Vladimir Ćorović: Bosna i Hercegovina (1925)

Historiski pregled

Iznenađuje pojava da se historija Bosne i Hercegovine kod nas općenito malo zna. I to ne samo u pokrajinama bližeg ili daljeg susedstva, nego i u njima samim. Sem o poslovičnom banu Kulinu i o Hercegu Stepanu, gotovo ni u jednoj drugoj ličnosti starije historije nema nekog naročitog pomena u narodu. Razloga za to biće, valjda, više; ali nama se čini da je jedan ponajglavniji. Nijedan od bosanskih vladara, sem Hercega Stepana, nije ostavio iza sebe onakav jedan spomenik kakvi su primera radi, Studenica, Gračanica ili Dečani u raškoj državi i nijedan se, kako se danas čini, nije u onolikoj meri brinuo „za dušu”, koliko su to, u nepokolebljivoj tradiciji, činili Nemanjići i njihovi neposredni naslednici. Zadužbine Nemanjića bile su koliko kulturna središta izvesnog kraja toliko i čuvari pomena svojih osnivača. Kako je napredak pravoslavne crkve u nemanjićskoj državi bio usko vezan sa napretkom cele države, to je prirodno, da je crkva, posle kosovske katastrofe i pada despotovine, s pijetetom čuvala tradicije staroga gospodstva i svojim spisima i svojim pričanjima oživljavala sećanja na dane čestitoga carstva. Dobar deo naših narodnih pesama često naglašava vezu državnog sjaja Nemanjića sa sjajem crkve. U onoj prkosnoj pesmi Miloš u Latinima niko manji od tog kosovskog junaka ne kazuje latinskoj gospodi:

Vi ste mudri gospodo latinska
Jeste mudri al’ zborite ludo
Da vi znate naše manastire,
Naših slavnih cara zadužbine,
Kakovi su i koliki li su!

U drugoj jednoj pesmi, u Zidanju Ravanice, kneginja Milica potseća svoga gospodara:

Što bijahu Nemanjići stari,
Carovaše, pa i preminuše,
Ne trpaše na gomile blago,
No gradiše s njime zadužbine.

U trećoj pesmi, Zidanje Dečana, narodni pevač daje svesno pravi značaj starim zadužbinama, kada govori kako će se one održati, i to, što je vrlo važno, održati pod Turcima:

U njoj će se pjevat liturđija
I kupit se narod Srbadija.

Ovaj poslednji stih je od naročite važnosti. Kao narodna zborišta manastiri su igrali veoma važnu ulogu za celo vreme robovanja pod Turcima. Narodni pevač, inspirisan kaluđerskim pričanjima, ponekad možda i sam ih tih krugova a videći od kolikog su značaja te stare bogomolje za narodnu svest i otpornu energiju, slavio je onda sa naročitom ljubavlju vitezove Kosovskog Mučenika i ranije nemanjićske dinastije, iznad koje je stalno svetlio veliki lik Sv. Save. Bosanskim vladarima to je nedostajalo. Katolička, više kozmopolitska nego nacionalna crkva, nije nigde mnogo negovala takav lajički kult. Drugi, koji su bili pravoslavni, a umrli bez tih spomenika, otišli su prilično bez traga. Ne prošavši kroz crkvu oni nisu ušli u narodnu tradiciju guslarsku, pa, prema tom, ni u sam narod. Samo tako nama se čini da možemo razumeti kako se moglo dogoditi da u onom delu naroda čija je tradicija vrlo živa i gde je očuvan gotovo najlepši deo i nemanjićske i kosovske epopeje, nije zapamćeno gotovo ništa o velikim podvizima Tvrtkovima, ili o ljutim borbama Hrvoja Vukčića ili o neobičnoj pogibiji kneza Pavla Radenovića i svemu što je išlo posle toga.

I

U lepom Zemaljskom Muzeju u Sarajevu, u dva prednja paviljona, vrlo je pregledno, sa mnogo primeraka, prestavljena prošlost Bosne i Hercegovine u prehistorisko i rimsko doba. Na prehistoriji se u austrisko doba radilo veoma mnogo; sredstva za te studije davata su širokom rukom. Ono što se tamo ranije, za vreme Austrije, nije rado gledalo, bila su proučavanja iz naše prošlosti; jer se nije želelo da se takvim radovima utvrđuju organske veze sa ostalim sunarodnicima preko bosanskih granica.

Najstarija prehistoriska nalazišta Bosne i Hercegovine počinju od mlađeg kamenog doba i vrlo su bogata. Najslavnije od njih jeste Butmir, naselje razvijeno u šumovitoj i vodama bogatoj dolini Sarajevskog Polja. U čitavom naselju, koje broji nekolike hiljade predmeta, nije nađen ni jedan jedini komad metala. Sve je čist kamen i ilovača. Što daje posebnu važnost Butmiru jeste to da se u njemu razvila čitava industrija kamenog oruđa i keramike. U nj je na preradu donošeno toliko kamenja sa drugih strana i u tolikom obimu, „za koji”, kako vele stručnjaci, „jug Evrope daje malo analogija”. Radionica za keramiku bila je takva i tolika, „da nije nikad i nigde u tolikom broju i tolikoj raznovrsnosti nađena na kom nalazištu mlađeg kamenog doba”; a njeni proizvodi, naročito lonci sa lepo rađenim motivima tekućih spirala, još su uvek predmet vrlo pažljivih studija. Samo stanovništvo butmirsko nije bilo nestalno lovačko jato, nego je već živelo u naročito podizanim kućicama. Te kolibe bile su upravo pleteri nad izrovanim rupama u zemlji, obasuti zemljom pečenom na suncu ili zalepljeni prostim blatom obilatim u onamošnjim močvarama, – ali su to kod nas prva utvrđena staništa podizana ljudskom rukom. Neolitsko naselje u Donjem Klakaru kod Broda ima znatno primitivniji materijal nego Butmir. Njegove su posude pravljene od nepročišćene zemlje, imaju mnogo kvrga i jedini su im ukras po neki otisak jagodica na prstiju. Inače, obilje kamenog oruđa svake vrste, često puta rađenog vrlo dobro, naročito u oblicima kresanog kamena, nadmašuje ponekad butmirsko bogatstvo. Ali, mimo Butmir, ovde je nađen i odlomak jedne broncane srele, što znači da je u staro kameno naselje ušao i noviji metalni elemenat. Po obimu veće nego butmirsko bilo je treće naselje kamenog doba na Kraljevinama, blizu Novog Šehera, ali ono do danas nije dovoljno ispitano. Tu je upao u oči, na jednom mestu, sloj pečene zemlje poput ognjišta sa 18 plosnatih prizama isto od pečene zemlje, koje su, po običaju primitivnih ljudi, verovatno služile za potrebe kuhanja.

U Bosni i Hercegovini nema nijednog nalazišta koje bi bilo čisto ili pretežno broncanog tipa. Sva naselja sa tim materijalom su dugotrajna naselja, koja se održavaju kroz više vekova i perioda i u kojima je broncano doba samo etapa. Najveći deo tih naselja počinje iz mlađeg kamenog doba i traje sve do prvih vekova oko Hrista. Ako neolitsko oruđe nije uvek dokaz neposrednog porekla naselja u kome je nađeno, ono ipak pokazuje tradiciju izvesne starije kulture, koja se nasleđivala ili primala i po potrebi održavala i, osim toga, zanimljivu postepenost razvitka ljudske kulture.

U sarajevskoj okolini, u kojoj se bio razvio Butmir, postojala su sigurno i druga naselja starog vremena, uvetovana bogatstvom vegetacije, lova i izdašnosti toga kraja. Na obroncima Trebevića, na Zlatištu, na Sobunaru i na Debelom Brdu, oko Sarajeva, nađena su nekolika naselja, koja počinju u kamenim dobom, pa idu delimično sve do rimskih vremena. Da su to bila stalna naselja pokazuju, sem ove dugotrajnosti, s jedne strane ostaci ognjišta s pepelom i primitivnim kuhinjskim priborom, a s druge strane utvrde oko naselja, u obliku kružnih nasipa, dobro očuvani kastelijeri, čije mnogobrojne analogije nalazimo naročito u Istri. Sličnih dugotrajnih naselja bilo je u Bosni i Hercegovini više. Takva su, primera radi, i veliko naselje u Varvari, u prozorskom srezu, koje traje sve do Srednjeg Veka i koje je važno s toga što su tu nađeni mnogobrojni kalufi za levanje bronca; za tim Čungar kod Cazina, gde je utvrđeno više predmeta nesumnjivo donesenih sa strane u ovaj kraj.

Važna i bogata naseobina ove vrste jeste ona sojeničarska kod Ripča, u bihaćkom kraju. Sojenice, ili naselja podignuta na kolju („cakoljička”), koja se održavaju još i danas u nekim našim krajevima oko Une, spadaju u ponajstarija nasleđa Balkanskog Poluostrva. Još Herodot, u svom opisu južne Maćedonije, spominje ta starinska naselja na kolju blizu ušća Strume, na jezeru Prazijasu i oko njega. Na visokom spojenom kolju, usred jezera, bile su podignute njihove drvene kućice i spojene s kopnom samo jednim mostom. Malu decu vezali bi za nogu, da se sa koliba ne omaknu u vodu. Svaki čovek, koji je imao prava na više žena, morao je da za svaku novu ženu u to staro naselje donese po tri koca, da ga pojača i proširi. Sojeničari su bili ljudi koji su se ponajviše bavili ribolovom. Za ove „nakoljce” u strumskoj dolini Herodot saopštava da su čak ribom hranili i svoju stoku. Ripački sojeničari bili su, izgleda, ljudi mnogo šireg interesa. Njihova naselja, koja verovatno pripadaju dvama periodama a hvataju do 4000 kvadratnih metara, pokazuje uz obilje koštanog oruđa za ribarstvo još i mnogo drugih predmeta, iz kojih se vidi da su se njihovi ljudi bavili i ratarstvom i gajenjem stoke, pa čak i metalurgiskim poslovima. Keramika je isto tako bogato zastupljena. Jedan očuvani zemljani sač sa nešto drugih odlomaka pokazuje da je hleb pečen na ognjištu pod njim, pod žeravicom, kao što se i danas radi na mnogo strana. Od domaćih životinja ljudi toga vremena imali su već pripitomljene četiri vrste vola, dve vrste svinje i ovce, koze, konja i tri vrste pasa. Sa psima ripački sojeničari išli su često u lov i u njinim nalazištima nađeni su ostaci od nekoliko vrsta životinja i tica. Za kulturniji stepen ovog naselja, koje je delimično propalo zbog vatre, a posle trajalo i za rimskih vremena, dokaz je i to što su znali da tkaju na posebnim uspravnim stanovima i što su u većoj meri upotrebljavali šivaće igle od kosti. Da su bili u saobraćaju sa ostalim svetom govore nalazi ne samo primorskih oštriga, nego i dvaju vrsta školjki, od kojih je jedna, Cypraea moneta, bila na vrlo visokoj ceni u izvesnim afričkim krajevima.

Drugo veliko bosansko naselje na kolju, jedno od dosad najbogatijih na celom Balkanu, to je Donja Dolina kod Bosanske Gradiške. To je mesto na kom i dan današnji postoje sojenice, nesumnjivo najtipičnije za Bosnu, a vrlo poučne za čitavu Evropu uopšte. Stara naseobina u dolini nije bila sastavljena od primitivnih drvenih koliba, nego pokazuje razvijeniji tip zgrada sa većim potrebama. Podnica je u njima imala naboj od ilovače, a tako isto i drveni zidovi. „U mnogih se zgrada moglo ustanoviti da su sobe imale strop, a više njega tavan, koji je služio ka spremnica… Zgrade, koje su služile za stanovanje, bile su razdijeljene u 2 ili 3 prostorije, a uz svaku ovaku zgradu nađene su pomanje, koje su služile kao hambari i štale”. U sredini kuće bilo je ognjište na gustom naboju ilovače. Izgleda, čak, po nekim ostacima da su se sojeničari toga kraja služili zatvorenim četvrtastim zemljanim pećima za ogrev i da su imali i peći za hleb. Jedan veliki čamac, izdubljen od jednog drveta, pravi „monoksilon” dug 12,5 metara, sada brižljivo i pod staklom čuvan u sarajevskom muzeju kao jedan od njegovih najdragocenijih predmeta, prikazuje saobraćajna sredstva naselja i izvesnu poduzetnost većeg zamaha. Ono što je u Dolini, pored svega toga, od neprocenjive vrednosti, jeste činjenica da su u njoj nađeni vanredno lepo očuvani grobovi sa grobnom kulturom toga stanovništva. Jedan, i to veći deo njihov, sadrži mrtvace u drvenim, danas karboniranim sanducima i koritima, sahranjene u celini; dok drugi, manji deo, ima spaljene kosti očuvane u žarama. Od starog zanimanja stanovništva keramika se još i danas dosta neguje u ovom kraju. I sada, kao i pre, lonci se peku na otvorenoj vatri, rade se prostom rukom, u ilovaču se meša vapneni pesak, a lončari još uvek upotrebljavaju jedan naročit metod rada „da im posude dobivaju crnu grafitnu površinu, koja karakteriše mnoge prehistoričke posude”. Nesumnjivo je da je i Donja Dolina, kao i Ripač, bio u nekim vezama sa zapadnim naseljima severne Dalmacije, Like, Istre i Italije, naročito u svoje poznije doba.

Dolina reke Save bila je u staro vreme dosta gusto naseljena, što je i razumljivo s obzirom na plodnost tla, na bogatstvo riba u vodama i na bogatstvo životinja u bliskim šumama. Sava je, osim toga, bila vrlo pogodna prometna arterija, koja se gotovo sama nudila da se iskoristi. Starih naselja, s nalazima iz raznih ranih perioda, ima u Mačkovcu, Sitnežu i kod Vojskove, blizu Doline; u Šamcu; u Brodu i s bosanske i sa slavonske strane; u Drenovoj Dolini u brčanskom srezu; kod Orašja blizu Tolise. Kod Novoga Grada, u brodskom kotaru sa slavonske strane, nađeno je jedno sojeničarsko naselje, ali daleko manjeg značaja od dolinskog. Promet sa svetom van svog uskog kruga razvio je i kod tog primitivnog naroda izvestan smisao za bogatstvo i raskoš. Raznovrstan i obilat nakit za sve delove tela bio je mnogo u običaju i slat je čak i u grob sa umrlima. Jedan đerdan u Donjoj Dolini, neočuvan potpuno, ima 84 jantarova zrna, od kojih su neka velika kao orah i lešnici, 88 jednobojnih i 56 ornamentiranih zrna i 10 komada skupe kaori-školjke. U grobovima kod Tešnja nađen je jedan broncani bodež i kelt sa bogatim ornamentima i sa nekim drugim predmetima vrlo otmene izrade.

Rano je došla do značaja tuzlanska dolina, nesumnjivo u prvom redu radi svojih slanih izvora i naslaga soli. U svim vekovima čitav taj kraj nosi ime samo po soli; Grci su je zvali Σαληνεζ, Srbi u Srednjem Veku Soli, Mađari, Su, Turci Tuzle (tuz = so). Ima mišljenje da je i samo ime Bosna došlo od soli. U albanskom jeziku reč bos, boss znači „slanik” ili „mesto gde se isparava slana voda da ostavi so”. Nalazi iz kamenog doba nisu, istina, mnogobrojni, ali ih ima; a iz broncanog doba nađena je, među ostalim stvarima, jedna posuda, koja je veoma zanimljiva. Na njenom dnu očuvao se jedan mineralni proizvod, koji je nastao samo tako što se u posudi pokušalo rastopiti komad olovnog sjajnika. Tuzla nema takve rude; njena najbliža nalazišta su u Srebrenici i Olovu. Vrlo je verovatno da ovde imamo primer razmene ruda druge vrste za so, koja je toliko potrebna za hranu ljudima i stoci.

Na podnožju slavne Romanije Starine Novaka, na Glasincu, na jednoj širokoj planinskoj visoravni, diže se obilje starinskih gradina i humki, kakvo, u toliko broju, nije još nađeno ni na jednom kraju Balkanskog Poluostrva. One se steru u širokom polukrugu sve od Drine do Bosne, sa primetnim opadanjem kad su dalje od središta, i broje na 5000 gromila. Kad je razrušio kiličku Tebu i smakao njenog gospodara Eetijon, Ahilej nije oplenio poginulog, nego ga „spali sa divnim oružjem i nasu mu humku.” Posle borbe jedan junak u Ilijadi predlaže da valja pokupiti sve mrtvace i spaliti ih, „a oko lomače nasućemo jednu zajedničku humku”. Za balkanske Tračane naveo je već Herodot da mrtvace ili spaljuju ili sahranjuju, a pri tom im naspu gomilu. Glasinac je klasično mesto te kulture. U tumulima (humkama, gomilama), od kojih neki imaju u prečniku po 15–20 metara, nalaze se i pojedinačni i skupni grobovi; a ima i obično sahranjenih i spaljenih skeleta. Karakteristično je, međutim, da su paljeni skeleti mnogo bogatiji i da je uz njih obično i oružje, dok je to u drugima ređi slučaj. Od oružja je najčešće koplje, čuvena ilirska sigina; mnogo su ređi mačevi i noževi, a ima nešto i sekira, od kojih više primeraka sa dve oštrice. Glasinački nalazi idu delimično u kraj broncane i u prvu železnu periodu takozvanog halštatskog tipa. Naročit značaj imaju glasinački nalazi radi svog opšteg karaktera: oni su tipovi naglog prelaza broncane u gvozdenu periodu, koja je ovde, kako se čini, nastala ranije nego u Halštatu. Drugi značaj je u tom „što velika većina broncana nakita prestavlja niz oblika, skroz lokalnog, autohtonog karaktera, koji su dosele nađeni samo u ovim gomilama i dokazuju da su to proizvodi jedne domaće, samonikle, tehnički i umjetnički napredne kulture.” Glasinačka nekropola, iako ima izvesnih manjih nalaza iz rimskog doba, u celini svojoj ograničena je na dosta usko vreme. Važno je i vrlo zanimljivo da u njenim gromilama ima vrlo malo oblika iz poznije latenske periode i da naselje, tako bogato do tog vremena, posle toga nema nikakva većeg značaja, niti znaka nekog intenzivnijeg života. Šarengradsko naselje u Sremu, na primer, koje kao i glasničko pripada halštatskoj periodi, održalo se i docnje. Objašnjenje za tu pojavu nalazi se u tom, što se za predstavnike halštatske periode kod nas smatraju Iliri, a za nosioce latenske općenito Kelti. Značilo bi, prema tom, da su Kelti potpuno potisli Ilire iz njihovih glavnih sedišta, koja su iza toga propala ili tavorila sa vrlo oskudnim brojem preostataka. Kako glasinački period traje u vreme IX–III veka pre Hrista, to je sasvim prirodno da su njegove veze sa stranim svetom još mnogobrojnije, nego što se dalo utvrditi za naselja Ripča i Doline. Pored jantara, stakla i emalja ovde je nađeno više fibula talijanskog porekla, koje su dolazile u središnju Bosnu ili kopnom od Istre, (posredna stanica u Dolini ima iste tipove) ili, možda, s juga i zapada, preko mora. Od grčkih stvari upadaju u oči kacige korintskog tipa, posude u obliku skifosa, broncane dokolenice, poznate grčke knemide i drugi predmeti.

Druga velika bosanska nekropola, ali znatno manja od glasinačke, to je ona sa ravnim grobovima u Sanskom Mostu. Zanimljivo je da između ove i glasinačke nekropole nema gotovo nikakve tipske zajednice ni u spoljašnjem obliku, ni u samim nalazima. Jedino što bi im bila opšta zajednička crta, to je pojava da i jedna i druga imaju pored skeletnih grobova i tragove paljevine, i to, od prilike, u podjednakom broju. Sudeći po nađenim fibulama (čertoški tip) i po srodnosti keramike ova nekropola imala je nekih veza sa naseljem Donje Doline i sa krajinsko-ličkim naseljima ove periode. Kao što su se nekad sojeničari Ripča i Doline bavili taljenjem bronca, tako su se stanovnici oko Sanskog Mosta bavili kovanjem železa, iskorišćavajući bogate majdane svoje okolice. Severozapadnije od Sanskog Mosta nađena je još jedna velika nekropola u Jezerinama kod Bihaća, koja je pripadala plemenu Japoda, a postojala je od IV veka pre do II veka posle Hrista. Tu se na osnovu grobnih nalaza dade tačno utvrditi razmer između skeletnih i paljenih grobova: u najstarijim periodima ove inače relativno mlade nekropole, u kasnije halštatsko i ranolatensko doba, prevlađuju skeletni grobovi, i to za halštatsko doba sa 85%, a za latensko sa 66%. Od tog vremena, od srednjelatenskog, uzima sve više maha spaljivanje mrtvaca, tako da je u rimsko doba procenat takvih grobova dostigao do 90%. U ljubuškoj Gorici, u Hercegovini, otkriven je i jedan pravi krematorij. U jednoj, do naših dana očuvanoj zgradi, našle su se ljudske kosti, ugljen i pepeo i od vatre uklačeni kamen, zgusnuto sve u jednu gomilu, koja je bila izmešana sa ostacima oksidiranog metalnog nakita i drugih predmeta. Drugi deo te kuće služio je za sahranjivanje nespaljenih lešina, kao neposredan primer paralelizma u pogrebnim običajima ljudi toga doba.

