijal preuzet iz Manconijevog romana sišao bio veoma duboko u slojeve Ljubišine stvaralačke ličnosti i da je tu postao veoma lako pokretljiv i upotrebljiv (govorimo o lakoći u oba smera: u približavanju i u udaljavanju). Skicom za jedno drugačije tumačenje Ljubišine poslednje pripovesti, o Gordi, nastojali smo da upotpunimo hipotezu o funkcionisanju Manconija u Ljubišinoj stvaralačkoj svesti. Tu je, kao što to obično biva, postojao odnos privlačenja i odbijanja. Manconi je Ljubiši mogao služiti, i služio je, kao oslonac, ili kao izvor, ili kao inspiracija, ili kao garant da je na pravom putu; u svakom slučaju, bio mu je latentni spoljašnji i unutrašnji autoritet. Učinilo nam se da je u vreme nastajanja pripovesti o Gordi Ljubiša bio blizu toga da napravi u svom stvaralaštvu izvestan zaokret, zaokret koji je uključivao, naporedo sa novim stilskim tendencijama, i mentalno udaljavanje od Manconijevog teksta; konzistentnost i domet tog zaokreta veoma su teško uhvatljivi. Bilo kako bilo, hteli smo da ova naša sažeta razmatranja postignu jedno: da stvaralačkoj ličnosti Stjepana Mitrova Ljubiše povrate pomalo oduzetu dimenziju unutrašnjeg nespokoja koja je, čini nam se, imanentna svim pravim umetnicima. Napomene
// Projekat Rastko / Književnost / Nauka o književnosti // |