Najmlađa nekropola bosanska tih starih vremena, otkrivena u prehistoriski toliko obilatom bihaćkom kraju, i opet u području Japoda, to je nekropola u Ribićima. Ona potiče iz srednjelatenskog vremena i traje do II veka po Hristu; nađeni novci u njoj dopiru do cara Antonina Pija (137–161. godine). U njoj potpuno prevlađuje običaj spaljivanja: od 36 grobova samo ih je 6 bilo sa skeletima. Spaljene kosti, s nešto nakita i sakralnih posuda, pokupljene u jednu žaru, stavile bi se ovde u zemlju, pa bi se obično pokrile kakvom zdelom ili kamenom pločom i onda zasule zemljom. Oružje, a osobito dugi noževi, stavljali su se po grobu s polja, negde preko humke, a negde su „kraj žare okomito usađeni u zemlji”. Nešto od tog starog običaja kao da se održalo i kod nas. Već pokojni V. Karić ukazao je na pesmu o smrti Kajice vojvode, gde Srbi, posle vojvodine pogibije,

Saraniše vojvodu Kaicu,
Čelo glave koplje udariše
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Po grobu mu oružje prostreše;
Od Madžara unku načiniše.

Još jednu sličnu staru, tradiciju pomenuo je g. Ć. Truhelka. Proučavajući jednu latensku gomilu u Mahrevićima (čajnički srez), on je u njoj našao, pored spaljenih kostiju i uza njih oštećenih predmeta od vatre, još i velik broj staklenih delimice lepo ornamentisanih zrna od đerdana, od kojih dobar deo očigledno nije bio u vatri, nego je u gomilu bačen naknadno kao dar ili milost nestalom. „Slične donacije na grobu pokojnika još su i danas običajne u našeg seoskog naroda, te će osobito ženske osim jabukama, limunovima, jaglucima, darivati pokojnički grob nakitom – đerdanom, prstenjem i dr.”.

II

Najstarije stanovništvo Bosne i Hercegovine misli se da su bili Tračani i da je Butmir njihovo naselje, kao što bi takvo bilo i Vinča u Srbiji. Van sumnje je, međutim, da su ovde živela mnogobrojna ilirska plemena, čiji saplemenici dopiru južno do Ohrida, istočno do Morave, a na zapadu i s druge strane Jadranskog Mora. Od mnogobrojnih njihovih plemena pominjemo samo Japod u bosanskoj Krajini sa središtem oko Bihaća; u dolini Neretve Ardijeje ili Vardeje; u jugozapadnoj Bosni i srednjoj Dalmaciji Delmate ili Dalmate, po kojima je čitava zemlja dobila svoje ime, isto kao i naš grad Delmanium, Дьльмно ili danas Dumno i Duvno. „Najveće i najbolje od ilirskih plemena" behu Autarijati, koji dopiru daleko u unutrašnjost (od njih verovatno ime Tare). Oni su se dugo borili sa Ardijejima oko nekih slanih vrela, radi ishrane stoke, i uspeli su da protivnike potisnu daleko prema jugozapadu. Negde u sredini Bosne stanovali su Desitijati, dok su u istočnoj Hercegovini stanovali jednim delom Dokleati, po kojima se čitava jedna oblast prozvala Doklea ili Duklja.

Prve veze tih plemena sa svetom, bar koliko govore historiski izvori, počinju preko Grka. Grčki trgovci, ponešto u odisejskoj tradiciji, odavno su obilazili obale Sredozemnog Mora i već su u VII veku pre Hrista počeli osnivati kolonije na albanskom primorju (Dirahijon–Drač). Novac iz te i iz druge grčke albanske kolonije, Apolonije, bio je ponajviše u prometu po našim zemljama sve do vladanja rimskih careva. Ali ima novca i iz drugih grčkih krajeva, čak i sa Eubeje. Uopšte, uticaj grčke novčane kulture vrlo je vidan. Jedno manje ilirsko pleme, Daorzi, koje je stanovalo na levoj obali Neretve, u stolačkom srezu, kovalo je u II veku pre Hrista svoj broncani novac sa grčkim natpisima, isto kao i ilirski kralj Balajos u Risnu. Grčkog uticaja ima i inače. Među amforama u Čapljini nađena je jedna sa grčkim natpisom, koji služi kao nepreporan dokaz uvoza, isto kao i jedna posuda sa grčkim žigom u Gradini kod Srebrenice. U verskom kultu sretaju se imena Hermesa; Pana i Nimfe kao božanstva, za stada i Artemide kao božice šume i lova. Grčke proizvode pomenuli smo u starim nalazištima, kao primera radi na Glasincu. Eno drugog primera u mahrevićkoj gomili. Tamo je nađen jedan prsten sa duguljastom ovalnom gemem od karneola, na kojoj je bio paenski lik grčkog porekla. Da je grčki elemenat dosta duboko zalazio u Bosnu, svedoči jedan grobni grčki natpis iz Biljače kod Srebrenice. Ne manji je dokaz za to i jedan votivni spomenik Mitrasov, u Lisičićima kod Konjica, zaveštan od nekog Menandra iz maloaziskog Afrodizijasa. Glavno mesto za sav taj promet s našim zemljama beše stara luka Narona, današnji Vid kod Metkovića. Ona se već pominje u drugoj polovini IV veka pre Hrista kao najvažnije mesto našeg područja, u koje svraćaju mnoge lađe i trgovci. Osnovali su je Grci i dali joj ime po reci Neretvi (grč. Naron).

Negde oko sredine IV veka pre Hrista provalili su Kelti iz Panonije u zemlje oko Save i prodrli duboko u unutrašnjost Bosne sve do Neretve, gde su zadali težak poraz Ardijejima. U isto vreme oni su potisnuli i Autarijate, koji se usled toga pomeraju sve do Morave. Suviše borbeni Kelti su se upustili u velika ratovanja i rasplinuli se na više strana, posle čega je, prirodno, sledio poraz. U Srbiji jedno njihovo pleme, Skordisci, drži se nešto duže i osniva svoju tvrđavu Singidunum, današnji Beograd. U Bosni jak uticaj Kelta da se utvrditi kod plemena Japoda; a u Hercegovini njihov trag ostao je u području oko Konjica, gde se među imenima nalaze i ovaka, čisto keltskog porekla: Jakus, Bojo, Imscelio.

Iliri su bili u glavnom brđanska, danas bi rekli čisto dinarska plemena, u glavnom stočari, nemirni i gotovo stalno u međusobnoj krvi. Ardijeji su čisto četničko pleme i kad ih Autarijati potiskuju prema moru oni se u brzo snalaze i počinju gusarske napadaje po celom primorju. U svojim malim čamcima, brzim i lako pokretnim, oni ne samo što se smelo otiskuju daleko od obale, sve do Egejskog Mora, nego se usuđuju da s njima napadaju mnogo veće grčke i posle rimske lađe. Živeći tako kao četnici, gusari i stočari, oni se navikavaju na lak život, postaju oblaporni i pohotni i naročito vole da se opijaju, uživajući u čestim gozbama. Njihovo piće je neka vrsta piva, sabaja, a kod nas možda i vino. Ima, čak, priča da su ih Kelti, saznavši za taj njihov porok, namamili na dobro spremljenu gozbu i zamađijano piće i tako ih potukli. Na pijankama učestvuju i žene, koje su kod Ilira ravnopravne i koje ponekad uzimaju i vrhovnu državnu vlast, kao kraljica Teuta. Porodični život kod takvih ljudi ne izgleda da je bio mnogo moralan. Za izvesne ilirske poglavice zna se da su imali više od jedne žene, a za liburnske žene beleži se da su imale poviše muževa. Slobodne ilirske žene, kojima devojaštvo nije uvet za udaju, snažne i lepo razvijene, rade sve kućne poslove, a uz to čuvaju stoku i dovlače same drva za kuću; žive, dakle, od prilike onako kao i danas žene po Albaniji i Crnoj Gori, samo sa manje moralnih obaveza. Nesposobnu za život decu Autarijati napuštaju i vrše tako, kao nekad Špartanci, rasno odabiranje. U borbi oni se u glavnom služe kopljem; ređi su kratki mačevi u obliku jatagana i nadžaci. Njihova je glavna borbena veština prepad u klanicama, gde su vrlo spretni i gde se brzo sporazumevaju. Konjice, prirodno, nemaju. Za borbe u sređenim bojnim odredima nisu uvežbani, niti se tu lako snalaze. U dodiru s Grcima i posle u borbama dobivaju kao plen nešto više i lepšeg oružja, na koje očevidno dosta polažu. Na prsima, mesto oklopa, nosili su toke. Uređenje im je plemensko. Kod pojedinih plemena broj brastava je vrlo veliki; kod Delmata iznosio je 342, a kod Desitijata 103. Plemenima su upravljali njihovi poglavari, muški ili ženski. Plemena su živela dosta podvojeno, čemu je mnogo doprinosilo planinama rastavljeno i razuđeno dinarsko područje, na kom su živeli. Ta rascepkanost i suviše razvijena plemenska individualnost bili su uzrok da Iliri nisu nikad stvorili svoje zajedničke države i da su kasnije, radi međusobnih borbi i nikakve svesti o zajednici, postali dosta lak plen rimskog imperijalizma. Sredinom III veka pre Hrista beše nastala jedna ilirska država, ali je ona ograničena samo na područje Jadranskog Primorja, od Skadra do Cetine, a vlast toga vladara znatno su ograničavali plemenski predstavnici. O jeziku Ilira zna se vrlo malo, pošto su mu gotovo jedini ostaci lična imena i topografski nazivi. Tih imena ima, međutim, priličan broj i na našem području, očuvanih ponajviše u starim natpisima; takva su: Bato, Dazas, Glavus, Temeja, Panto, Tata, Pines, Brikuša, Zorada, Zanatis, Mandeta i dr. U toponomastici starih ilirskih naziva ima vrlo mnogo sve do naših vremena. Glavna reka Hercegovine, Neretva, nosi ilirsko ime. Grad Zadar zvao se ranije Jader ili Jadera; očito je da je ime u vezi s nazivom Jadrana i sa drinskom oblašću Jadra. Od ardijejske varoši Biston i Bast došao je naziv Baška Voda. Gotovo sva imena bosanskih reka Drina, Drinjača, Buna, Sana, Una, Pliva starog su porekla i to ponajviše ilirskog. Batovo, Batotići, Batuša, Batići i sl. nesumnjivo su u vezi s imenom Bato. Od plemena Ibrijana potiče ime Ibra. Ime Arareva gomila na Glasnicu izvodi se od reči arar, koja se očuvala u albanaškom i još uvek označava humku.

Kao historiski činilac javljaju se ilirska plemena i njihova država tek oko 230. godine pre Hrista. U to vreme oni dolaze u sukob sa Rimljanima i izazivaju s njihove strane živ interes za sebe, a kod sebe čitavu promenu dotadašnje politike. Gusari i četnici, nesmetani od nekog jačeg protivnika, oni su postali strah svega susedstva, zbog svojih drskih napadaja, pa su, ohrabreni, sve više širili svoj krug akcije dopirući jedno vreme čak do Peloponeza i do talijanskih obala. Od njih počinje osetno da strada rimska trgovina i po Jadranskom moru i po njegovim obalama. Radi toga dolazi 229. godine do rimskog protesta kod ilirske kraljice Teute. Jedan od poslanika, preteći, rekao je tom prilikom kraljici da će Rim znati naterati Ilire da izmene svoje navike. On je tu pretnju, istina, platio glavom, ali je prorekao istinu. Njegova pogibija bi povod ratu, koji je za Ilire doneo znatne gubitke i značio početak čitava niza daljih nesreća. Rimljani su stavili svoju tešku ruku na Iliriju i istrajno su radili da se tamo učvrste. Iliri im u tom sami pomažu. U međusobnim borbama oni se slabe toliko, da moraju zavisiti od drugih, a osim toga jedna strana traži uvek naslon na Rim. Uz to, njihovo gusarenje ne prestaje i daje stalno novog povoda za sve oštrije mere. Godine 168. pre Hrista, posle poraza ilirskog kralja Gencija, i severno ilirsko područje, od Skadra do Neretve, dođe pod vrhovnu vlast rimsku, dok je južno bilo već ranije izgubljeno. Slobodna ostadoše jedino plemena iz unutrašnjosti. Za Delmate se, međutim, pominje izrično da su se bili odmetnuli od svog ilirskog gospodara, da su stvorili samostalnu državu i da su ostali slobodni i posle njegova poraza. Samo za kratko. Nesumnjivo je bilo da je cepanje pojedinih ilirskih plemena išlo jedino na ruku Rimljanima, koji su, radi tih međusobnih ilirskih borbi, mogli postizati svoje uspehe sa manje napora i žrtava i kojima je posle bilo lakše savlađivati male protivnike svakog ponaosob. Godine 155. palo je u rimske ruke i Dumno, glavni glad Delmata. Malo posle toga Rimljani su počeli svoja osvajanja Ilirije i sa severne strane, polazeći od Istre u dolinu Save. Od godine 129–118. pre Hrista oni su prodrli do Siska i Salone, uzeli sve te oblasti i još tada obrazovali posebnu provinciju Iliriju, čija je granica išla od reke Formija, južno od Trsta, preko karsta i juliskih Alpa, na reku Savu. U toj pokrajini bio je 59. prokonzul niko manji od slavnog Gaja Julija Cezara. Slobodoljubivi Iliri nisu mirno podnosili rimsku vlast i ustanci su kod njih bili i vrlo česti i vrlo krvavi. Naročito behu iskoristili ljute rimske borbe za vreme građanskog rata između Cezara i Pompeja. Dalmatinski ustanici stadoše na stranu Pompejevu, nesumnjivo ne iz nekog republikanskog uverenja, nego iz demonstracije protiv svog nekadašnjeg zapovednika i sa namerom da se u opštem metežu koriste i sami. Ustanak dalmatinski toga vremena traje dugo i tek je Oktavijanu, posle velikih napora i posle svog ličnog izlaganja, uspelo da 33. godine ponovo pokori pobunjenu zemlju. „Ni u jednom od svojih ratova”, veli Momzen, „nije Cezar u tolikom stepenu razvijao svoju energiju i ličnu hrabrost”. Tom prilikom Oktavijanu su se pokorila i mnoga plemena daleko u unutrašnjosti, koja su dotle bila u glavnom slobodna. Ustanaka je, ipak, bilo i docnije. Plemena, koja su svikla da žive u slobodi, ne vodeći obzira ni o kom, sem o svojim prohtevima i interesima, nisu mogla, i posle teških rimskih udaraca, da potpuno poviju glavu. Kadgod čuju ili vide da je rimska vojska upletena na drugoj strani, Iliri se dižu i kušaju svoju sreću. Poslednji od takvih ustanaka, i opet vrlo velikog obima, bio je u godini 6–9. posle Hrista koji je energično ugušio docniji car Tiberije.

Mir iza toga trajao je godinama. Rimska uprava, jedinstvena u svojoj administrativnoj organizaciji, brzo uvodi red i svojim garnizonima i veteranskim kolonijama vrši posedovanje najvažnijih prometnih linija i počinje svoju postepenu romanizaciju zemlje. Odmah, od prvih dana, Rimljani živo rade i na podizanju puteva. Još Oktavijan daje poticaj za to, iz početka s namerom, da bi vojsci i komori olakšao put kroz teške i opasne dalmatinske i hercegovačke vrleti. U brzo sva je Bosna i Hercegovina ispresecana putevima. Glavna pruga polazila je iz Akvileje i išla je duž Dinarskih Alpa sve do Skadra, odvajajući se jednim krakom za Sisak, drugim od Salone na Savu i trećim od Narone na Drinu. Druga važna linija išla je od Ljubljane (Emone) na Sisak i Sirmij (Mitrovica) i odatle dalje prema moru, hvatajući sporednim putevima glavna mesta pojedinih oblasti. Glavno rimsko kulturno središte za Hercegovinu bila je stara Narona. Bogata trgovačka varoš sa svim, što se tad u jednom rimskom gradu moglo naći, sa forumom, kupatilima, pozorištem, državnim zgradama i kipovima, nesumnjivo je delovala na sve elemente, koji su iz unutrašnjosti dolazili u nju. Njeni trgovci, opet, išli su u provinciju, da uhvate veze i počnu izmenu dobara. Iz Narone je vršena i kolonizacija. Prva po redu, kao najbliža, bila je bogata gabeoska dolina oko Neretve. U nju dolaze naronske koloniste kao filijale tamošnjih porodica, kao što su Atiliji i Papiji. Odatle, oni prelaze i dalje. Na Brotnju, u Čitluku, utvrđena je porodica Safinija, čije je glavno sedište bilo u Naroni. Inače, glavno mesto čitave zemlje bila je Salona, koja je došla u red prvih mesta čitave države, kad je car Dioklecijan počeo u njenoj blizini podizati svoj veličanstveni dvor. U samoj Bosni i Hercegovini razvilo se vremenom više rimskih gradova, od kojih su ponajvažniji, a nešto bolje poznati, ovi: Bistue stara (u Varvari, na izvoru Rame) i nova (u Zenici), koje su dobile gradsko pravo već u I veku; Salvium (Grkovci, u livanjskom polju); u rudničkom gradu Domavijumu kod Srebrenice bio je glavni ured za sve srebrne rudnike čitave Dalmacije i Panonije; Delminium – Dumno; Gradac kod Posušja i Stolac. Najstariji forum u našoj zemlji beše onaj u Dumnu, podignut već 18/19 godine po Hristu. Kao zanimljiv dokumenat rimskog kulturnog uticaja i potrebe za izvesnim boljim životom postoje ostaci većeg rimskog kupatila na Ilidži kod Sarajeva sa mozaicima i nakitom otmenije vrste.

Rimski trgovci uvozili su u naše zemlje ponajviše predmete finije i raskošne; amfore, staklo i njegove izrađevine, fibule, bolje oružje, nakit, posle svetiljke i sl. Izvozili su, međutim, prema jednom izvoru, drvo, mlečne proizvode i železo. S mlečnim proizvodima očito je u vezi stočarstvo, koje je bilo stalno jedno od glavnih zanimanja bosansko-hercegovačkog stanovništva. O njemu i o bogatstvu ovih krajeva u stoci ima čitava lista navoda iz svih vekova historije; uostalom, dosta je pomenuti, da se samo ime Dalmacije tumači pojmom ovčije paše. Uz stoku, kao izvozni predmeti, išla je vuna – u Saloni je čak postojala rimska radionica za vunu – i kože. Vunena ilirska haljina prešla je čak u običaj kod Rimljana i pod imenom delmatica održala se u zapadnoj crkvi sve do naših dana. Od II veka po Hristu kod nas se još naročito razvila rudarska proizvodnja.

Proces romanizacije Ilirika nije bio jednak na svima stranama. Pristupačnije primorje sa čitavim nizom naglo razvijenih gradova relativno je brzo dobilo i romanski tip i romanski karakter, dok je teže pristupačna unutrašnjost ostajala u svom manje-više primitivnom stanju i sa manje mešanim domaćim stanovništvom. Rimsko kulturno osvajanje išlo je ponajviše uz kopnene i vodene putove i oko mesta čiji je privredni značaj zasluživao posebnu pažnju. Ali, kako je rimska vlast trajala vrlo dugo, punih pet vekova, ona je ipak u tolikom vremenu morala ostaviti traga i dublje u unutrašnjosti. Setimo se samo uticaja Turaka na nas. Uticaj romanizacije bio je naročito velik kod vojske. Vojska je ilirska već u II veku osećala u stvari „rimski”. Krvavi meteži, koje su od II veka počela da izazivaju pomeranja naroda u srednjoj Evropi i rimska zavojevanja preko granica Dunava; upadi Gota u balkanske pokrajine i njihovi napadaji i na ilirske zemlje; opšta uzavrelost na vrhovima rimske uprave, gde je mnogi vojskovođa, bez velikih skrupula, uzimao carsku vlast i stvarao pometnju; – sve to izaziva ratoborna ilirska plemena, ne da pokušaju oslobođenje od rimske uprave, nego da kao njeni legionari uđu u prve redove borbenih stranaka i da svojim odlukama utiču na najvažnija lična i upravna pitanja u državi. Tad nastaje kod Rimljana, kako vele, „ilirizacija vojske i uprave”. Stara tradicija svoje državne slobode bila je, dakle, iščilela i ilirski vojnički elemenat našao je svoje ambicije u hijerarhiji rimske vojske. Iz njihovih redova dolazi čak nekoliko rimskih careva „Što su bili Albanezi dugo vremena turskoj državi, to su na isti način i njihovi preci radili u rimskom carstvu, kad je dospelo do sličnog raspadanja i sličnog varvarstva".

Pri definitivnoj podeli Rimskog Carstva u istočno i zapadno, 395. godine, Dalmacija je došla u zapadnu sferu. U njoj je bila podrazumevana i Bosna, čija je granica na istoku bila, u glavnom, dolina gornje Drine i kraj do Rudnika. Ali, kako zapadno rimsko carstvo nije trajalo posle toga ni punih sto godina (propalo godine 476), to se ni ova podela, bar u državno-administrativnom pogledu, nije mogla dalje održati. Posle kratke vlasti Istočnih Gota, došle su naše zemlje u VI veku pod Vizantiju i ostale pod njenom vrhovnom vlašću nekoliko vekova. Ali, uticaj Rima na ove oblasti održao se u drugom pravcu, u kulturnom i duhovnom, i nikako nije mogao biti potisnut od grčkog elementa. Taj kulturni i duhovni uticaj Rima i Italije na dalmatinsko primorje i Bosnu i Hercegovinu sasvim je razumljiv, kad se uzme u obzir geografski položaj oba područja i lako uoče mnoge veze, neposredne i vrlo bliske koje su nekoliko vekova postojale između njih. Uticaj latinskog jezika i romanske kulture bio je, u ostalom, toliko jak i preko granica Dalmacije, da je mogao osvojiti čitave daleke pokrajine kao Dakiju na Dunavu. Ne treba smetnuti s uma, da je to bio službeni jezik i da je bio uveden gotovo u svu administraciju. Sami carevi vizantiski podržavali su ga u svečanim aktima. Osnivajući grad Skupi car Justinijan ga naziva Justinijana prima i njegov pisac Prokopije mora da tumači svojoj grčkoj publici, kako to ima da znači prva. Svi narodi Poluostrva, veoma izmešani, Iliri, Tračani, Goti i druga plemena, kao nekad narodi Austrije nemačkim, služili su se latinskim jezikom za uzajamno sporazumevanje, jer je to bio i jezik administracije i jezik vojske. Uticaj duhovni bio je naročito jak od pojave hrišćanstva. Ima vesti da je čak Tit, učenik apostola Pavla, dolazio u Dalmaciju da propoveda hrišćanstvo. Van sumnje je da je hrišćanskih sledbenika bilo u Dalmaciji rano i da su se tamo uporno održavali, uprkos svih gonjenja.

Da je hrišćanstva bilo u Bosni i Hercegovini još pre dolaska Slovena, ima više dokaza. Prvo su ostaci starih crkava. Kao jedna od najstarijih jeste kapela u Vidoštaku kod Stoca. Taj kraj beše u rimsko doba veoma napredan. Blizak rimskim logorima na Neretvi, a posebno velikom logoru Mogorjelu, nedaleko od Narone, u pitomoj dolini Bregave, Stolac se bio lepo razvio i pokazivao izvesnu raskoš, najveću dosad poznatu u čitavoj zemlji. Tu su nađena kupališta s dosta ukusa i bogati mozaici, kakvih nije bilo ni u samoj Naroni. U toj rimskoj koloniji nađena je ta kapela sa 19 kvadratnih metara površine. Druga, malo veća, sasvim prosta, otkrivena je u Borasima, u dolini Trebižata, u najgušćim rimskim naseljima. Treća, prava bazilika, nađena je u rimskoj koloniji Skelanima. Ali, od ovih je najvažnija dvostruka bazilika u Zenici, u Bistui, gde je bilo u VI veku sedište jednog episkopa. U Bosni i Hercegovini početkom VI veka bilo je hrišćanstvo organizovano pod dve episkopije, naronoskom i to bistuanskom. Na crkvenim saborima držanim u Saloni 530. i 532. godine nalaze se episkopi od obe te episkopije. Nešto od stare hrišćanske kulture prvih vekova ostalo je i u toponomastici naših krajeva. Brdo Cibrijan kod Trebinja ili Srđ kod Breze nesumnjivo imaju imena od Sv. Ciprijana i Sv. Srđa, kojima su tu negde bile podignute crkve. Naziv Župljana na Stonu došao je od Sv. Žulijana (Julijana), Sutorina od Sv. Irina, Sušćepan kod Herceg Novog od Sv. Stepan. Varvara kod Prozora ima još očuvane ruševine crkve te svetiteljke. Sav crkveni uticaj bio je latinski. Svi episkopi na zapadnom delu Balkanskog Poluostrva behu pretežno romanskog porekla. Čak je njihov broj prevlađivao dobrim delom i u središnjim oblastima, zahvaljujući delovanju papina vikarijata u Solunu. Od 98 očuvanih imena episkopa iz tih oblasti, 59 je nesumnjivo latinskih, kao Amancius, Saturninus, Sekundianus, Gajus, Feliks itd. U Dalmaciji taj uticaj latinskog jezika i kulture bio je još intenzivniji i održao se sve do naših vremena.

III

Tridesetih godina VI veka, dok je vizantiski car Justinijan počinjao svoja ratovanja na svima stranama ondašnjeg sveta, stale su kroz nedovoljno zaštićene severne granice carstva prodirati slovenske čete, potiskivane sa svojih područja gomilama istočnih naroda, naročito Huna, koji su u opštem pomeranju Seobe Naroda nadirali prema plodnoj i bogatoj dunavskoj kotlini. Već u IV veku ponesena Hunima, više kao njihovi podložnici nego kao njihovi saveznici, pojedina slovenska odelenja silazila su u krajeve oko Dunava, ali od kraja V veka ona tamo stižu u većim grupama i u prvim desetinama VI veka ima ih već toliko da upadaju u oči. „Najveći deo onostrane obale Dunava Sloveni naseljavaju”, kaže za njih savremeni vizantinski pisac Prokopije. Odatle, oni prelaze u Vizantiju delimično da služe kao najamnici u njihovoj vojsci, kao što su pre činili Goti, a delimično, ali još više, da plene grčko područje, po primeru Huna, Bugara i Avara. Od sredine VI veka slovenski upadi bivaju češći i već se primećuju pojave, da pojedinci i grupe zaostaju na vizantiskom području. Vizantiski pisci kazuju otvoreno da se Sloveni ponegde na njihovom području ponašaju „kao u svojoj zemlji”, a daleki sirski pisac, Jovan Efeski, piše 584. godine da oni „stanuju tu sasvim slobodno i bez straha”. Godine 598. za vreme ofanziva cara Mavrikija na levoj obali Dunava, Avari i Sloveni napadaju Dalmaciju s Bosnom zajedno. Nezaštićena, Dalmacija je tada grdno stradala. Pominje se da je u njoj tom prilikom razoreno 40 gradova i posebno neki još nepoznati grad Balki ili Baljke. Za vlade cara Fokasa, a naročito za vlade njegova naslednika cara Hiraklija slovenske prelaženje na Balkan uzima još više maha. Zauzet borbama na Istoku, najpre sa Perzijom, a posle sa Muhamedom i novim versko-političkim pokretom u Aziji, car Hiraklije, sam poreklom istočnjak, beše obratio svu svoju pažnju na tu stranu i za velike ratove tamo upotrebio sve raspoložive sile. Severna granica Vizantije ostade kao otvorena i kroz nju su, u prvoj polovini VII veka, pokuljala mnogobrojna slovenska plemena. Opštu nesigurnost, koja je zavladala u našim krajevima pred kraj VI veka, vrlo dobro ilustruje sakrivanje i zakopavanje novca i nakita domaćeg stanovništva. U Naroni nađen je zakopan zlatni nakit jedne hrišćanske gospođe s novcima careva od Justina I do Tiberija II (t. j. do 582. godine) koji su bili sklonjeni sigurno u begu ispred neprijateljske najezde. U Grabovniku, među Ljubuškim i Vitinom, bio je u jednoj gomili sakriven gvozdeni lonac sa zlatnim novcem cara Justinijana i Justina II (t. j. do 578. godine).

Prirodna je stvar da je slovenski elemenat, koji je naselio ovo naše područje, došao pod uticaj romanske kulture. Danas je jasno da grčki uticaj na Srbe počinje docnije, tek u X veku, kad je naše pleme počelo da se širi prema kotlinama kosovskoj i moravskoj i kad je, posredovanjem maćedonskih Slovena, počela hristijanizacija srpskih plemena u znaku grčke duhovne kulture. Srpska plemena grupisala su se, s početka, u planinskim predelima od Save do Lima i od Cetine do Bojane, dakle poglavito u području današnje Bosne i Hercegovine, zapadne Srbije s Novim Pazarom, južne Dalmacije i Crne Gore. Pod svojim narodnim imenom ona se pominju na ovom području, i to baš u Bosni, prvi put 822. godine u Analima franačkog pisca Ajnharda. U narodu je bilo predanja da potiču delimično od severnih srodničkih plemena, poznatih danas pod imenom Lužičkih Srba. Konstantin Porfirogenit izrično je zabeležio saopštenje da pleme zahumskih vladara Viševića vuče lozu „od nekrštenih stanovnika oko reke Visle”. Hrvatsko pleme poselo je severnu i srednju Dalmaciju, Hrvatsku i bosansku Krajinu i zapadne strane Bosne, a na severozapadu ulazilo je u Kranjsku i Štajersku, gde je za dugo očuvan pomen njihova imena. Od starih slovenskih plemenskih naziva ostalo je još u bosanskoj Krajini ime Duliba, a na desnoj strani Neretve ime Smoljana. U narodu je zapamćeno i ime Avara ili Obara. Između Vrbasa i Nina ostalo je sedam mesta sa njihovim nazivom Obrovac i Obarska; a sama reč obarski obeležava tamo nešto plahovito i surovo.

Prvobitna organizacija slovenskih doseljenika bila je plemenska, kakva se delimično očuvala sve do naših dana u konzervativnim brdskim oblastima, u istočnoj Hercegovini, Crnoj Gori i Boki Kotorskoj. Neka od naših današnjih plemena došla su u veze sa starosedelačkim, kod kojih je plemenska organizacija bila isto tako vrlo jaka i čini se, sudeći po njihovim nazivima, kao Kuči, Mataruge, Bukumiri itd., da su se i stopila s njima. Tom stapanju nesumnjivo je mnogo doprineo i njihov geografski položaj u podvojenim kotlinama planina dinarskog sistema, a i zajednička stočarska zanimanja. Plemenske teritorije bile su u glavnom pojedine, relativno male, župe, prirodne jedinice, oko pojedinih reka (Drina, Rama, Vrhbosna i dr.) ili u poljima (Fatnica, Ljubomir i dr.) ili na mestima pogodnim za stočarstvo (Rudine, Borač, Dračevica i dr.). Zanimljivo je da danas župa ili „župno mesto” označava, po Bogišiću, samo „predio, gdje je pitomo, t. j. gdje snijega nema i gdje rađa vinograd”. Na čelu župa su župani kao nasledna gospoda. Porfirogenit navodi za trebinjsku oblast četiri roda naslednih župana. U Zahumlju je nasledna dinastija Viševića. Nad županima bio je neki vladar, „arhon” (narodno ime nije očuvano), sa vlašću nad više župa. Takvih vladara bilo je u srpskim zemljama IX veka više. Pored Vlastimira navodi se trebinjski župan Krajina, kome Vlastimir daje kćer za ženu i titulu arhonta „hoteći ga odlikovati”, i dajući mu tom prilikom i potpunu samostalnost. Centralizacija vlasti ne postoji; u tom Vlastimirovom aktu ima nečeg što direktno podseća na postupke naših zadružnih običaja. Poglavice su bile ograničavane u svojoj vlasti ustanovom narodnih sabora. Izgled malih plemenskih sabora poznat nam je iz opisa poljičkih skupština kod Spljeta. Poljičani su, zna se, došli u Dalmaciju iz Bosne. Njihove skupštine održavane su na jednom izvesnom mestu, pod vedrim nebom, a sačinjavala su ih samo plemenita gospoda („kućići”). U naročitim slučajevima sazivao se zbor cela naroda, takozvani „zbor podimni” (t. j. sa predstavnicima svake kuće, u kojoj ima živih ljudi, „po dimu”). Pomen o takvim plemenskim skupštinama u Paštrovićima ima i Ljubiša u svom Kanjošu Macedonoviću. „Na sred primorja općine paštrovske ima jedna mala luka, pusto žalo, koju ljudi i dan današnji zovu Drobnijem Pijeskom. To je zemanom bivalo mjesto gdje se narod kupio na zbor i na odluke… Četiri suđe i dvanaest vlastela, od svakog plemena po jedan čovjek, slobodno i na poređe izabrani, sjedili bi pod jednom međom vrh pijeska, a ostali domaćini jedan do drugoga po pijesku, i tu vijećali i sudili o najvažnijema poslima”. Česti su zborovi u trebinjskoj oblasti, ali tu nije sasvim sigurno, ko je sve imao prava da na njima učestvuje. Da je tamo dolazio i prost puk ima nekoliko nesumnjivih dokaza. U Drobnjacima još se i sad zna „Zborna Glavica". Kroz sve vreme robovanja pod Turcima saborom se stalno zvao narodni skup kod crkve u izvesne praznike.

Već za stare Slovene zabeleženo je još u VI veku da im se „imena menjaju prema različitim porodicama i mestima”. Ta osobina plemenskog uređenja javlja se stalno u našim oblastima. Već je K. Jireček istakao kako su izvesna plemena potisnula svojim nazivima imena ranijih oblasti; tako se mesto župa Vrsinje, Onogošt ili Papratna javljaju Zupci, Nikšići, Mrkojevići. Narodno predanje pamti donekle te veze, ali ih dosta često meša i pretvara u legendu. Eno najlepšeg primera za to u predanju o Bjelopavlovićima. Zanimljivo je svakako pratiti čitave nizove rodova iz jedne porodice. U neretvanskoj Krajini živelo je čuveno pleme Kačića, čija starina ide vrlo daleko. Od njega potiču mnoga bratstva, historiski potpuno autentična: Miošići, Žarkovići, Andrijaševići, Stipići, Petkovići, Bartulovići i dr. U trebinjskoj oblasti moćno beše bratstvo Ljubibratića, koje se pod tim imenom pominje sve od XIV veka. Već 1432. godine navodi se pet linija toga roda: Ljubišići kao najvažniji; zatim Medvjedovići, Dabiživovići, Radivojevići, Dobruškovići. U Popovu se od 1342. godine pominju Nikolići, čija prezimena posle nalazimo kao Vukosaliće, Bogišiće, Grgureviće. Od porodice Hrvatinića u Bosni u XIV i XV veku imamo Vukoslaviće, Vukčiće, Pavloviće, Stipaniće. Crnogorska dinastija Petrovića izvodila je svoje poreklo od neke bosanske loze, koja da je preko Nikšića i Banjana stigla pod Lovćen. Kao rodonačelnika te linije označavali su dva brata: Rajiča, od koga su Radonići, Žutkovići i dr. i Heraka, od koga su Petrovići, Popovići, Kustudije i još neki.

Glavno zanimanje stanovništva u vremenima Srednjega Veka bilo je stočarstvo i zemljoradnja. Ali je stočarstvo bilo više u običaju. Čitave oblasti, kao bilećke Rudine, bavile su se gotovo jedino tom vrstom narodne privrede. Sami vladari zanimali su se posredno i tim poslom. Bosanski kraljevi izvozili su svoj sir u Dubrovnik i Italiju, isto kao i srpski kraljevi svoju stoku. I najranija plaćanja i globe državi i kralju vršena su ne novcem nego stokom, malom i velikom. Stočarstvo se održalo kao jedno od tradicionalnih zanimanja sve do danas, sa vrlo mnogo starih nasleđa i pravnih uredaba u pogledu ispaše, u kretanjima stočara, u „izdizanju stoke” u planine i sa mnogo starinskih naziva za stoku i stočne proizvode. U Hercegovini postoji jedno pleme muslimanskih balija (u Podveležju i kod Gabele), sa svojim posebnim načinom životom, koje živi isključivo od stočarstva. U nazivima za stoku i stočne proizvode, posebno u mlekarstvu, ima vrlo mnogo starih romanskih i albanskih reči. Nema sumnje da se velik deo starog stočarskog stanovništva izmešao sa novodoseljenim Slovenima i znatno uticao na njih u stočarstvu, poznavajući bolje zemljišta i imajući možda više veštine u izvesnim stvarima.. Još u početku XIV veka nalazi se u sred Hercegovine, u stolačkom kraju, pastirska albanska opština Burmaza. Po pastirskim organizacijama u katunima dobila je u Crnoj Gori čitava jedna oblast svoje ime (katunska nahija), a u Dubrovniku se mnogo naša plemena zovu prosto: „katun Drobnjaci” ili „katun Mirilovići”. Otud je za sve pastire i romanskog i slovenskog porekla došao i opšti naziv Vlasi. Zemljoradnja je bila ograničena samo na neke doline. Pasivna Hercegovina i onda nije mogla da se prehrani svojim žitom, nego je često uvozila hranu. U dubrovačkim knjigama ima pomena da je ponekad žito dovoženo čak iz Apulije. Jedino su još Neretljani, mimo ta zanimanja, nastavili staru tradiciju brodarstva i gusarstva. Njihovi čamci, koji ponekad primaju do 40 ljudi, krstare uz sve obale Jadranskog Mora i postaju naskoro napast za plovidbu u tim krajevima.

Gonjen i goneći, u borbi i pljački, spustio se slovenski elemenat sa raznih strana istoka i severa u dunavsku dolinu i odatle u unutrašnjost Balkana. Još primitivan i usplahiren čitavim vrtlogom Seobe Naroda, on je zapao u balkanske šume i klance, s početka nimalo siguran koliko će tu ostati. S nepoverenjem su pratili ti došljaci ne samo svaki pokret vizantiskih vlasti, nego i sva kretanja svojih saplemenika i vrlo brzo, u svojoj instiktivnoj grabljivosti, oni su srtali jedni na druge, da bi, uzajamno istrti, bili sigurniji za svoj plen.

Krajem VIII i početkom IX veka počelo je opasno nadiranje Franaka prema istoku i jugoistoku. Na udarcu su bile slovenačke i hrvatske oblasti. Protiv toga tuđeg osvajanja javlja se pokret otpora, u kome se najviše ističe ličnost Ljudevida Posavskog iz Siska. Ovaj aktivni čovek uspeo je, da borbu proširi na dosta širok front i da oko sebe okupi i Slovence sa zapada i čak pleme Timočana sa istoka. Od 819–822. godine on je, s mnogo napora i žrtava, ipak nekako odolevao Francima; ali se na kraju, treće godine, prepade od velike franačke na nj upućene vojske i prebeže u Bosnu Srbima, „za koji se narod kazuje”, veli franački analist, „da zauzima velik deo Dalmacije”. Ali gramžljiv i bez moralnih obzira, Ljudevid ubija jednog od župana, koji ga je primio kao begunca, i prisvaja sebi njegovu oblast. U isto vreme šalje i poslanike franačkom caru, izjavivši spremnost da mu se pokori. Ovaj nije hteo da pregovara s njim. Ljudevid, s toga, dolazi u bezizlazan položaj. Gonjen od Franaka, a radi svog nedela omražen kod Srba, on postaje nemoguć, mora da beži iz Bosne i završava 823. u gadačkom kraju, gde gine od osvetničke ruke. Sva njegova država potpala je pod franačku vlast; a pokret, koji je prvi put u našoj historiji, za oslobođenje od tuđinaca, ujedinio dobre delove Hrvata, Srba i Slovenaca, propao je radi nedostatka snage i radi male vrednosti čoveka, koji ga je nosio. Ali ipak, od otpora prema Francima, kao prirodna reakcija napadaju, došlo je do bliže veze između pojedinih hrvatskih plemena i do stvaranja hrvatske narodne države. Na isti način, radi borbe s nasrtljivim Bugarima, stvorena je i srpska državna zajednica; obe u prvoj polovini IX veka.

Tokom IX i X veka počinje i glavna aktivnost za pokrštavanje Južnih Slovena. U Bosnu, s njenim centralnim položajem, hrišćanstvo je moglo doći samo posrednim putem: ili iz Maćedonije, od tamošnjih slovenskih pripadnika, koji su s uspehom delovali krajem IX i početkom X veka; ili iz susedne Dalmacije. Ova je druga bila bliža i vidno aktivnija. Zanimljiva je i važna pojava da su najstarije hrišćanske crkve u Bosni i Hercegovini sagrađene „ili na samim rimskim zidinama ili u neposrednoj blizini ruševina rimskih naseobina”. „Mi tu gledamo”, veli Ć. Truhelka, „istu kulturnu sliku u malom, što je u velikom prikazana u razvalinama Dioklecijanove palače u Solinu–Spljetu, kada se, iza katastrofalne provale barbara, razbjegli rimski građani plašljivo kupe oko razorenih ognjišta”. Najlepši primerci crkvene dekoracije očuvani su u Dabravinama kod Vareša i u episkopskoj crkvi u Zenici. Kao posebni lokalni tip te umetnosti, gde se „plastika stavljala u službu arhitekture” i gde su simbolične alegorije kombinovane sa raznovrsnim oblicima pletarnog ornamenta, geometriskih figura, akantova lišća i nabreklih grozdova, nalazimo stećke iz Donje Zgošće (dva najlepša primerka su danas u sarajevskom muzeju). „On kao da je zaglavak ove umetničke tradicije, jer se tu uz obilnu ornamentiku romanskoga stila pojavljuju već motivi, koji spadaju u kolo prostonarodne umetnosti”. I predmeti koji su nalaženi u tim ruševinama i u grobovima oko njih imaju svoje analogije ponajviše u Dalmaciji. U ostacima tih crkava nađeni su i neki hrišćanski natpisi, čiji je jezik samo latinski.

Dolazak na vladu cara Vasilija I Maćedonca (867–886) doneo je čitav obrt u vizantijskoj balkanskoj politici. On privlači carevini ne samo susedne Bugare, nego i najzapadnije stanovnike Poluostrva. Opasnost od Saracena, čije lađe provaljuju u Jadran, obratila je sve oči ugroženih na energičnog imperatora u Carigradu. Njegova flota doista donosi zaštitu. S njom posle učestvuju i naša plemena; ona, koja nisu htela da idu s Vizantijom, bila su kažnjena i silom naterana. Hrvati dobivaju svog vladara neposredno iz Carigrada. Oko 876. godine gotovo sva se Dalmacija obrće ne samo vizantiskom caru nego čak i carigradskom patrijarhu, na zaprepašćenje papino. Najupornije su se držali Neretljani. Oni su u stalnoj borbi s Mlečanima, pa kušaju da se odupru i Vizantiji. Ali, kad su videli sudbinu svojih hrvatskih suseda, pokolebaše se i sami. Uplašeni, oni su, preko naročitog poslanstva, izjavili caru svoju pokornost i zamolili sveštenike da ih prevedu u novu, dotle energično odbijanu, veru.

U X veku politički vidokrug naših ljudi postaje širi. U ljutim borbama između Vizantije i Bugarske, Srbi su osetan činilac i njih traže i jedni i drugi. Većina raških vladara drži gotovo stalno s Vizantijom, jer ih Bugarska, kao neposredni zavojevački sused, suviše pritiska. Zahumski gospodar, Mihajlo Višević, koji nije neposredno ugrožen, drži, međutim, stranu Bugara. Za vlade silnog bugarskog cara Simeona, Zahumlje bolje prolazi od Raške, koja biva pokorena i opustošena. Ali, iza Simeonove smrti (927. godine), dolazi ustanak i uspeh Časlavov i obnova raške prevlasti. Časlav je uspeo da pod svoju vlast skupi celu današnju Bosnu do Plive, Lijevna i Cetine; na istoku granica mu je išla sve do Rasa; na severu do Rudnika i Save; a na jugu do mora. Prvi put se tada za ovu čitavu državnu tvorevinu upotrebljava skupno ime Srbija, η Σερβλία. Srpsko ime od tada postaje šira oznaka za plemena istog porekla i osobina. U Srbe tadašnji vizantiski car, savremenik događaja, Konstantin Porfirogenit jasno vrsta: Bosance, Rašane, Trebinjce, Konavljane, Dukljane, Zahumce i Neretljane, iako ovi poslednji nisu bili u Časlavljevoj državi.

Jedan arapski pisac kazuje o Slovenima Balkanskog Poluostrva, u ovo doba, da su njihova zapadna plemena, Srbi i Hrvati, najhrabrija i da stanovnici onih krajeva zaziru od njih i traže njihovu zaštitu. Da nije njihove plemenske rascepkanosti i surevnjivosti, – veli on malo preterano – kako su smeli i odvažni, „ne bi se s njima mogao meriti po sili ni jedan narod na svetu”.

Od Časlavljeve pogibije u borbi s Mađarima (oko 960.), u Bosni se gospodari naglo menjaju i nastaje vreme unutrašnjih sukoba. Njom za kratko vladaju, sem domaćih gospodara, Hrvati, Vizantinci, Sloveni iz Maćedonije, pa najposle Srbi iz Zete. Za vreme kralja Bodina (1081–1102) Bosna je poslednji put u sastavu srpske države, dok južne pokrajine, Hum, Trebinje, Konavlje i Ston s neretvanskom krajinom, ostaju u zajednici sa Srbijom i nekoliko vekova posle toga.

IV

Od početka XII veka počinje širenje Mađara na Balkan. Učvrstivši se na svom području, oni krajem XI veka živo utiču na Hrvatsku i 1102. godine uspevaju da unište slobodnu hrvatsku kraljevinu. Od 1107–1110. godine dobivaju i primorske gradove Zadar, Spljet, Trogir i otoke Rab, Cres, Osor i Krk. Od 1127. godine počinju duga ratovanja Mađara sa Vizantijom i njihov interes za Srbe, pomoću kojih su se nadali lakše postići uspehe u tim borbama. Mađarske veze sa Srbima toga vremena vrlo su intimne; kralj Stevan II oženio je svog naslednika Belu kćerju srpskog velikog župana Uroša. U to vreme, od 1134–1136., uzeli su Mađari i bosansku župu Ramu, nesumnjivo s dalmatinske strane. Od 1138. godine javlja se Rama kao stalni sastavni deo mađarske kraljevske titule. Verovatno je, da su Mađari tom prilikom proširili svoju vrhovnu vlast i na ostale delove Bosne, jer u osnivačkoj povelji manastira Čatara u Mađarskoj novi kralj Bela II, na skupu u Ostrogonu, 1137. godine „po pristanku cele zemlje” daje bosansko vojvodstvo svom sinu Ladislavu. Taj momenat je važan i po ovom Ladislav je bio sin srpske princeze i kad on postaje gospodar te oblasti, to znači da joj za vladara dolazi čovek naše krvi. On će, prema mađarskom shvatanju, ličnim vezama omogućiti trajnije spajanje te zemlje sa njihovom krunom. Kako nijedan izvor ne pominje borbe oko tog, vrlo je verovatno da je celo ovo pitanje bilo rešavano po pristanku bosanske vlastele i u sporazumu sa županom Urošem. Mađarska vrhovna vlast u Bosni traje posle toga, s malim prekidima, preko puna dva stoleća.

Kao predstavnici domaće vlasti javljaju se u Bosni banovi koji nisu prosti vrhovni činovnici, kao u Hrvatskoj, nego nasledna gospoda. Prvi od poznatih banova je Borić, poreklom iz Grabarja, u blizini Broda. Kako je i po kojim svojim zaslugama došao on do časti bosanskog bana nije nam danas poznato; zna se samo da je pripadao jakom i vrlo korenitom bratstvu. U mađarsko-vizantiskim borbama učestvuje i on kao vazal mađarskog kralja, ali nema velike sreće. Svrgnut je s vlasti kad je u borbama dvojice mađarskih pretendenata izabrao da pomaže slabijega. Iza njegova pada Bosna je još jednom, poslednji put, videla vizantijsku vojsku i došla pod njenu vlast, da se, iza smrti snažnog cara Manojla Komnina (1180. godine), za uvek oslobodi od nje. Iste te godine javlja se i prvi pomen o poslovičnom banu Kulinu (1180–1204). On je bio vešt i, što se kaže, „srećan” vladar. Od ratnih podviga imao je, izgleda, samo jedan; kada je 1183. godine sa Mađarima i Nemanjom potiskivao Vizantince iz Srbije. Ostalo vreme proveo je u miru uređujući državu. Njegovu spretnost pokazuje način kojim se bez težih kriza, samim pregovorima i izjavama, oslobodio napasti od rimske kurije, koja ga je teško optuživala kao bogumila i njihova pomagača. U zemlji je spomen o njemu ostao, u glavnom, vrlo lep. U poslovicama još se i danas ljudi sećaju na vremena „od Kulina bana i dobrijeh dana”.

Vesti o bogumilima, radi kojih je Kulin bio optuživan, javljaju se prvi put oko 1200. godine. Poreklo ove hrišćanske sekte, čije slovenske osobine pokazuje samo ime, nije još dovoljno ispitano. Koliko se danas zna, ona se pojavila u Bugarskoj, u X veku, za vreme njenog opadanja, kao neka reakcija celom režimu u ratovima iscrpenoj zemlji. Nemajući nijednog čisto bogumilskog teksta, koji bi sam izlagao njihovo verovanje i prikazivao njihove tendencije, mi smo uglavnom upućeni na pristrasnu protivničku literaturu o njima, da bi otud saznali neka od njihovih načela. Ali, u mnogo slučajeva, gde možemo navode antibogumilske književnosti proveriti drugim izvorima, kao, na primer, od XIII–XV veka u Bosni, mi vidimo da se oni ne slažu i da su, prema tom, mnoge od postavaka problematične. Nešto od tog dolazi po svoj prilici otud što se tokom vremena i kod bogumila popuštalo u prvobitnoj načelnosti i što su pravljeni nužni kompromisi radi susedskih odnošaja, radi državne potrebe i radi ličnih razloga; a dobar deo neslaganja dolaziće još i otud što su izvesne stvari pojedini gorljivi pobornici pravoslavne i katoličke vere hotimice prikazivali gorim ili ponekad prosto nerazumevali.

U stvari, bogumilska nauka, po svojim osnovnim shvatanjima, izlazi iz pavlikanske, odnosno manihejske sekte, sa tragovima starijih gnostičkih učenja. Sve religije Istoka imaju, sa hrišćanstvom zajedno, vrlo jasno izražen dualizam osnovnih problema ljudske prirode, dobra i zla, anđela i đavola. Dobro, to je sam Bog i ono što je po prevashodstvu njegovo, dakle, duša; zlo je materija, odnosno telo. U ljudskom životu večna je borba između tog dvoga. Saznanje toga dovodi do potrebe da se pravi hrišćanin u svome delovanju trudi pomoći duši protiv tela, odnosno duhovnim savladati telesno. S toga, kao najdoslednija posledica takvih shvatanja je odricanje braka. Stari Zavet nije tvorevina Hrišćanstva; on je proizvod ranije telesne prevlasti i s toga je bio odbacivan sav osim Psaltira sa njegovim oduševljenim himnama Bogu. Pokret pavlikijanaca pada u ono uzbuđeno versko stanje pre ikonoborstva i ima kao karakterističnu crtu, prihvaćenu od bogumila, borbenost protiv crkvenog bleska i taštine. Od vere opšte jednakosti i ljubavi i skromne molitve postale su farisejske opštine sa sablažnjivom jerarhijom i sa učešćem u svim gnusobama dvorskog i prestoničkog života. Oni s toga traže vraćanje starom dobu prvih hrišćanskih opština. Neka otpane suvišna jerarhija; neka nestane čitava kruga naknadnih svetitelja, koji se slave mimo Hrista i gotovo ravno njemu; neka se ukine kult ikona, koji se približava kumirstvu. Sve treba da se prečisti i ispravi. Radi toga se pristalice ovog učenja zovu „čisti”, ili „pravi Hrišćani” ili, kao kod Slovena, „bogu-mili”. Po njihovim shvatanjima Bog nije tvorac neba i zemlje i svega onog što je na njima. Tvorac toga više je zli duh, nego Bog. Jedino, što je na svetu božije i dobro, to su duh čovekov i sunce. Hristovo vaploćenje bilo je samo prividno. S toga oni ne primaju krštenje, a naročito su protivni krštenju dece, koja ne shvataju značaja toga čina. Ljudsko telo je puteno, a puteno ne vaskrsava. Oni uopšte svode verske simbolizacije u granice kritike zdravog razuma i ne veruju u promenu vina u krv Hristovu, pa po tom ne priznaju ni pričešća. Rugaju se pomisli o nekom, čistilištu i praštanju grehova, a direktno se bune protiv štovanja krsta, na kom je bio razapet najveći predstavnik dobra. Prezviter Kozma, koji je u X veku pisao svoje napadaje protiv bogumila u Bugarskoj, opisuje ih ponekad tako da mesto ogorčenja protiv njih izaziva simpatije. Oni istupaju kao ljudi koji su uspeli da savladaju strasti: krotki su i smireni, ćutljivi, bez glasna smeha, i vidljivo ubledeli od posta. U narodu su vrlo aktivni. U Kozminim propovedima prebacuje se bogumilima da su nepokorni vlastima, da napadaju bogatstva i bogataše, da ismevaju starešine, da ne daju slugama da služe gospodare i da karaju boljare. Dalji prigovor je bio taj što su bogumili davali ženama izvesnu ravnopravnost. Drugim rečima, sekta je bila gotovo više društvena nego verska i postigla je svoje uspehe više na račun svojih socijalnih, nego radi svojih verskih načela. Glavne bogumilske opštine bile su u Maćedoniji, na donjem Vardaru i oko Babune. Otud možda i dolazi ime babuni kao druga poznata oznaka za bogumile.

Iz Maćedonije i Bugarske bogumilska jeres prešla je u Srbiju i bila tamo uzela maha, dok je nije suzbio Nemanja vrlo oštrim merama. Iz Srbije došla je tad u Bosnu, a iz Bosne u Dalmaciju i Italiju. U Bosni pristalice te vere zovu patarenima (naročito dubrovački izvori). Taj naziv nije još dovoljno objašnjen; možda je u vezi s grč. „katari” što znači „čisti”, kako su se zvale pristalice na istoku. Tumačenje da naziv dolazi od patarenus = ex pater, t. j. kao oznaka za one koji veruju da duh sveti proizlazi samo od oca, izgleda ipak kao ponajverovatnije. Njihovo shvatanje nije onakvo kao kod istočnih bogumila; u mnogo pitanja oni su se potpuno podudarali sa druge dve hrišćanske religije u zemlji; i postadoše čak jedno vreme vera gospode i samih upravljača. Oni priznaju svece; slave krsno ime; zaklinju se na krst; žene se i uživaju svetske slasti u punoj meri. Protivnici su im bili ipak i katolici i pravoslavni. Katolici su naročito žučno ustajali protiv njih i radi čisto verskih razloga i radi političkih interesa Mađarske. Ali su im i pravoslavni bili protivni. U raškim izvorima imaju dva-tri prokletstva na babune i nekolika pomena o borbi s njima. Samo, kako su katolici bivali podjednako agresivni i prema bogumilima i prema pravoslavnima, to su se ovi, vremenom, u obrani sve više približavali jedni drugima. Razlike su između njih, pošto obe behu istočne crkve, mnogo manje nego između bogumila i katolika. Odnos bi mogao biti između pravoslavnih i bogumila od prilike kao u Rusiji između zvanične crkve i takozvanih „staroobrjadaca”. Neki franjevački izvori i govore o „starovircima” u Bosni. Po našem mišljenju greše oni koji misle da se pod bosanskim bogumilima kriju čisti pravoslavni. Greše s toga što pravoslavlje sve do pojave Sv. Save nije bilo čvrsto i u samoj Srbiji i što nije bilo prosto od mnogih za ortodoksnu crkvu neobičnih pojava. U Bosni, koja kroz čitavo vreme od XII–XIV veka nema pravoslavnog episkopa, da pođe Savinim primerom, nije, prirodno, bilo ni posledica Savina rada. Za Albance piše jedan sveštenik iz 1308. godine da nisu „ni čisti katolici, i čisti šizmatici”. Tako je, verovatno, bilo i u Bosni s bogumilima, sve dok nije počela da jača među njima aktivnost sveštenstva pećske patrijaršije. U dubrovačkim knjigama dosta su česti pomeni o patarenima. Kako Dubrovčani nesumnjivo dobro znađahu šta su pravoslavni, to bi oni, vrlo verovatno, ma gde ostavili traga o tom da su patareni u stvari isto što i oni, da je to tako i bilo. Međutim, oni to nigde ne vele. Bogumili su bili jedna konzervativna sekta, sa mnogo elemenata prve kulture koju su primili iz Maćedonije i Srbije; radi toga je bila bliža pravoslavlju; i vremenom se, u masi, u njemu i izgubila.

Kod bogumila se osetno razvila nacionalna crta. Gonjeni od papske kurije i Mađara, oni su osećali da je mađarsko zavojevanje, s katoličanstvom zajedno, ne samo ugrožavanje njihove vere, nego i njihove državne samostalnosti. S toga grčevito brane i jedno i drugo i svoju crkvu nazivaju „narodnom” i „bosanskom”, a sebe same „pravim” ili „dobrim Bošnjacima”.

„Bosanska crkva” beše ovako uređena: vrhovni poglavica beše ded, sveštenici su gosti i starci (niži red) pod skupnim imenom strojnici. U svom testamentu od 1466. godine Radin gost rastavlja dve vrste svojih prijatelja, one „koji su prave vjere apostolske”, koji su „s pravom dušom i z dobrijem načinom krštenijem”, „koji grijeha ne ljube”; a drugo su „mrsni ljudi.” Šta je bliža karakteristika ovih drugih nije nam danas poznato, ali je očevidno da to nisu oni koji bi bili onako besprekorni ili prečišćeni. Pri svečanim aktima patareni bi dolazili u određenom broju po sedmorica (sedam nedeljenih dana) ili po dvanaestorica (dvanaest apostola; dvanaest meseci). Oni stanuju po mestima, koja po njima dobivaju svoje ime („locus Patarenorum in Glubscovo”). 1872. beležilo se da je francuski vicekonzul u Mostaru video u Jablanici, u Hercegovini, dva bogumilska sela; a pričalo se, da je bilo ostalo nešto potajnih bogumila i oko Kreševa. Ali mi, nigde, u čitavoj zemlji, nismo čuli za kakav siguran trag o tome. Međutim, jedan podatak iz katoličkog šematizma hercegovačke biskupije od 1867. godine zaslužuje ozbiljnu pažnju. Tamo se kaže da je u selu Dubočanima porodica Helež, pre koju godinu, prešla u islam, a „bila je poslednja, koja se držala ludila bogumilskog”. U narodu nema danas pomena čak ni o samom imenu njihovu. Poneki naziv kao, primera radi, potok Babun kod Mostara ili ime Babunović bili bi jedini ostaci.

Vesti, koje su širene o bosanskim patarenima, bile su, naravno, vrlo pogrdne. U glagoljaškoj književnosti, u jednom rukopisu Dijaloga pape Grgura Velikoga, s početka XVI veka, kazuje se ovo: „O nesrićno kraljevstvo bosansko, na koga ni rosa ni daž ne padi, pokle rodi i shrani i brani tolike i takove jeretike, ki govore, da gospodin Isuhrist ni imel pravoga tela človičaskoga i da je blažena diva Marija bila anjel i mnoge ine bludnje protivu veri katuličaskoj govore”. U jednom rukopisnom tipiku manastira Krušedola piše se opet za „sluge đavolov” bogumile, kako „kao tati noću idu” i „prevraćaju hrišćane od vere božije”. U Dubrovniku smatrala se kao teška uvreda reći nekom da je „babica patarenska”.

Posle Kulina Bosna je postala veoma ozloglašena na papskoj kuriji radi uspeha bogumilskog učenja. Pape ljutito pišu kako tamo jeretici javno ispovedaju svoju veru, „kao što lamije doje svoju štenad golim sisama” i traže protiv njih prave krstaške ratove u dva-tri maha. Bosanski ban Ninoslav (1233–1250) imao je s toga teških dana. On je s početka popuštao papinim željama i, preplašen njegovom aktivnošću, bio voljan da pusti njegove ljude nesmetane u propovedanju „prave vere”. Po papinim obaveštenjima Bosna je tad izgledala „kao pustinja i šikara, puna trnja i kopriva, i postala je leglo guja”. Kad je Ninoslav video da papina akcija dira njegova suverenska prava i radi, u stvari, za mađarske interese, on se obrnuo protiv nje i primio borbu. Rat je trajao od 1235–1238. i naneo je mnogo štete Bosni, ali se Ninoslav održao i tad, kao i u docnijim borbama. Tek iza njegove smrti bi Bosna savladana (1253) i podeljena u više oblasti.

U samoj Bosni održali su se banovi rođaci, Prijezda I i njegovo potomstvo; dok su u neke druge krajeve (Soli i Usoru; Sanu; Dubicu) došli strani, većinom mađarizirani nemački gospodari. Od 1284. godine dobija Mačvu s Beogradom, Srem i Soli sa Usorom (današnji tuzlanski okrug) srpski kralj Dragutin kao zet mađarskog kralja i kao njegov vazal. U Bosni između Dragutina i domaće dinastije nema sukoba; naprotiv, Stepan I Kotroman, sin Prijezdin, uzima za ženu Dragutinovu kćer Jelisavetu. Na osnovu te ženidbe tražiće njegovi potomci posle nepunih sto godina srpsku kraljevsku krunu. Po pričanju arhiepiskopa Danila, Dragutin je u Bosni pomagao širenje pravoslavlja (njemu se pripisuje podizanje manastira Rače; predanje o tom, da je on podigao Papraću i Lomnicu, nije sigurno) i sa uspehom je prevodio „mnoge od jeretika” u „veru hrišćansku”.

Za vreme prestonih borbi u Mađarskoj, posle izumrća Arpadove dinastije, naročito se istakla i osilila dalmatinska porodica Šubića, čiji se glavni predstavnik, ban Pavao, bio sav založio za kandidaturu napuljskog princa, Karla Roberta. U vlasti te kuće nalazila se pred kraj XIII veka čitava Dalmacija i nešto od Hrvatske; a od 1299. godine i jedan deo Bosne. Kako je Pavao postao bosanski gospodar nije nam danas tačno poznato, ali će biti da je iskoristio smutne prilike kod zavađenih mađarskih i domaćih velikaša i da je ušao osvajući. Jer borbe je bilo. Ban Stepan I Kotroman bio je, to znamo sigurno, potisnut čak do Drine; a ban Mladen Šubić, brat Pavlov, poginuo je negde u Bosni od „nevernih jeretika”. Od 1305. godine ban Pavao postaje ipak „gospodarem čitave Bosne”, izuzimajući oblast kralja Dragutina, i u njoj je postavio, kao svog zamenika, najstarijeg sina, Mladena II. Ali, taj nije znao očuvati tekovinu svog oca. U svojoj sili on je postao obesan i u brzo stvorio protiv sebe čitav krug ljutih neprijatelja. Kad je 1318. godine, ne mereći svoje snage, ušao i u borbu sa kraljem Milutinom, da bi dobio humsku oblast, počela je njegova zvezda naglo da tamni. Izišavši iz te borbe pobeđen on je brzo dočekao odmetanje svojih podanika i stvoren front napadača iz susednih oblasti. Nije ga poštedeo ni mađarski kralj, koji je svoju krunu dugovao njegovoj porodici. U 1322. ban Mladen bio je već pala veličina i potpuno onemogućen na svom dotadašnjem području.

V

Borbe protiv posrnule porodice Šubića iskoristio je najviše mladi bosanski ban Stepan II Kotromanić, sin bana Stepana I. Mudar i trezven, sa iskustvom čoveka koji se jedno vreme potucao izgnat iz otadžbine, on je ipak bio dovoljno aktivan i brz na odluku. S njim počinje osetan napredak Bosne u svima pravcima. Ono što je bio kralj Milutin za Dušana, to je bio Stepan II za Tvrtka: tvorac državne stabilnosti i organizator njene unutrašnje snage. Njegova državnička veština bila je vrlo prosta. Udarao nije nikad tamo gde je bilo opasnosti da može izići nagrađen; bio je vrlo aktivan uvek, kad je trebalo iskoristiti tuđu nevolju i mutnu situaciju; a gde se trebalo odlučivati između dva podjednako jaka protivnika, on je gledao da održi veze sa obojicom. Takva državnička veština, očevidno, nije visoke vrednosti; ali za one koji se njom služe dosledno ona donosi koristi i uspehe. A državnici se manje-više cene svi po tom, ne kako su radili, nego šta su postigli.

Kad je pao ban Mladen, Stepan II je ostao jedini gospodar Bosne. Pored toga, čuvajući svima načinima milost mađarskog kralja, dobio je on još i bosanski deo Dragutinove oblasti, kao njegov unuk i kao naslednik. Dragutinov sin, Vladislav, beše pokušao da iza Milutinove smrti dobije srpski presto, ali je u borbi sa Stevanom Dečanskim rđavo prošao i morao je da beži u Mađarsku, daleko od srpskih granica. Stepan Kotromanić iskoristio je i te borbe oko prestola u Raškoj, pa je ušao i u Hum i osvojio celu tu oblast (do 1326.). Sve dotle, od vremena Nemanjina brata, kneza Miroslava, Hum je, sem malih prekida, bio stalno u srpskoj vlasti. U njemu je, u Stonu, (1219.), Sv. Sava podigao i jednu pravoslavnu episkopiju, jedinu na području čitave današnje Bosne i Hercegovine, koja je tu ostala sve do strahovitog potresa od 1252. godine, a odonda prenesena je u Petrov Manastir na reci Limu. Kad je kralj Dragutin u gatačkom polju, 1276. godine pobedio svog oca, kralja Uroša, povukao se ovaj negde u humsku oblast i tu je ostao sve do smrti. Najstariji sin kralja Milutina, knez Konstantin, bio je više godina namesnik u toj zemlji, a stanovao je u Stonu, Nevesinju i na Brotnju. Da raški gospodari nisu mogli lako da prežale takav gubitak, bilo je vrlo jasno. Između njih i Kotromanića ostaju zbog toga odnosi čitavo vreme vrlo zapeti, a u dva-tri maha dolazilo je i do pravih sukoba. Naročito to nije mogao da prežali Dušan, i gotovo četvrt veka docnije poduzima protiv Bosne vojni pohod, da povrati izgubljeno (1350.). Uz Hum Srbija se morala lišiti i Stona, koji beše ostao gotovo potpuno otsečen od ostale države. Samo, Ston nije bio izgubljen u nekoj ratnoj smutnji, nego ga je Dušan prodao Dubrovčanima (1333. godine) za 8000 perpera i stalnu godišnju rentu od 500 perpera. Dubrovačka republika beše tad primila na se i obavezu da ne smeta pravoslavlje u Stonu, odnosno, po njenim rečima u ugovoru: „pop srbski da poje u crkvah”.

U Dalmaciji Stepan II je želeo da iskoristi borbe tamošnjih hrvatskih velikaša i da se dočepa vlasti i uticaja onako kako se nekad ban Pavao bio raširio u Bosni. Kad je umro mađarski kralj Karlo Robert (1342), a na vladu došao njegov tek šesnaestogodišnji sin Ludvig, ban Stepan počinje da se koleba. On sumnja u sposobnosti mladog kralja i traži s toga veza sa Mlečićima. Ali, čim je video energičnu volju Mađara da nastave staru politiku jake ruke, on im pokorno pridružuje svoje čete i ratuje s njima u Dalmaciji protiv istih onih ljudi kojima je do juče nudio savez. To njegovo učešće ne ide, istina, od srca i nije iskreno; iako saveznik Mađara on nalazi puta i načina da održava veze i sa Mlečićima i da im učini nekolike ne male usluge. Mađari pomalo sumnjaju u njega, ali ga ipak ostavljaju na miru; nešto s toga, što vešto krije tragove, a drugo, što je bio formalno ispravan. Kasnije, njegov ugled osetno raste; naročito onog časa, kad mađarski kralj uzima za ženu njegovu, kod Mađara mnogo opevanu, kćer Jelisavetu (1353).

Ojačavši Bosnu na sve načine; ujedinivši je od Drine do Cetine i Sane; davši joj izlaz na more; utvrdivši u njoj posrnuli banski autoritet i svoju dinastiju; stvorivši čvrste veze sa Mađarima i papskom kurijom; on je umro nekoliko nedelja iza udaje svoje kćeri, sa svešću da je Bosna na sigurnom putu da postane od obične vazalske pokrajine ugledna i prava država.

U koliko je Stepanu II nedostajalo izvesnog šireg pogleda u stvari i potrebne otmenosti u političkom potezu, u toliko ga je više imao njegov naslednik i sinovac, Tvrtko. To je nesumnjivo najveći vladar Bosne i jedna od najlepših ličnosti celokupne naše prošlosti. Odlučan i pravolinealan kad ima da svrši stvar; uviđavan i predusretljiv kad treba da je razume; moćan i sa daleko uprtim pogledom kad treba da je izvede. Na vladu je došao vrlo mlad, sa jedva kakvih sedamnaest godina, kao i njegov suveren i savremenik Ludvig (Lajoš) Veliki; ali je odmah, od prvih koraka, za razliku od cara Uroša, svog drugog savremenika, pokazao da ima svoju volju i s njom sposobnosti i da je naturi.

Mađarski kralj, prvih godina Tvrtkova vladanja, nije bio u dobrim vezama s njim. Zauzet velikim ratom sa mletačkom republikom u Dalmaciji, on nije, bar koliko se danas zna, upotrebljavao protiv njega vojnu silu, ali ga je, držeći je u pretećem stavu, naterao, da mu, kao miraz uz ženu, ustupi humsku oblast do Neretve i celo Završje. Malo posle toga, 1363. godine, Ludvig, je, nalazeći za razlog verske prilike u Bosni, krenuo protiv banovine dve vojske. Jednu je, čak, vodio on sam. Hteo je, nesumnjivo, da u zemlji ubije svaki duh otpora, koji se javljao, i svaku pomisao o nekom smelijem zamahu u politici. Mimo svako očekivanje, obe kraljeve vojske vratile su se bez ikakva uspeha. Stepanova tvorevina bila je toliko jaka da je mirno mogla odoleti jednom tako opasnom udarcu; a Tvrtkova ruka toliko snažna da održi meru. Ali, što nije mogao mađarski kralj, učinila je domaća nesloga. Tvrtkov mlađi brat Vuk, pomagan od većeg dela velikaša, prepadom uze vlast i natera brata da kao izgnanik moli milost i pomoć dojučerašnjeg neprijatelja. To su bili najteži dani u Tvrtkovom životu. Mađari, kojima je dobro došla ta unutrašnja borba u Bosni, da obe stranke, u jedan mah, učine više zavisnim od sebe, dadoše Tvrtku pomoć i podržaše ga, doista, da povrati vlast. Do juče ponosan radi pobede nad Mađarima, Tvrtko je morao da povije glavu i da postane njihov obvezanik i ponovo vazal.

Godine 1371. poljuljana je iz temelja cela srpska država porazom na Marici; te iste godine umro je i poslednji srpski izdanak dinastije Nemanjića. Neko je trebao da prihvati vlast pre nego se država potpuno rasturi. Ko će to da učini? Među prvima javlja se župan Nikola Altomanović, moćni gospodar od Rudnika do mora, sa gotovo celim Podrinjem, Novim Pazarom, Zagorjem, Trebinjem i Konavljem. Od srpskih dinasta on je, u taj mah, nesumnjivo bio najsilniji. Ali, nije bio i najbolji. Surov i pust, on nije imao nikakvih obzira i došao je u sukob sa celim svetom. Malo pred svoju pogibiju sprema se na nj kralj Vukašin sa sinom Markom i sa Balšićima. Protiv njega je propištala dubrovačka republika; on je oteo Rudnik knezu Lazaru i naterao ga u vazalstvo Mađarima; a na Tvrtka je još ranije dizao njegove podanike i pomago mu brata Vuka. Knez Lazar, mudriji i čestitiji od njega, pored svih svojih veza, nije imao dovoljno snage da potisne Nikolu i da mimo nj iziđe napred. Tvrtko? On je bio potomak Nemanjića; istina po ženskoj liniji, ali tek i njihova krv. On je bio i dovoljno jak i sa dovoljno autoriteta. Ali, on je bio, iako Srbin, vladar jedne odvojene oblasti i bez veza sa raškim ljudima. Da se dođe do krune treba stvoriti veze i onemogućiti protivnike. Između Lazara i Tvrtka nema sukoba. Tvrtko zna da je Lazar slabiji; a i da je njegovo pravo jače od Lazareva. Jer Lazaru se pripisuje legitimno pravo na krunu Nemanjića po tom što je njegova žena iz nemanjićske linije Vukanove; mesto sa ženom, Tvrtko je imao to pravo u samom sebi. Pored toga, njih i jednog i drugog beše župan Nikola zlom zadužio i jedan i drugi imali su mnogo interesa da se reše tog protivnika. Pomagani još i od Mađara, oni ustaju na Altomanovića, savlađuju ga i njegove zemlje dele između sebe. U Tvrtkov deo došao je manastir Mileševo sa grobom Sv. Save. Na tom mestu, toliko štovanom u srpskom svetu, Tvrtko je na svoju glavu stavio 1377. kraljevsku krunu. Bog me „spodobio dvostrukim vencem, da vladam nad oba kraljevstva”, pisao je on svečano i s ponosom, milostivo dajući dubrovačkoj republici trgovačke povlastice, „prvo od davnina u bogodarovanoj nam zemlji Bosni”, a po tom, kad je u Srbiji nestalo carske loze, i ja kad videh zemlju praroditelja mojih ostavljenu od njih i da nema svog pastira, pođoh u srpsku zemlju, želeći i hoteći utvrditi presto roditelja mojih i kad sam tamo došao venčan bih bogom darovanim mi vencem na kraljevstvo praroditelja mojih, da budem u Hristu Isusu blagoverni i bogom postavljeni Stefan kralj Srbima i Bosni i Pomorju i Zapadnim Stranama”. Knez Lazar nije protestovao protiv tog Tvrtkovog dela. Videći pred sobom opasnost od Turaka i osećajući zlo, koje je snašlo ceo narod od međusobne borbe pojedinih velikaša, on je ostavio svaku pomisao o protestu, priznao Tvrtku titulu i s tim ne samo uštedeo sebi velike neprijatnosti, nego i očuvao njegovo dalje prijateljstvo.

Tvrtko je, međutim, snovao krupne stvari. Još 1370. godine radio je na tom da se jedan od sinova kralja Vukašina oženi jednom od Šubićevih odiva, njegovom rođakom. Posle se sam oženio Dorotejom, ćerkom bugarskog vidinskog cara Stracimira. Sa Lazarem je sklopio savez i pošteno ga držao i u najteže dane. Bosna, Srbija, Bugarska, spojene u jedan lanac i udružene iskrenim savezom, činile bi nesumnjivo tvrd bedem protiv svakog napadača. To je plan dostojan pažnje; začetak jedne nove lige Južnih Slovena u borbi protiv zajedničkog neprijatelja. Kad je došao teški čas Kosovske Bitke, Tvrtko je poslao u pomoć knezu svog najboljeg vojvodu, Vlatka Vukovića, pobeditelja Turaka u jednoj borbi kod Bileće, sa dovoljnim brojem isto tako sigurno dobre vojske.

Da je kod Tvrtka plemenitosti i puno smisla za opšte dobro celine, pokazuju najbolje ova dva primera. 1385. godine bio je Tvrtko u borbi s Balšićima; te iste godine Turci behu ozbiljno ugrozili Balšine zemlje na jugu. U tom času Tvrtko ne radi onako, kako bi radio, verovatno, njegov stric i svaki drugi čovek sitnih sebičnih instikata. Velik, Tvrtko ne iskorišćava nepriliku svog hrišćanskog sadruga, nego mu preko Mletaka nudi mir. – Godine 1389. posle Lazareve pogibije, požurio je hrišćanski mađarski kralj da napane sirotu udovicu u njen najcrnji čas. Tvrtko, „kralj Srbljem”, koji bi sad, nesmetan ni od kog, mogao da prisvoji sebi i Lazarev, kao nekad Altomanovićev, deo i da bude bez takmaca na celom području, ne poduzima ni jednog koraka, koji bi mogao teški položaj Lazarevih naslednika da učini još težim.

Njegova misao ide u drugom pravcu. U Mađarskoj behu nastali veliki unutrašnji neredi posle smrti kralja Ludviga 1382., koji beše umro bez muških potomaka. Borba o nasledstvo dođe ponovo na dnevni red. U tim državnim metežima učestvovao je naročito jedan deo hrvatskog plemstva. Ne zaboravljajući kako se Ludvig držao prema njemu u vreme njegove prve vlade, Tvrtko sada vraća ravnom merom. On je stožer, oko koga se kupe buntovnici. Preko njih, i svojim ličnim autoritetom, on polagano ali dosledno i energično deluje na dalmatinske gradove i opštine, da mu se u nizu od nekolike godine dana pridružiše gotovo svim sem mletačkog Zadra i slobodnog Dubrovnika. U Tvrtkovoj vlasti beše tad celo područje od Spljeta do Lima i Mileševa. U tu zajednicu dođoše i otoci Brač, Hvar i Korčula; a vrlo verovatno, u vazalskom obliku, i lička oblast porodice Kurjakovića. Sa ponosom mogao je, posle toga, 1390. godine, nesumnjivi pobednik da objavi svoju novu titulu sa ovim oznakama: „Stefan Tvrtko, po božijoj milosti, kralj Raške, Bosne, Dalmacije, Hrvatske i Primorja”. Na žalost, nosilac te časne titule brzo je zaklopio svoje oči, 1391. godine, još u punoj muškoj snazi, sa nepunih pedeset i pet godina, ne dospevši da dovršeno delo čvršće veže i trajnije obezbedi.

Gotovo samo od sebe nameće se poređenje između Tvrtka i Dušana. Obojica su, van spora, ljudi velike lične vrednosti. Obojica postižu i velike uspehe. Nisu samo vladari, nego su nosioci čitava državnog stroja. U njima kao da je usredsređena sva energija naše snagom ponesene rase. Svi su im mišići nabrekli u širokom zamahu. Svaki pokret pokazuje koncentraciju volje. Kod obojice je i ista sudbina. Visoko podignuto njihovo delo nema ko da prihvati; pod teretom njihove tekovine posrću slabi im naslednici. Obojica mru još neistrošeni u snazi; upravo onda, kad je njihovo prisustvo živa potreba da se stečeno dovede u red, priljubi, organizuje, održi. Ali u tom, šta je trebalo da se sredi, između Tvrtka i Dušana nema sličnosti; nema čak ni podudaranja. Dušan je, po karakteru svog dela, bio osvajač. Gospodar ne samo Srba, nego i Grka i Arbanasa. U njegovu oblast ušle su zemlje koje nemaju ničeg zajedničkog sa srpskom prošlošću i našom rasom; i ušao je elemenat, grčki, koji je bio kulturno jači od srpskog, nacionalno svesniji i u državnim poslovima veštiji. Sve da car nije razbio svoju državu na oblasti i od vlastele napravio male dinaste; sve da nije, usled brzog teritorijalnog širenja a slabih prometnih veza, centralna vlast prirodno slabila prema moći lokalnih veličina, Dušanova država stalno bi bolovala od prevelikog broja tuđeg, raznorodnog i u osnovi neprijateljskog elementa, koji je bila primila u sebe. Tvrtkova koncepcija bila je stvarnija, i, u koliko se za ono doba sme reći, nacionalnija. U njegovoj državi bili su samo Srbi i Hrvati, jedan narod, naša krv. Napraviti od Bosne središte, oko koga će se obrazovati srpskohrvatska država, bila je više nego srećna misao. Ne navedosmo li, u uvodnom delu, reči jednog našeg odličnog poznavaoca narodnog nam sklopa, da su Bosna i Hercegovina „centralna oblast i jezgro naroda”? Razlike u kulturi i veri, koje su postojale između Srba i Hrvata, postojale su još u XIII veku između Raške i Zete, pa su vreme i svest o zajednici sve izgladili. Pred zajedničkom opasnošću od Turčina sabijali su se zajedno nekolike desetine godina Srbi i Mađari, a kamo li to ne bi još više približilo Srbe i Hrvate, da je, kojom srećom, Tvrtkovo delo bilo prihvaćeno. U odnosu prema knezu Lazaru, Tvrtko daje najlepše svedočanstvo o tom da je svoju koncepciju doista izradio vođen nekim višim idejama i sa tačnim shvatanjem vremena u kom se nalazio. S toga nam je Tvrtkova državna misao, izvršena našom današnjom državnom tvorevinom, milija od Dušanove. Pred ovim je bleštao daleki sjaj carigradskih kubeta, koja je nekad gledao u prvoj mladosti; u Tvrtka su domaće planine bile središte snage naroda i države.

VI

Kao Srbija posle Dušana, tako i Bosna posle Tvrtka, naglo opada. Manje na udarcu nego Srbija, ona prilično održava svoj prvobitni teritorijalni posed, ali se njena snaga troši u unutrašnjim borbama. Pojedini velikaši postaju polunezavisni gospodar (Hrvoje Vukčić, Sandalj Hranić, Pavle Radenović, Herceg Stepan Vukčić i dr.) i vode, vrlo često, politiku na svoju ruku ne samo bez kralja, nego i protiv njega. Od kraljeva, naslednika Tvrtkovih, nijedan nema neke veće lične vrednosti. Nisu mogli da učuvaju ne samo državnu nezavisnost prema Mađarima, koju Tvrtko beše dobio, nego ni lični autoritet prema susedima. U dubrovačkim knjigama ima više nego jedan dokaz, kako se mala republika gotovo podrugivala izvesnim situacijama svojih kraljevskih komšija.

Kao Srbija posle Kosova, tako se i Bosna, posle Tvrtkove smrti, nalazila između dva neprijatelja. Jedan behu Turci, a drugi Mađari. Ovi drugi su smatrali za svoju prvu dužnost da potisnu Bosance iz Hrvatske i Dalmacije i tako unište sve, što je Tvrtko postigao na toj strani. Posle, naturili su zemlji ponovo svoju vrhovnu vlast; tobože ne samo na osnovu starog prava, nego i radi boljeg vođenja borbe s Turcima. Turci, opet, sa svoje strane, osvajači i inače, gledali su u svakom savezu sa Mađarima jasnu oštricu protiv sebe. Bosna je s toga bila na teškoj muci. Kao mađarski vazal ona tim samim stiče Turke kao neprijatelje; pokuša li veze s Turcima dobija odmah udarac od Mađara. Voditi neku veću i samostalnu politiku u takvim prilikama bila je gotovo nemoguća stvar. U najboljem slučaju, ako je takve politike i bilo, ona je bila čisto lokalna, kao ona Sandalja Hranića, gospodara Huma, koji je gledao na sve načine da bude upravo toliko turski koliko i ugarski i da vlada sa toliko veštine da u potrebnom času mogne odlučiti pretežnost ove ili one jače strane.

Zanimljivo je u ovom dekadentskom periodu bosanske prošlosti, da se na vladi javlja jedna žena, pored Kneginje Milice, prva u našoj historiji. To je Jelena, žena kralja Stepana Dabiše, Tvrtkova naslednika (†1395). Slaba i neodlučna ona se ipak držala na vlasti gotovo tri godine, puštajući za to vreme da se vlastela osili isto tako kao malo ranije raška za vlade cara Uroša. Jedan surov upad Turaka u Bosnu, 1398. godine, naterao je velikaše da na čelo zemlje stave ipak nekog sa više autoriteta; i tako je došao Stepan Ostoja. Ali taj kraljuje za malo i dobiva kao protivkandidata Tvrtka II (1404.). Dva kralja u Bosni nisu jedini slučaj u ovo pomućeno doba. Posle Ostojine smrti (1418.) javio se kao kralj i njegov sin Stepan Ostojić (†1421.). Nekolike godine docnije, 1432. izbio je kao protivkandidat Tvrtku II kralj Radivoj, neugledni član dinastije, drugi sin Ostojin, koji je ostao u zemlji, istina bez vlasti, sve do pada Bosne. U tim krizama posrednici su ili Turci ili Mađari, kojima bosanska vlastela, sebična i ljuto zavađena, u duši cinici, služi kao prosto oruđe. Među njima nema ni jednog svetlijeg izuzetka, koji bi interes celine i otadžbine stavio ispred svoga. Nema srodstva, od koga bi prezali, samo ako ono donosi korist. Dubrovčani, koji su s odvratnošću posmatrali tu prostačku jagmu za vlašću, pisali su jednom prilikom, 1404. godine, kako se „od potopa sveta nije toliko svet smeo i vrteo”, kao u Bosni tih vremena. Za vreme tih unutrašnjih smutnja u zemlji, dobio je despot Stevan od Mađara bogati bosanski grad Srebrenicu (1412.), oko koje se posle vode česte borbe između Bosne i Srbije. Dubrovnik je opet od 1419–1426. otkupio od vlasnika Sandalja Hranića i vojvode Radoslava Pavlovića celo Konavlje i domalo dobio ozbiljne prohteve i za neke druge susedne oblasti. Nemajući da plati Turcima dužni danak, kralj Tvrtko II je morao da im ustupi neka mesta u istočnom delu zemlje, kao Hodidjed i Vrhbosnu, odnosno Sarajevo. Zemlja je, vidi se po svemu tom, očevidno propadala i pitanja njenog opstanka nije zavisilo više od nje, nego od volje njezinih protivnika. Tu se nije više dalo šta da izmeni. Kralj Stepan Tomaš (1443–1461.), koji je od svih naslednika Tvrtkovih imao ponajviše državničkog, mogao je samo, s bolom u srcu, da gleda neminovno srljanje u propast.

Kao karakteristika tih mutnih prilika mogu služiti odnosi u oblasti Stepana Kosače, odnosno Hercega Stepana. Surov i prek, on je, upirući se na pomoć Turaka, ratovao sa celim susedstvom: sa Mlecima, sa Pavlovićima, sa mađarskim ljudima u Dalmaciji, s Dubrovnikom, s despotem Đurđem, pa i sa kraljem Tomašem, koji mu beše zet po kćeri. Stepana se nikad nije ticala opšta stvar; u svemu tražio je samo svoj interes, ponekad čak i sitne prirode. Velik nije bio nigde. Čak je i porodicu zatrovao. Kao zreo čovek on je ušao u avanturu sa jednom lepom Fjorentinkom i izazvao protiv sebe i majku i ženu, i rođenog sina. Sablažnjive scene borbe oca sa sinom traju nekoliko godina i njih rešava turska vojska, koja dolazi na molbe hercegove. Kad je video pad Srbije i čuo, da su Turci, bez obzira na njegovu vernost, upali i u njegove zemlje i popalili Mileševo, njemu tada biva jasno, koliki je greh činio krvareći se, radi male dobiti, i trošeći snagu svoju i svojih hrišćanskih drugova da, u odlučni čas, oslabljen postane plen besnog osvajača i pregaženi crv. Ali je kajanje bilo kasno. Po očevom primeru, sin traži i dobiva pomoć od Turaka. Uzalud je posle i on, videći svu opasnost, sa ocem zajedno ustao da brani slobodu zemlje. Turci već behu zakoračili u Hercegovinu i nisu se dali lako potisnuti. Videći svu kob, koja čeka njegovu zemlju, stari herceg, koji je od ranijeg pakosnika sve više postajao tragična ličnost historije, s bolom vapi za poslednju pomoć Bosni i hrišćanstvu.

Između Srbije i Bosne XV veka ne behu odnosi onakve srdačnosti, kakvi su bili za Tvrtka i Lazara. Vođeni sitnim interesima, gledajući suviše samo preda se, čak i onda, kad je turska sablja bila podjednako izmahnuta iznad obe zemlje, upravljači Srbije i Bosne više su bili u sukobu, nego u ljubavi. Tek pred kraj javio se kod njih pokret da se, pred nesumnjivim zlom, koje im predstoji, spoje u jednu celinu, da bi, udruženi, dobili više snage i bolje izglede za borbu. Bosanski kraljević Stepan Tomašević imao je da uzme naslednicu prestola u Srbiji, Jelaču, kćer despota Lazara. Brak je sklopljen 1. aprila 1459. godine, pred samu propast despotovine. On je upravo i uskorio. Znajući da je taj brak stvoren sa odobrenjem mađarskog dvora i da je to, u stvari, novi bedem protiv njih, krenuli su Turci odmah da spreče stvar. Još u Bosni oni behu udesili zasede da uhvate kraljevića na putu u Srbiju. Kao kakav begunac, krijući se, jurio je mladi Stepan u svoje svatove, unoseći u čitavo veselje usplahirenost i crnu slutnju. Posle šest nedelja stigla je, doista, turska vojska pred Smederevo, opsela grad i 20. juna uzela ga bez prave borbe. Mladoženja, sa ženom zajedno, bi pušten u Bosnu, da odnese jednu iluziju manje i da domalo završi tamo bednom smrću.

Rastrzana unutrašnjim borbama, sva izagnjila, Bosna je sramno izgubila svoju državnu ekzistenciju. Po rečima njenog kralja, pola je bosanskog stanovništva, verski ogorčenog katoličkom bezobzirnošću, volelo Turke nego njega. Čak je i ušlo u veze s njima i pozivalo ih da sa Bosnom postupe isto onako kao sa Srbijom. U rastrovanoj zemlji ne beše ideala za koji se činilo dostojno mreti. Sloboda je za jedne značila pritisak za druge. Državne nezavisnosti odavno više nije bilo. Kralj, kao predstavnik državnog autoriteta, skrušeno je povijao glavu pred svakom mađarskom mamuzom i rimskom mantijom; ili se, u drugoj prilici, grčevito hvatao za milost koga vezira. Kad je u proleće 1463. silni sultan, osvajač Carigrada, Mehmed El-Fatih, krenuo u Bosnu, u njoj se ne diže nijedan jači pokret da zaustavi neprijatelja. Bosanska historija ne dade nijedne Marice, a kamo li veličanstvenog Kosova! Tu nema onih svetlih primera pregaranja, „đe brat brata izdati ne šćede, dokle gođe jedan tecijaše;” niti one klasične slike najmlađega između Jugovića, koji neće da ostane ni po carevoj želji, ni po sestrinoj molbi, nego, svestan velikog časa historije, mirno polazi da izvrši svoju dužnost:

Idem sejo, u Kosovo ravno
Za krst časni krvcu proljevati
I za vjeru s braćom umrijeti!

U ono malo narodnih pesama, koje pevaju o propasti bosanskog kraljevstva, izrično se govori, kako je u zemlji bilo mnogo izdaje i zavade; kako „ban” bosanski

Svoj je braći svojoj omrznuo
I golubu na jelovoj grani-

i to s toga, što ga prevari „gospoda latinska", te primi njihovu veru.

Kralj Stepan Tomašević (1461–1463) nije ni pokušao da dade otpor. On je video rasulo zemlje, osećao zavadu između podanika, i bio na čisto da bi u sukobu mogao samo izgubiti. I s toga je namislio da se spase begom. Ali, u Ključu ga dostiže turska potera i prisili na predaju. Da spase život, kralj izdade naredbu da se svi gradovi u zemlji, koji još ne behu pali, predadu Turcima. Ali glave ipak nije izneo. Sultan Mehmed pogazio je reč svoga paše, koji kralju beše obećao živu glavu, ako se preda i ispuni gornje uslove. Sultanu je učena ulema izdala fetvu sa poukom: „pravoverni nek se ne da ugristi dva puta iz jedne ruke” i poslušavši, tobože, tu pouku, on je pustio da otseku glave poslednjem bosanskom kralju i njegovu stricu Radivoju, uz mnogu drugu vlastelu.

Hercegovina – koja se pod tim imenom javlja prvi put 1. februara 1454. godine u jednom pismu vojvode Isa-bega, – održala se dvadeset godina duže od Bosne, ali u večnim trzajima. Iz smrti Hercega Stepana (1466.), njegova tri sina zastupahu tri razna gledišta i ne davahu zemlji nikakav primer plemenitijeg shvatanja od dužnosti prema otadžbini. U zavadi s braćom jedan od njih, Stevan, otišao je čak Turcima i kao Ahmet Hercegović javio se da svrši obračun. 1482. godine pao je, najposle, i Novi, na moru, poslednje utočište slobodne Hercegovine.

VII

Do propasti svoje državne samostalnosti na mohačkom polju, 1526. godine Mađari su pokušavali u više prilika da preotmu Bosnu od Turaka. Oni daju Bosni i novog kralja, Nikolu Ujlakija (1471–1477) i preduzimaju tamo 1480. godine veliki vojnički pohod, u kom se naročito proslavio Zmaj Despot Vuk Branković. Hrišćanska vojska, u snažnom nadiranju, dopire do samog Sarajeva u isti čas kad druga stiže u Kruševac, – ali to sve ostaju samo epizode jedne velike borbe, čiji krajnji ishod ipak nije mogao biti izmenjen. Poneseni uspesima, odlično organizovani i sigurno vođeni Turci su bili u naponu snage, koja se u najboljem slučaju dala trenutno zaustaviti, ali nikako definitivno suzbiti. Pod njihovim uticajem udarcima padaju postepeno poslednji ostaci mađarske vlasti s desne obale Save i Dunava: srebrenička banovina 1512, Beograd 1521., i dugo i uporno branjeno Jajce 1528. godine. Nekadašnji vrhovni gospodar Bosne ležao je i sam u prahu i kroz Budim protutnjila je, sa pobednim krikom, turska konjica.

Tursku vlast u Bosni i Hercegovini pozdravilo je dosta bosanskog elementa, tražeći u njoj zaštite od pritiska katoličko-mađarskih vladajućih verskih krugova. Ne treba nikad smetnuti s uma da su katoličku propagandu u Bosni i Hercegovini vršili gotovo redovno strani ljudi, poverenici papske kurije i mađarskog dvora i da su njihove inkvizicije i progoni trajali do pred sam pad Bosne. Prvi inkvizitor protiv bana Kulina beše stranac Ivan de Kazamaris; Ninosavljev biskup postao je dominikanac Johan fon Vildeshauzen, nesumnjiv Nemac; mađarski biskupi na početku XIV veka propovedaju krstaški rat u Bosni i pomažu ga; prvi franjevački vikar u Bosni bio je fra Peregrin Saksonac; biskup kralja Tvrtka, koji je očigledno radio protiv njega, a za korist svojih sunarodnika, beše Mađar Petar Šikloši. Sličnih primera ima više. Ali i iz ovog izlazi jasno i čisto jedno. Ti tuđinci, nesumnjivo dobri katolici, dolazili su među narod u Bosni sa nama, na žalost, docnije od Austrije dobro poznatom, nadmenom pozom prosvetitelja i, znajući da imaju za sobom autoritet Mađarske i državne vlasti, nagonili su ljude u novu veru više silom, nego razlogom. Nisu od male muke čak uviđavniji vikari katoličke crkve u Bosni molili pape, kao Urbana IV, da ih oslobodi od izvesne vrste propovednika, koji više štete nego koriste crkvi. Preveravanja su s toga u Bosni bila vrlo česta, ili, ako ne uvek to, a ono sigurno spekulisanja sa verom. Da izbegnu kakvu opasnost ili da dobiju neku milost mnogi od bosanskih ljudi, ne izuzimajući ni same vladare, prelaze iz jedne vere u drugu ili daju izjave da će laka srca napustiti zajednicu, kojoj su dotad pripadali. Nenačelnost u tom pravcu brzo se izvrgla u cinizam. Da očuvaju posede, da dođu u milost novih osvajača, da se obezbede od progona, mnogi od bosanskih velikaša brzo donesoše odluku da prime Islam. „Poturči se plahi i lakomi”. Delovali su, pored toga, i primeri, – kao onaj braće Angelovića iz despotove Srbije, od kojih jedan beše veliki čelnik, a drugi rumeliski beglerbeg, jedan pravoslavni, drugi musliman. Već u XV veku ima čitav niz uglednih članova bosanskih porodica, koji su prešli na Islam. Takvi su: Isabeg Hranušić, koji 1. februara 1454. piše Dubrovčanima za „brata mi hercega ali sinovca mi voevode Petra”; Skender Mihajlović, vojvoda u Vrhbosni; Sinan paša Borovinić, sandžak-beg vrhbosanski; Ahmedbeg Vranešević, sandžak hercegovački; Mehmedbeg Obrenović, njegov naslednik; Hasanbeg Mihalbegović, Skenderbeg Vranešević, Mustafabeg Bogojević, Ahmed paša Hercegović. U rogatičkom srezu postoji muslimansko selo Brankovići, čiji je jedan davni predak Mahmut Branković poginuo „na boju despotovu” i bio sahranjen na Petrovu Polju. Na njegovu ćirilicom pisanom grobnom nišanu ima lav u grbu, poznat i u pravoslavnoj liniji despotske kuće Brankovića. Iz Bosne, iz Rudog i Ravanaka, potiče porodica Sokolovića, čiji potomak beše čuveni veliki vezir Mehmed Sokolović. O Predojevićima, čije je ime očevidno naše, postoje u narodu još i danas priče, kako je Imšir paša, najugledniji od njih, postao musliman i sećao se docnije svoje rodbine. Čuveni krajiški begovi Kulenovići sami se izvode čak od loze Kulina bana; tačno je, međutim, da ih ima i katolika i muslimana i da se odavno pominju kao „porodica roda plemenita”. Ovu listu mi bi mogli dopuniti sa vrlo mnogo primera, ali se i iz ovog niza vidi jasno šta smo hteli reći. U ostalom, za poreklo najvećeg dela bosansko-hercegovačkog muslimanskog elementa nema boljeg dokaza nego što je taj da im je maternji jezik samo srpski. Turski i arapski učili su samo u školi, vojsci i administraciji. Njihovo pismo bilo je sve do okupacije ćirilica, takozvano begovsko pismo, koje su oni sami zvali „stara Srbija”.

Prelazom na Islam, bosanska vlastela je dobrim delom spasla svoje nasledne posede ili baštine. Od njih su, u glavnom, postali begovi; zadržavši gotovo sva svoja feudna prava. Iz mnogo obzira sultani su prema njima pravili izuzetke od pravila u drugim oblastima. Turska je obnovila još i ustanovu starih pronija kao timare i zijamete i davala ih je obilato svojim spahijama za ratne zasluge. Ta dobijena dobra nisu bila nasledna; prema tome, nisu se mogla ni prodavati. Spahije su dobijale od njih samo prihode. Njihova težnja beše, prirodno, dvostruka: da posede obezbede za svoju porodicu i da od njih dobiju što više prihoda. Ovo drugo isterivalo se pomoću raje, odnosno hrišćanskih podanika koji su, naročito u doba opadanja turske centralne vlasti, ostajali sve više bez prave zaštite. Obrađivači zemlje bili su kmetovi, u glavnom hrišćani. Na baštinama ti kmetovi nisu bili potpuno slobodni, naročito ne od izvesnih utvrđenih obaveza. Ali je bilo i potpuno slobodnih kmetova zakupaca, na razni rok, za sebe, pa, čak, i za tri i više naraštaja unapred, koji su uzimali da obrađuju zemlje vlastelinske i spahiske. Njihove pogodbe bile su obično da se polovina ili trećina prihoda predaje vlasniku. Pored turskih postoje u isto vreme i hrišćanske spahije. Vrlo je verovatno da oni postoje od ranije; a to bi bio najbolji dokaz da Turci nisu tražili prelaz na Islam, kao bezuvetnu pogodbu za održavanje samog imanja. U manastiru Žitomišljiću, u Hercegovini, čuva se i danas slika ktitora Milisava, „spahije”, odnosno Milisava Hrabrena od porodice Miloradovića, iz 1601. godine, za čije pretke postoje nedovoljno provereni podaci, kako im je još sultan Mehmed II dao „pravo na šest kuća u selu Žitomišljiću”. Za Raškoviće u Starome Vlahu zna se, isto tako, da su imali spahiluk sve do XIX veka. Bilo je, pored toga, i slobodnih seljaka hrišćana. Jedan putnik, iz XVII veka, daje ovo jasno obaveštenje o turskim agrarnim načelima: „Što ostane u rukama onih hrišćana koji se zateknu na svojim imanjima a voljni su da ostanu, to se ne dira i pušta im se i da uživaju i da nasleđuju”. Na oči, i po namerama turskog zakonodavstva, sigurno je da položaj zemljoradnika i hrišćana u turskoj carevini ne bi bio težak ili bar za zemljoradnike ne bi bio teži nego – u dotadašnjoj feudalnoj hrišćanskoj državi. Ali je u stvarnom životu sve bilo znatno drukčije. Rasplinuta i u večitoj borbi, turska carevina nije imala više od onog osećanja da sve mora ići onako, kako traži jedna volja iz Stambola, naročito ne tamo gde je u pitanju lična korist. U tom otimanju od zakona posebno se ističu spahije sa svojim interesima. Oni traže više od onog na što imaju prava i to traže nemilosrdno. Njih na to goni nestalnost poseda i žudnja za blagom; posle se pojavilo i to da su timari dobijani mitom; da su mogli da budu prekupljeni; i najposle su se počeli prodavati javnom licitacijom. Sve to imao je da plati težak, iz koga se cedilo, što bi god privredio. Već XVI vek daje masu primera o bednom stanju raje, a docnije ti su primeri sve gori. Tako je, vremenom, položaj spahijskih privremenih kmetova postao teži od begovskih i na kraju prosto nepodnošljiv.

Kod našeg sveta javila se vrlo rano ljuta mržnja na Turke. Mileševski đak Vladislav, koji je 1508. godine putovao u Sarajevo i prepisivao život Sv. Save, navodi s očitim ogorčenjem, kako je tad vladao „zakonoprestupni i trojicu hulni i hrišćanima dosaditelni zločestivi turski car Bajazit”. U Trebinjskom Manastiru pisan je jedan zapis u 1509. godini i u njemu se kaže: „radi naših grehova postiže nas izmailska železna palica, koja neštedno poražava ustanove pravoslavne vere; i razrušiše se svete crkve i izmeniše predanja svetih ktitora, tako te se umališe i zakon i knjige. I mnogi nemučeni ni od koga otstupiše od pravoslavlja i pristaše uz njihovu veru, kao što apostol pre reče, gledajući njihovo množenje i velikoslavlje”. Ova poslednja rečenica vrlo je važan podatak za islamizaciju Bosne i Hercegovine i govori vrlo rečito protiv opšte primljenog mišljenja kao da se turska vera širila samo silom i na maču. 1537. godine zabeležio je jedan pisar iz Manastira Sv. Trojice kod Plevlja, kako Turci nasrćahu na hrišćane „kao lavi svirepi”; „i velika nam nužda od njih beše. Što imasmo imanja, sve nam uzimahu, jedni nam dolazeći, a drugi othodeći, i sve što smo sticali, sve nam uzimahu”. Jedan franjevački letopisac zabeležio je 1524. godine kako „razoriše Turci bosanske manastire, Konjic, visočki, sutinski, kreševski i foinički ... i kad razoriše crkve povedoše ministra i š njim 12 fratarah”. Te su sve beleške iz prve polovine XVI veka, kad je Turska još bila u naponu i disciplinovana. Tužbe iz docnijih vekova, kad je zlo uzimalo više maha i Turci postajali sve gori, prelaze ponekad u bespomoćne očajničke vapaje. Stanje hrišćana postade još nesnosnije, kad izbiše sukobi između domaćih muslimana i doseljenih „Turkuša”, Osmanlija. Iz raznih vojničkih i administrativnih potreba Carigrad je slao u Bosnu dobar deo činovnika, koji su se, kao „pravi” „hak Turci”, ponašali s mnogo nipodaštavanja prema domaćem elementu. Jedan deo tih ljudi smatrao je Bosnu kao prolaznu stanicu, dobrodošlu da se iskoristi za materijalno bogaćenje. Od vezira do sitnih pokrajinskih defterdara, postupalo se bez mnogo razlika, sem po sumi, da se istera ne samo trošak za skupo plaćene položaje, nego i da se obezbedi budućnost. Kao ideal dobra položaja ušlo je čak i u narodnu pesmu „na Bosni vezirstvo”, i to „bez promene za sedam godina”. Manji deo tog doseljenog činovničkog sveta ostajao je u zemlji i tu stvarao svoj dom. Od takvih doseljenika, iz Male Azije, potiče, na primer, čuvena begovska kuća Čengića, čiji je predak Isfendijarbeg imao imanja daleko dole na Eufratu. Na tursko poreklo ukazuju, dalje, ova i slična imena današnjih bosanskih muslimanskih porodica, kao Kajtazi, Kemure, Firdusi, Behrami, Korkuti, Behmeni, Hulusije, Džumhuri, Muzuri i td. Između tih došljaka i bosanskih muslimana nije bilo prave ljubavi. Domaći su se smatrali zapostavljeni i iskorišćavani i u više su prilika dizali oštar glas protiv tog carigradskog nameta.

Hrišćani su od srca želeli da se oslobode turske vlasti. Ekonomski pritisak; socijalna nejednakost; teška atmosfera večite krvi; osećanje pravne nezaštićenosti; a nada sve, kao praizvor opšteg zla, vlast tuđinca inoverca, „bogomrskog i trojicu hulnog”, nagonili su svet da ulaze u sve kombinacije uperene protiv opstanka turske vlasti na Balkanu. Nema pokreta na hrišćanskom zapadu protiv Turaka koji ne bi našao odjeka kod hrišćana Bosne i Hercegovine. Čak pravoslavne vladike, kao mnogo štovani Sv. Vasilije Ostroški, ne ustručavaju se da uđu u veze i sa rimskim papama, samo da njihovom pomoću zbace turski jaram. Turci i muslimani to osećaju. Radi toga njihove mere od XVII veka bivaju sve oštrije. Kad su, postepenim napredovanjem hrišćana, od druge polovine XVII veka, muslimani morali napuštati srednju Dalmaciju, Slavoniju, Boku i Liku, njihovo se stanovništvo sručivalo obično na Bosnu. Ozlobljeni, kao svi ljudi koji napuštaju stvorena ognjišta, obično postradali i ogoleli, ti su se begunci, u Bosni i Hercegovini, nastavljali i dizali redovno na štetu raje. Najljući hercegovački muslimani bili su Korjenići, koji najvećim delom potiču od prognanih turskih naselja oko Herceg Novog, kao i stanovništvo „prokletog Lijevna” od dalmatinskih muslimanskih begunaca. Nije onda čudo, što su odnosi između raje i muslimana gospodara bivali sve nesnosniji, a ustanci sve češći.

Pritisak Turaka rastao je s njihovim porazima. Prvi i najosetniji u bosanskoj Krajini beše posle turske pogibije kod Siska 1593. godine. Iza njega dolaze borbe na sve strane. Besni, Turci 1594. spaljuju telo Sv. Save, na što Srbi odgovaraju ustankom u Hercegovini. Iza toga učestaše četovanja, uskakanja, pogranični sukobi; ono teško doba, kad je „s krvlju ručak”, a s krvlju večera”. Junačke pesme hrišćanske i muslimanske s uživanjem opisuju tu hajdučiju na granici, kad se haraju kule, odvodi roblje, presreću svatovi; mejdansko doba Jankovića, Senjanina Tadije, Smiljanića na jednoj strani, a na drugoj Mustajbega Ličkog, Hrnjica i onog klasičnog Budaline Tala, koji, kao stari franački junaci, mesto oružja nosi drenovu batinu. Slično je stanje i u Hercegovini i u Crnoj Gori sa Bajom Pivljaninom, Mandušićem i Vukom Mićunovićem. Javna bezbednost postade nikakva. Svet se pomalo ostrvi na krv i u izvesnim neplodnim krajevima četovanje postade i jedan elemenat narodne privrede. Kakvo je stanje moglo da nastane posle tog opšteg klanja, pokazuju najbolje ovi primeri za vreme trajanja borbi Svetog Saveza. Franjevački letopisac fra Nikola Lašvanin kazuje 1688. godine kako „kradiau Turci karstiansku dicu gdigod mogau i odnili bi u drugo misto i prodali”; a za 1690. priča i još strašnije stvari. U zemlji beše nezapamćena glad; šinik žita dođe na 6000 belih aspri. Silan narod pomre u najvećoj muci. „A bižania bižaše od Save prid voiskom cesarovom. Kudgod bi se mako ležahu martci nit se kopahu, nit imadiaše ko. Jiđaju resu lipovu, z darvja koru, vinovu lozu, pse, mačke. U Saraevu izidoše dica mater martvu. U Banjoj Luci koga bi obisili, obnoć bi ga gladni ljudi svega izili. U to vrime paša sicijaše i višaše i uskoke i raju, koga god bi doveli; i te bi ljudi martce sve izili. I davali bismo jist ubogim, ali kako bi se najilo ta bi i umarlo”. Za vreme tog rata, 1697. godine, u jednom smelom zaletu, provalio je princ Evgen Savojski do Sarajeva, – opljačkao je i popalio dobar deo grada, ne štedeći ni pravoslavne, – a onda je velik broj ljudi poveo sa sobom delom kao roblje (muslimane), a delom kao prisilne koloniste (pravoslavne). Tim je još više povećao bedu rata i ostavio neslavan trag o hrišćanskom oružju.

Zanimljivo je da je princ Evgen upravio svoj pohod na Sarajevo, a ne na Travnik, gde je od 1639. godine bilo sedište bosanskog vezira. On je to učinio nesumnjivo s toga što je Sarajevo bilo najbogatiji i najrazvijeniji grad zemlje; a i strateški bio je važniji od Travnika, jer se nalazio na važnom putu, koji je vezao prestonicu carevine sa Bosnom. Inače, Sarajevo je još 1582. godine prestalo da bude pravi glavni grad. U doba kad su Turci bili u naponu i nasrtali daleko u Štajersku i pod sam Beč, njima se činilo da glavni grad, kao operativnu bazu, treba prineti bliže neprijateljskoj granici. Tako je Ferhat paša, prvi beglerbeg Bosne, premestio pašinsko mesto u Banju Luku, gde je i ostalo sve dok ga nisu preneli u mirni Travnik, baš u sred Bosne. Mostar je, u Hercegovini, rano od 1522. godine, postao sedište hercegovačko sandžakbega. Ranije je to bila Foča; ali kad su Turci proširili svoju vlast do mora i daleko preko Neretve, onda su središte sandžakata pomakli u staru historisku dolinu Bišća, a u novi grad Mostar.

U XVIII veku Bosna i Hercegovina postaju periferiske oblasti turskog carstva. Muslimanski redovi zbijaju se i bivaju gušći, jer se u zemlju povlače potisnuti muslimani sa severa i zapada. Usled toga borbenost njihova osetno raste. Najbolji dokaz o njoj daje pobeda kod Banje Luke 1739. godine, koju su odneli nad prestravljenom austrijskom vojskom. Ali, u ostaloj carevini stvari idu vrlo rđavo i stanje iz dana u dan biva gore. Učestaše dvorske afere; grabež velikih vezira; nedisciplinovanost pojedinih vojnih organizacija; i opasna uzajamna razračunavanja. To se opaža i u Bosni. Izloženi neprijatelju, a videći opadanje autoriteta i dobre volje centralne vlasti, bosanski begovi, gospodari pojedinih srezova i oblasti, počinju da sve više rade na svoju ruku i da na neki način, u atavističkoj tradiciji, stvaraju nove organizacije srednjevekovnih župnih jedinica. Carigradski gospodari primećuju to, ali trpe, isto kao i u Albaniji, takvo stanje, jer su Bosanci bili dobri muslimani i tvrd bedem protiv đaura. Šta više, oni otvoreno pomažu jedno vreme to jačanje feudnog sistema i 1777. objavljuju pravo nasledstva na timare onim ljudima koji se pokažu dostojni nagrade. To im se posle osvetilo. Kad je sultan Selim III počeo da provodi svoje reforme, glavni protivnik svakoj novotariji behu Bosanci. Konzervativni; u stalnoj borbi s hrišćanima osetljivi na svaki ustupak, koji bi se činio kao popuštanje protivniku; fanatizovani verskim obeležjem čitave borbe i života; usko vezani za lokalno i nasleđeno; bosanski muslimani su energično ustajali protiv svega, što je, po njihovu uverenju, dovodilo „din” u opasnost. Gonjenje janjičara u Beogradskom pašaluku činilo im se kao otvoreno pomaganje đaura i kad je izbio Karađorđev Ustanak oni su ukazivali na to kao prirodnu posledicu turskog „popuštanja raji”. U tom uverenju podržavahu ih mnogobrojne turske izbeglice iz Srbije, naročito iz Šapca, Užica, Valjeva, Sokola i ostalih zapadnih mesta, koji se naseliše po Bosni, a posebno u tuzlanskom okrugu. Podjarivani više njima, nego čestim sultanovim pozivima, Bosanci su u nekoliko mahova napadali na Srbiju, ali nisu sve do 1813. godine imali velika uspeha. Naprotiv, Mišar je bio, u glavnom, njihova, i to vrlo osetna pogibija.

VIII

Devetnaesti vek bosanske historije pod turskom vlašću, to je vek borbe bosanskog konzervativnog begovata za avtonomni položaj Bosne i protiv svih mogućih sultanskih reforama. Mržnja na Osmanlije ili na Turkuše, kako si ih zvali s osetnim podsmehom, beše obuzela gotovo čitavu zemlju. Ta se mržnja onda sa Turkuša prenosila pomalo i na sam Stambol. Otud u Bosni simpatije i za pokret Alipaše Janjinskog i za Škodra pašin podvig u Albaniji. Sultani, međutim, osećajući životni interes Turske u tom da prime i provedu reforme, nisu hteli da odustanu od početog posla. Naročito nije hteo da popušta Mahmud II (1808–1839), čovek brutalan, energičan i od jedne linije. Sa njegovom širokom punomoću krenuo je u Bosnu Ali Dželaludin paša, 1820. godine, da sabljom i gajtanom slomije otpor bosanskih begova i nezadovoljnika. Mostar i Srebrenica bivaju uzeti na juriš, kao da su neprijateljski gradovi; a oko 300 bosanskih nezadovoljnih kolenovića plaća glavom. Ali to samo utiša, a ne skrha otpor. Kad je sultan 1826. godine ukinuo janjičare, a pobunjene između njih dao nemilosrdno pobiti, diže se u Bosni odsudan protest protiv toga. Janjičarski odžak u Sarajevu organizova otpor i krenu, naročito sa bosanskim agama, čitavu Bosnu na akciju. Sultanov ferman bi na jednoj skupštini u Sarajevu prosto odbačen. Zemlja tako, otvoreno, pogazi carsku reč, i prvi put, posle toliko vekova, stavi svoju volju prema sultanovoj. Prirodna je stvar da se to u Stambolu rđavo primalo i da su odmah date zapovesti da se pokret suzbije. Abdurahman paša to je i izveo pobivši najveći deo buntovnika, ali je za to, za vreme rusko-turskog rata od 1828. godine naišao na potpunu pasivnost kod Bosanaca prema opasnosti carevine i morao je da napusti Sarajevo i Bosnu, i da, najposle, svojom glavom da zadovoljštinu zemlji i omogući njeno učešće u ratu.

Najpoznatiji bosanski pokret protiv Porte, to je čuvena buna Huseinbega Gradaščevića, „Zmaja od Bosne”, kapetana grada Gradačca. Gotovo sav bosanski begovat, s vrlo malo izuzetaka, ustao je s njim zajedno na vest da sultan uvodi nizamsku uredbu s novim uniformama i nove poreze. Pokret je odmah dobio karakter čiste borbe protiv vlastodržaca u Stambolu i stupio u vezu sa sličnim skadarskim pokretom Škodra paše Bušatlije. Sasvim je pogrešno misliti da je taj pokret imao neke nacionalne motive i spremao obnovu bosanske države. Kao svi bosanski muslimani tog vremena i Huseinbeg je bio bez razvijene nacionalne svesti i nije želeo u stvari ništa drugo, nego jačanje ličnog prestiža, zadržavanje povlašćenog položaja svoje kaste, čuvanje muslimanskih tradicija i izuzetan položaj za svoje zemljake u rođenoj zemlji. Prema svemu, to je bio avtonomistički a ne separatistički pokret; onaj, za koji su Bosanci bili svi iz reda, dok su za ovaj drugi, a i to pod pitanjem, mogli biti samo pojedinci kod muslimana. U ostalom, ni takav pokret nije prihvatila sva zemlja. Hercegovina, u većini, sa Alibegom Rizvanbegovićem, Smailagom Čengićem i drugima, beše protivna. Pokret je bio, po njihovu mišljenju, uperen protiv sultana i Stambola više nego što je bilo potrebno i poticao je ponajviše iz ličnih ambicija. Husen kapetan, kako to već često biva u plahu pokretu, pošao je, doista, odmah suviše daleko. Sa Bušatlijom on je krenuo pravi rat protiv Osmanlija, digavši na 25.000 ljudi. Njegova vojska tuče brojem slabiju vojsku velikog vezira. To je njegov viteški stav, kad treba pokazati nezadovoljstvo i junaštvo. Ali kad treba reći šta se hoće dalje, kuda vodi sva ta borba, – kad iz viteškog stava treba preći u državnički, – ljudi onda nalaze da oni svi neće jedno i da to kud ide Husein kapetan, odgovara njegovim prohtevima, ali ne i njihovim. A, u stvari, sve se ipak bilo svelo na to da je, mesto omrznutih Turkuša, za vezira došao sam Husein. On je lično bio čovek od taštine, begčić u rđavijem smislu reči. Svoj dvor u Travniku okitio je što je mogao lepše; sam se obukao u najskupocenija vezena odela; svoj vezirski pečat dao je napraviti od sama zlata. Ljudima bi jasno šta su njim dobili i počeše ga naglo ostavljati. Kad je 1832. godine krenula na nj nova carska vojska, pomognuta od hercegovačkih begova, on bi potučen i nateran da se begom spase u Austriju.

Hercegovina, za nagradu, bi odvojena od Bosne, a njen vođa, Alibeg Rizvanbegović, koji se malo posle istakao i u borbi protiv Mehmed Ali paše egipatskog, dobi od sultana vezirski čin u Mostaru. Za karakteristiku stvarnih želja svih njih dosta je bilo samo čuti reči novoga vezira, kad je stigao u Hercegovinu: „Evo vam Stambol Mostar, evo vam cara i u Mostaru – ne treba vam više nikom da idete u Stambol!” To je, dakle, ono što se želelo, i što je pobeditelj Huseinov tačno osećao; a to je očevidno samo lokalna samouprava i avtonomija, čisto bosanstvo i hercegovstvo, ako se tako može reći, ali ništa drugo i ništa više.

Ali sa Huseinbegom nije bio skršen i bosanski begovat. Kažnjen je bio, po mišljenju većine, samo jedan suviše ličan čovek i njegovo uže društvo, i to ne samo s toga što se digao protiv sultana, nego i s toga što nije znao da ostane stvarni izraz cele zemlje. Inače, njihov konzervativni duh ostaje isti i otpor protiv osmanliske centralizacije ne malaksava mnogo. To se videlo najbolje kad je trebalo provoditi 1839. godine objavljeni đilhanski hatišerif sa slobodama za hrišćane i sa njim u vezi takozvane „tenzimati hajirije”, t. j. korisne ustanove. U Bosni se javiše bune na više strana; sam hercegovački vezir, poznati sultanov pristalica, Ali paša Rizvanbegović, beše protivnik novih uredaba. Punih deset godina nisu mogli carski veziri da pomire Bosnu sa sultanskim naredbama; a 1849. godine stradala je čak jedna ekspedicija vezira Tahir paše protiv nezadovoljnika u Krajini. To, najzad, natera Portu, da energičnim merama uvede red. U Bosnu bi upućen smeli i nepomirljivi poturčenjak Omar paša Latas sa izričnim zadatkom da pod svaku cenu provede reforme. Uz pašu je išlo oko 9.000 vojnika redovne vojske, većinom Anadolaca, potpuno odanih sultanu. Bosanci se, posle malo kolebanja, odlučiše na otpor. U Krajini, u dolini Bosne i u Hercegovini dođe do borbi, u kojima ustanici biše brzo savladani i desetkovani. Sam vezir hercegovački bi uhvaćen, naopako posađen na magarca i, s magarećim repom u ruci, proveden kroz Mostar. Posle se, u taboru pred Banjom Lukom, „omakla” puška jednom čuvaru, koji ga je pazio i tako je Ali paša, 1851. godine, završio život i vlast. Na 400 bosanskih begova, u teškom sindžiru, poslato je u Carigrad, na sud; a nekoliko hiljada je zaglavilo u borbama. Tako je, istom tad, 1851. godine, došao pun slom bosanskog begovata i bezuvetno pokoravanje Bosne pod sultansku vlast.

Poniženi i materijalno oštećeni begovi su posle toga duže vremena bili povučeni u se. Nisu više dizali buna, ali nisu hteli ni da sarađuju sa predstavnicima osmanliske vlasti. Skupljeni na svojim selima ili na visokim londžama negde u zelenilu ili nad vodom, oni su dugo, ćutke, odbijali dimove, pokatkad mirno podizali glave, da pogledaju i pozdrave novog gosta i da opet, predajući se ksmetu, panu u letargiju. Kad je za bosanskog valiju došao Šerif Osman paša (1860–1869), koji je dotle služio u beogradskoj tvrđavi, pokušao je da izmiri begovat sa sultanovom vlašću. Stari, hromi, krivonogi paša želeo je da Bosnu očuva turskoj carevini. On je u Beogradu pažljivo pratio srpski pokret i bio je na čisto s tim šta čeka Bosnu, ako u njoj pravoslavni elemenat, brojno najjači, postane svestan svoje snage, a muslimani i dalje ostanu ovako pogruženi i povučeni. On je dobro poznavao tadašnje raspoloženje bosanskog begovata, posrnulog i tim dva puta više osetljivog; onog, koji je i propadajući hteo da održi svoj stari ponositi stav i govoreći da „trbuh nema pendžera” gladovao, da bi samo mogao pred svet izići što lepše okićen. S puno obzira, kao da ne povredi, paša je obraćao pažnju na to da ih privuče sebi i da im što lepšim prijemom raskravi srca. Jednom pridobijene on ih je pozivao i u državnu službu i nudio im položaje, koji, nisu bili, istina, sjajni, ali su ipak predstavljali vlast. Prvu priliku koja mu se dala odmah po odlasku on je upotrebio da pokaže svoje namere. Od 9. do 11. februara 1860. godine bila je u Sarajevu svadba jednog od bogatih i uglednih Bakarevića, koju je paša razvio u retko veselje, o kom su čak pisali i strani konzuli svojim vladama. I ovaj naš opis, koji sledi, uzet je iz jednog takvog austriskog izveštaja.

Prvog dana, 9. februara, skupilo se u avliji mladoženjinoj oko 45 sarajevskih aga i begova, i to ponajboljih, u bogatim odelima i sa punim oružjem. Sve su bili konjanici, određeni da idu po nevestu u Visoko. Pre polaska, po želji valijinoj, svratili su u njegov konak, gde je bilo spremljeno naročito veselje. Igralo je kolo, pevane svatovske pesme, dobavljena muzika. Sviralo se, veli izveštač, „uz nacionalne instrumente”, a nisu falili ni stari talambasi. Bila je čitava gomila turskih cigana, sa čočecima i polunagim igračicama i igračima. Zanimljivo je da nisu izostali ni guslari s narodnim pesmama, i to „starim”. Kad je svršeno to veselje kod valije, krenuli su svatovi kroz ceo grad na visočki drum. Pratila ih je ogromna gomila sveta, sa pesmom i bubnjevima, dok su oni šenlučili pucajući iz kubura. Sutra dan, kad su se svatovi vraćali, vodeći nevestu, doček je bio još svečaniji. Valija je pozvao sve bolje Sarajlije, age, begove i ostalu ehaliju, da iziđu svatovima u sretanje; i to da ih bude što je moguće više na konjima. Svog ćehaja-pašu uputio je lično, sa sto zaptija, da pozdravi svate pred gradom. Pašinom pozivu, koji je začudio čitavu varoš, odazvali su se ipak gotovo svi; i kad je ćehaja-paša pošao pred nevestu pristalo je uza nj ništa manje od 800 konjanika. Sve Sarajevo diglo se na noge, da vidi te svatove, koji su ličili na opise iz epske pesme. Puške su praštale kao da je neka silna borba; a kad su se sastali svati i susretnici vriski i pucanju „kao da nije htelo biti kraja". Ispred grada, ta retka svatovska povorka krenula je kroz sarajevsku čaršiju i stigla pred valijin konak. On je zadovoljan, sa svog doksata, pozdravio kitu i svatove, i pustio ih, da, kao kakva vojska, prodefiliraju ispred njega i ćehaja-paše, koji beše „u punoj gali".

Prirodna je stvar da su ovakva sredstva i ovolika predusretljivost brzo stvorili paši velike simpatije u Bosni i napravili ga jednom od najpopularnijih ličnosti novije bosanske historije. Čak je i prema pravoslavnima znao da pokaže mnogo pažnje u pitanjima gde mu se činilo da može popuštati. Za njegova vremena udaren je na najlepšem mestu, usred Sarajeva, temelj novoj pravoslavnoj crkvi (1863.); otvorena je banjalučka bogoslovija (1866.); dovršena popravka stare mostarske crkve (1863.); osnovana duhovna škola u Žitomisliću (1867.).

Ali taj veseli ton, počet svadbenom pesmom, nije završio radosno ni za pašu ni za turske reforme. On je, i ako administrator nesumnjivih sposobnosti, bio ipak i čovek s turskim činovničkim moralom i s toga na kraju dosta grubo povučen iz službe. Za njegova vremena građen je i onaj lepi i solidni put iz Broda u Sarajevo. Pakosna tradicija kazivala je u brzo da ga je paša uredio samo zato, kako bi njim „Švabo" mogao lakše da prodre u Bosnu.

IX

Od druge polovine XIX veka učestaše ustanci raje u Bosni, a naročito u Hercegovini. Razloga za pokrete bilo je više. U prvom redu delovao je neposredni primer Srbije, koja muškim pregorom strese sa sebe turske okove; a onda i junački stav hrabre Crne Gore, koja je krvlju dušmanskom i svojom oblivala svaki krš svoje zemlje. Samouverenje raje podiglo je znatno i poslednje begovske bune, jer su obe strane, radi veće sigurnosti, pozivale i raju u svoje redove, davale joj oružje i tako je, donekle, same upućivale na sredstva kojima se može postići uspeh. Najposle, na široke mase teško je delovao agrarni pritisak i nezajažljivost posednika. 1848. godina bila je, istina, ukinuta robota, ali su za to begovi, na čuvenom travničkom sastanku, uspeli da kmetovima nature plaćanje trećine s njiva, a polovice s livada. Na seljaka su, pored toga, pali i mnogi državni tereti: poreze lične, kućne, vojnine, spahiske desetine i dr. Kako su se turske finansije nalazile u očajnom stanju, Porta je prodavala poreske prihode raznim spekulantima, a ovi su onda, štićeni državnim autoritetom, upotrebljavali sva sredstva da isteraju plaćeni otkup i po vrhu svoju dobit. Stanje je usled toga postajalo nesnosno. Agrarni sukobi učestaše; aginske i begovske interese pomagale su turske vlasti i obično kažnjavale samo uzbuđene kmetove; na kraju dolazaše do krvi.

Pored svih tih momenata, dođoše još i političke akcije Crne Gore. Godine 1851. beše umro poslednji crnogorski vladar-vladika, poznati pesnik Petar II Petrović Njegoš, a na njegovo mesto kao svetovni knez došao Danilo Petrović. Turska je smatrala Crnu Goru kao svoju oblast, a dotadašnje vladike-vladare samo kao crkvene poglavare s velikim moralnim ugledom. Danila Petrovića proglasio je knezom samo ruski dvor, ne pitajući o tom Porte, i s toga ona, prirodno, nije htela da ga prizna. Knez Danilo, međutim, osokoljen ruskom odlukom, a željan uspeha na početku vladavine, rešava se, precenjujući svoju snagu, da se prema Turcima učvrsti svojom voljom i da priznanje iznudi na maču. On s toga buni Hercegovinu i počinje neprijateljstva, koja u zimu 1852–3. godine dovode do pravog rata. U tom ratu, pored sve vanredne hrabrosti s kojom su se borili, Crnogorci bi nesumnjivo podlegli nadmoćnijoj sili Omer-pašinoj, da nije došlo energično posredovanje Austrije, koje ih je spaslo. Za vreme Pariskog kongresa, 1856. godine, dao je turski predstavnik službenu izjavu svoje vlade, da Turska smatra Crnu Goru kao svoj sastavni deo. Knez Danilo, obavešten o tom, upotrebio je sve načine da obrati pažnju Evrope na nemogućnost takvog shvatanja i na sve zle posledice, koje mogu iz tog nastati. 1857. godine on je posetio u Parizu Napoleona III, poznatog pobornika za preobražaj Evrope na nacionalnoj osnovi i dobio je njegove simpatije za pitanje crnogorske slobode. Odmah, posle povratka iz Pariza, on kreće svoje poverenike kroz Hercegovinu da spremaju narod na ustanak. Jedan austrijski izveštaj iz 1857. godine piše o njegovu uticaju u toj zemlji: „On prima deputacije i molbe od zavađenih opština; pušta da upadaju crnogorske čete u tursko područje pod izgovorom da miri stare svađe i da sprečava krvave sukobe ili pušta da tamo obilaze crnogorski senatori, koji svrgavaju Portine administratore, gone ih, dovode nove, imenuju suce, preuzimaju popis stanovništva i stoke i na mnogim mestima uterivaju čak i poreze ili naplaćuju svoj trud”. Krenut s Cetinja izbio je krajem te godine hercegovački ustanak pod vodstvom Luke Vukalovića. Na Spasov dan 1858. godine odneli su udruženi Crnogorci i Hercegovci slavnu pobedu na Grahovcu. Kao posledica te pobede došlo je posredovanje velikih sila da Porta razgraniči Crnu Goru i da joj, na taj posredni način, prizna posebni državni teritorij. Grahovo i mali uski pojasevi pogranične Hercegovine pripadoše tom prilikom Crnoj Gori. Ostala istočna Hercegovina, iako je ostala pod turskom vlašću, bila je svim srcem za cetinjskog gospodara i čekala samo na njegov mig. Zanimljivo je da je hercegovački ustanak od 1858. godine imao neposredna odjeka i u Bosni i da je tamo u Krajini i Posavini doveo do malih brzo ugušenih lokalnih pobuna.

Godine 1860. pripale su narodnim plebiscitom Sardiniji Toskana, Parma i Modena; u maju su Garibaldijeve čete upale u Siciliju, a posle i u Napulj. Njegov pobednički pohod za ujedinjenje Italije bio je slavljen i kod Srba i „Galibardino” ime postalo je vrlo popularno kroz svu Hercegovinu. Naravno i njegov primer. Crna Gora izgledala je onda za hercegovačke vođe i srpski romantičarski svet kao neka vrsta našeg Pijemonta i njen kult osvajao je sve više. Trebalo je, dakle, da počne i stvarna akcija i da se posrnuloj turskoj carevini, „bolesniku na Bosforu", zada još nekoliko grahovskih udaraca i ostvari san obnove stare srpske državne slave. Pored mržnje na Turke javila se u to vreme i jaka mržnja na Austriju. Crna Gora važila je tada kao štićenik Napoleona III, javnog protivnika dunavske monarhije, i ova joj je, tokom poslednjih borbi s Turcima, dala osetiti da i ona nju ne smatra kao prijatelja. 1. avgusta 1860. godine beše poginuo u Kotoru, na austriskom tlu, knez Danilo, što je kod cele Crne Gore i Hercegovine smatrano kao austriska krivica i što je znatno doprinosilo da se mržnja pojača. Takvim raspoloženjem u Crnoj Gori i Hercegovini misle da se naročito koriste ogorčeni protivnici Austrije, Talijani i mađarska emigracija, s Košutom na čelu, koja je živela najvećim delom na Apeninskom Poluotoku. U njihovim glavama začela se misao koja se bila počela privoditi i u delo, da se pobune Bosna i Hercegovina i da se preko njih, i preko Crne Gore i Srbije, ubace čete i u Mađarsku, gde bi se tako digao ustanak protiv Austrije. Za taj plan radio je u Beogradu talijanski konzil Durio i posvetio je u nj i sama kneza Mihajla; u Crnoj Gori te je ideje širio francuski konzul u Skadru Hekar. Doista, za tu stvar bilo se kupilo 40.000 pušaka; bile su čak spremne i lađe; i određeni ljudi. U Crnu Goru došlo je nekoliko poljskih i francuskih oficira i nekoliko talijanskih uskoka. U novom ustanku Luke Vukalovića, koji je buknuo u vezi s ovim pokretom 1861. godine, učestvuje, doista, i nekoliko garibaldinaca. Čitav taj plan sprečila je Engleska, koja je u to vreme bila čisto turkofilska. Ona je izjavila Italiji „da mogu raditi šta hoće po Siciliji i Napoljskoj, ali ako bi hteli da pređu preko Jadranskog Mora, da će im engleske lađe preprečiti put”. Crna Gora bila se suviše izložila u ovom pokretu pomažući otvoreno hercegovački ustanak i s toga je došla u sukob s Turskom 1862. godine. U tom ratu ona je bila, posle strahotnih borbi, naterana da neposredno moli mir od Porte i dade garantije o svojoj lojalnosti.

Kad je malaksala Crna Gora, javio se knez Mihajlo sa svojom čisto nacionalnom politikom. On je provodi polagano, s planom, želeći da uspeh unapred obezbedi. Za to mu služe savezi s Grcima, Rumunima i sa uvek spremnom Crnom Gorom, kao i veze s Bugarima. U isto vreme počinje i organizacija narodne vojske u Srbiji, kojoj stoji na čelu jedan francuski pukovnik. U Bosni njegove su veze vrlo razgranate. U Sarajevu, Mostaru i Banjoj Luci rade, po njegovim uputima, najaktivniji ljudi na toj strani Serafim Perović, Leontije Radulović, Vasa Pelagić, Sava Kosanović, Bogoljub Petranović, Kosta H. Ristić i dr. Čak su u daleko Kočićevo Zmijanje doprle vesti o „knjazu Mikailu”. Kad je jedna bosanska deputacija kretala za Carigrad, govorili su joj tamo „Kad budete u Beogradu, zamolte se da uđete svijetlom knjazu Mikailu. Zaplačite se i sve mu slobodno kažite”. Austriski konzul u Beogradu od 1868. godine Venjamin Kalaj, sam priznaje ogromni uticaj knežev na neoslobođeno Srpstvo. Knez Mihajlo ne krije mnogo svojih namera i pred kraj života otvoreno govori sa diplomatskim predstavnicima stranih sila da njegov interes za Bosnu ima veće razmere.

On nije bio živ, kad je 1875. godine izbio veliki ustanak u Hercegovini, koji je brzo zapalio i bosansku Krajinu. Počeci ustanka nisu dovoljno jasni. Nema sumnje da je u narodu bilo silno nezadovoljstvo radi strašnih nedela koja su vršili zakupnici preza; na pravoslavne je mnogo delovao i pokolj Crnogoraca u Podgorici 1874. godine; bilo je i inače mnogo suvih zuluma; ali još nije utvrđeno kakve su sve misije imali Andrašijevi emisari u severnoj Bosni i dolazak austriskog cara na granice Hercegovine 1875. godine, gde je primao deputacije sa za Turke potpuno nelojalnim adresama. Ustanak je bio vrlo velik; obuhvatio pravoslavne i katolike; i obratio na se opštu pažnju. Crna Gora pomagala je od početka ustaške čete; a od 1876. godine uđoše u rat s Turskom i ona i Srbija. Godinu dana posle ušla je u rat i Rusija. Ali, rezultat te teške i skupe srpske krvi prolivene za slobodu beše Berlinski Kongres i austriska okupacija Bosne i Hercegovine, 1878. godine.

X

Austrougarska vlast u Bosni i Hercegovini trajala je punih četrdeset godina (1878–1918). Ona je još u živoj uspomeni po celom svom režimu i mi se na njoj, s toga, nećemo mnogo zadržavati. Upozorićemo samo na dva tri karakteristična momenta.

Glavna namera okupacione vlade, naročito u vreme dok je na njenoj vrhovnoj upravi bio, za punih dvadeset godina (1883–1903.), zajednički ministar finansija, Venjamin Kalaj, pisac jedne Istorije srpskog naroda i nekrunisani kralj Bosne, beše ta da u Bosni uguši svest o nacionalnoj pripadnosti njenog stanovništva. On je hteo da pokida sve veze između braće s jedne i s druge strane reke i da zatre i pomisao o narodnom jedinstvu. Radi toga se za jezik ukida naziv srpski ili srpskohrvatski, a uvodi se bosanski; radi toga se stvara posebna bosanska zastava. Srpske knjige i novine, koje imaju ma kakvo nacionalno obeležje, bivaju zabranjivane; svaka javna reč dugo vremena unapred sprečena. S planom se neguje bosanski patriotizam, u nadi da će se kod sveta javiti stare separatističke sklonosti. Ljubimac režima, presednik sarajevske opštine, Mehmedbeg Kapetanović, pisao je 1893. godine, u jednoj brošuri, uz odobravanje celog službenog aparata, ovakve reči: „Što se tiče Hrvata i Srba, to su ogranci od jugoslovenskog viteškog naroda, kao što smo i mi isto jedan ogranak, te se na prvom mjestu nalazimo. Kad ne biše na nas krivim okom gledali, kad biše nam priznali našu narodnost mogli bi i s njima sa svijem u ljubavi živjeti”. To je doba kad vlada kreće i izdržava list Bošnjak, upućen naročito muslimanima, koje je na svaki način trebalo odvojiti od srpskog uticaja; i kad izdaje službeni kalendar istog imena. Iako se docnije u tom pravcu moralo skretati, jer se videlo da je nacionalna svest bila već duboko ukorenjena u narodu, ipak se, u osnovi, pravi nacionalizam uvek smatrao kao nešto antidržavno. U štampanoj osudi sa veleizdajničkog procesa u Banjoj Luci 1916. godine samom piscu ove knjige upisuje se u greh što „smatra srpski narod Bosne i Hercegovine kao dio srpskog naroda kraljevine Srbije".

Druga glavna crta austriskog upravnog sistema u Bosni bilo je sistematsko podržavanje surevnjivosti i uzajamne borbe između pojedinih elemenata u zemlji. Turska je satirala narod fizički, Austrija duhovno. Ona je trovala ljude uzajamnim nepoverenjem i zluradošću. Nad zavađenima nije nikad teško vladati i ona je, svesna toga, iz te maksime stvorila državni princip. U svaku zajednicu između pravoslavnih i muslimana ili između Srba i Hrvata bacano je odmah seme razdora, svejedno u kom obliku. Kao oruđe služio im je dugo vremena red jezuita, koji je sa njom i došao u Bosnu. Zaslužni franjevci, koji su stotinama godina bili na braniku katoličke crkve u zemlji i imali da podnose teške progone od turskih kesedžija, bili su gurnuti u pozadinu, jer su kao domaći ljudi vodili mnogo obzira prema svojim sugrađanima drugih vera. Jezuite su glavni nosioci bečke politike; verski su netrpeljivi, čak agresivni; nacionalno su isključivi. Izgleda da nema sile koja bi ih mogla potisnuti. Najgori njihovi postupci, koji otvoreno gaze zakone i izazivaju protiv sebe gnev inoveraca, ostaju bez kazne. Stvorivši nemoralno načelo da cilj opravdava sredstvo, oni su u našu sredinu unosili jednu vekovima i vaspitanjem razrađenu prepredenost, koja je mogla da bude samo na štetu opšteg nacionalnog morala. Podrivan od njih on nije bio jačan ničim drugim. Nema sumnje, svi se društveni problemi osnivaju, na kraju krajeva, na etičkim načelima i kulturnoj visini njihove sredine. A kako su ti negovani u Bosni dovoljan je dokaz, da je u zemlji bilo uvek više žandara nego učitelja.

Ekonomski, Bosna i Hercegovina su bile sistematski eksploatisane za račun austriske i mađarske industrije i njihovih kapitalista. Glavno bogatstvo zemlje, ogromne bosanske šume, bile su uz neverovatno niske cene ustupljene stranim firmama. Tarifna politika bila je, bez imalo obzira, tako udešena da je onemogućavala domaće takmičenje sa stranim proizvodima. U samoj zemlji na očigled su pomagana preduzeća sa stranim kapitalom. Za pivo iz tuđinske sarajevske pivare plaćalo se od Sarajeva do Mostara po 1,01 krunu na kilometar od hektolitra, a za domaće vino iz Mostara u Sarajevo 1,65 kruna! Železnice su podizane ne po životnim interesima zemlje, nego iz strateških i političkih razloga. Na srpsko-tursku granicu od 1912. išla je skupa istočna pruga sa dva kraka, dok bogata dolina Posavine, sa Gradačcem i Bijeljinom, nije uopšte imala železničkog spoja. U Boku Kotorsku dovedena je pruga još 1901. godine, dok se spoj središnje Bosne sa Spljetom nije uzimao u pretres sve do 1912. godine. Radi toga, železnice su radile sa ogromnim gubitkom, koji je, naravno, morala da snosi Bosna i Hercegovina. Nije s toga čudo, što su se u Bosni javljali oštri protesti protiv takve politike prema zemlji, koja je u stvari bila degradovana na običnu koloniju.

Ustav, dat Bosni pod pritiskom aneksione krize, 1910. godine, nije mogao popraviti stanja. Kompetencija bosanskog sabora bila je veoma ograničena; a vlada je i prema tom ograničenom saboru bila potpuno neodgovorna. U ostalom, šta je mogla značiti ustavnost u jednoj zemlji, gde je vojnik bio vrhovni i stvarni šef uprave? Više nego u jednoj prilici zveckala je njegova sablja, kad je trebalo rešavati poneka „parlamentarna” pitanja. Imajući da služi kao operaciona baza za sve akcije Austro-Ugarske na Balkanu, Bosna nije smela da se razvije u jedinku, koja bi imala svoju volju i mogla biti od smetnje za dalji rad. I čim se osetilo da stega u tom pravcu popušta, došli su ozbiljni predlozi da se pokušaju preventivne mere i protiv Srbije i protiv samog naroda u zemlji. Kao odgovor na takvo stanje pritiska „uokvirenog u tobože slobodno izražavanje narodne volje” došao je buntovni otpor omladine i ljudi čvršće volje. Tada je čestiti Risto Radulović, urednik Pregleda i Naroda, navodio kao program Macinijeve reči: „Ako Vas pitaju Vaša djeca, koji je cilj života, odgovorite: akcija. Vi ćete reći tima i drugim koji Vam pristupe da je život jedna misija, jedna dužnost, jedan boj”.

U našeg sveta bilo je čitavo vreme svesnog otpora prema nametnutom tuđincu. Pričaju za jednog starog muslimana u Sarajevu da je, miran i bez naročitog ogorčenja, dao gotovo parolu za borbu rečima: „Ne valja Švabo sve da zlati – a kamo li ovako!” Za vreme autonomne borbe, koju su krenuli u Bosni i Hercegovini najpre pravoslavni 1896. godine, a posle i muslimani 1899. godine, svet se brzo našao u redovima opozicije osećajući instinktivno da se tu ne radi samo za dobijanje crkvene i školske uredbe, nego da se u tom pokretu, punom inače ponekad i naivnih ali uvek dokumentovanih memoranduma, kazuje duboko nezadovoljstvo, prema celoj upravi. To se, u ostalom, videlo najbolje po tom, što pokret nije zastao i kad se došlo do nekog rešenja u traženoj uredbi, nego je sve više uzimao maha. „O, Bože moj, veliki i silni i nedostižni”, molio se tada Petar Kočić u ime stotina hiljada svojih zemljaka, „daj mi jezik, daj mi krupne i goleme riječi koje dušmani ne razumiju a narod razumije, da se isplačem i izjadikujem nad crnim udesom svoga Naroda i Zemlje svoje!” Kod omladine mesto tog stava očajnog naricanja došao je protest akcije. Kad je austriski prestolonaslednik, posle svršenih vojničkih manevara očito uperenih protiv Srbije, izabrao da se sa izazivanjem, licem na legendarni Vidov-dan, proveze kroz sarajevske ulice, u punom osećanju svoje snage i prkosa – planuli su osvetnički meci Gavrila Principa, da, ubijajući Franju Ferdinanda, pogode ceo režim bečke monarhije.

>>