Riznica Pećke patrijaršije

Riznica, ikona Hrista sa sv. Nikolom, 1677.

Pećka patrijaršija imala je jednu od najbogatijih riznica u srednjovekovnoj Srbiji. Srpski arhiepiskopi, kasnije patrijarsi, štedro su obdarivali manastir u kome im je bilo sedište. Njihov primer sledili su vladari i vlastela, a kada su došli Turci uz crkvene velikodostojnike bogatili su riznicu svojim darovima priložnici iz redova zanatlija, trgovaca i spahijahrišćana. Takva zbirka prepuna dragocenosti privlačila je pljačkaše u nesigurnim i ratnim vremenima, a ako bi njima izmakla, topila se pri selidbama i skrivanjima.

Ipak, Pećka patrijaršija, uprkos svih nedaća, do danas je očuvala dosta rukopisnih knjiga, ikona, zlatarskih radova i umetničkog veza, pa se njena zbirka, koja je zasada u crkvi sv. Dimitrija, ubraja među najvrednije u Srbiji.

Među izloženim ikonama u riznici nema starijih od XVII veka, iakoje, van sumnje, svaka od crkava, sagrađena u XIII i XIV veku, morala imati veći broj ikona.

Riznica, ikona sv. vrača Kuzmana i Damjana sa žitijem, 1674.

Ikona sv. vrača Kuzmana i Damjana, sa scenama njihovih čuda unaokolo, najreprezentativnije je ikonopisno delo iz pećke riznice. Dug natpis kraj svetiteljevih nogu kazuje da je ikona nastala 1674. godine, trudom jeromonaha Visariona, sestrića tadašnjeg patrijarha hadži Maksima. U lepom bojenom i drvorezbarenom ramu, dekorativna i narativna, ikona dvojice svetih vrača - lekara se ubraja ne samo među najuspešnija ostvarenja slikara Radula, već i među najlepša ikonopisna ostvarenja druge polovine XVII veka. U umetničkom pogledu za ovom ikonom zaostaju dva dela istog zografa iz 1677. godine, koja potiču sa ikonostasa crkve sv. Nikole. Na jednoj ikoni je prikazana Bogorodica, a na rugoj Hristos i uz njega sv. Nikola u celoj figuri. Jake senke i rutinski postupak kvare opšti povoljni utisak.

Riznica, ikona sv. Georgija sa žitijem, prva polovina XVII v.

Zanimljiva je i jedna ikona sv. Georgija sa scenama njegovog mučeništva, rad nepoznatog slikara prve polovine XVII stoleća. I ona je ukrašena, iako u manjoj meri, pozlaćenim drvorezom. Istom ovom majstoru pripada i velika, vrlo oštećena, ikona Jovana Preteče sa scenama iz svetiteljevog života. Približno iz istih vremena je i ikona Smrti sv. Save Srpskog, dar Doroteja polatara, na čijoj se drugoj strani nalaze likovi sedmorice Makaveja, jedne porodice svetitelja.

Od ikonopisnih ostvarenja kasnijih vremena ističe se još jedna žitejna ikona - svete Petke, koju je 1720 poklonio Stojan ćurčibaša iz Skoplja. Među ikonama XVIII i XIX stoleća valja spomenuti i onu sa likom Bogorodice, koju je 1806 naslikao Aleksije Lazović, a koja je podražavala legendarno delo jevanđeliste Luke.

U slikarska ostvarenja pećke riznice može se ubrojati i jedna prilično oštećena slikana plaštanica iz sredine XIV veka. Na platnu, vrlo brižljivom ikonopisnom tehnikom, prikazano je plakivanje Hrista. Ova najstarija srpska slikana, a ne kako je uobičajeno vežena, plaštanica, pronađena je u ruševinama episkopske crkve Bogorodice Hvostanske kod Peći. Sada je izložena na severnom zidu središnjeg traveja u Svetim Apostolima.

Zajedno sa ovom plaštanicom otkopana je i jedna druga sa natpisom po kome se vidi da potiče iz 1597. godine, a da je njen autor pećki ikonopisac Longin. I na njoj je nacrtano Oplakivanje Hrista, ali je plaštanica nedovršena, jer je trebalo da bude vežena po ovom nacrtu.

Riznica, rukopis Dioptre, strana sa zastavicom, prva pol. XV v.

Od umetničkog veza u pećkoj zbirci ističe se jedan epitrahilj - deo svešteničke odeće iz XV veka. Na njemu su zlatnom i srebrnom žicom, kao i raznobojnim svilenim koncima izvezeni likovi svetitelja, Bogorodice i dva anđela. Zbog plemenitog crteža i veštog zanatskog postupka pri slaganju raznobojnih niti, ovaj epitrahilj se može ubrojati među značajne predmete iz riznice.

Zlatarski radovi pećke zbirke potiču tek iz razdoblja turske vladavine. Iz XVII veka ima nekoliko čaša i okova knjiga, ali se ti primerci ne mogu ubrojati u značajne za svoje vreme. Radovi iz XVIII, pa i XIX veka, znatno su reprezentativniji. Nekoliko lepih pozlaćenih krstova, rađenih u filigranskoj tehnici, bili su ujedno i drvorezbarska ostvarenja: u njih su po kracima krsta umetane minijaturne rezane drvene pločice sa predstavama velikih hrišćanskih praznika i Hristovih stradanja. Okovi rukopisnih knjiga tokom XVIII i XIX stoleća samo su delom rađeni za Pećku patrijaršiju, jer su neki stariji rukopisi pristigli u riznicu putem poklona. Tako je i lepo okovano jevanđelje, prepisano 1610. godine, nekada u posedu manastira sv. Romana, dospelo u zbirku Patrijaršije u XVIII veku. Većina okova potiče iz XVIII i XIX veka; neki od njih su dobijeni kao poklon iz Rusije, a njihova dekoracija je često pod uticajem poznog baroka. Među panagijarima - medaljonima koji su se nosili oko vrata - najstariji primerak je iz 1650. godine, nekada svojina proigumana Joanikija. Lepo rezane duborezne rozete smeštene su u okvir od srebra i crvenog, poluplemenitog kamena.

Riznica, zvono, majstor Rodop, 1432.

Mala kolekcija predmeta koji nisu služili bogoslužbenim potrebama je vrlo raznovrsna. Mogu se naći čaše od srebra, kanije za nož i viljuške, diviti za pisanje, kožni pojasevi, metalni pojasevi - pafte. Neki od ovih radova u megalu rađeni su od skupocenog materijala, a nastajali su tokom XVIII i XIX stoleća. Kao umetničko ostvarenje najlepše su pafte, rađene od sedefa i srebra, često pozlaćene.

Posebnost pećke zbirke je i jedno staro zvono, poznato pod imenom njegovog livca Rodopa. Pripadalo je nekada crkvi sv. Nikole u selu Banji, pa je na njegovoj bočnoj strani izliven i svetiteljev lik. Veliko Rodopovo zvono (55 h 72 cm.) ima krupan kitnjast natpis u kome se pominje, pored imena majstora, i 1432. godina kao vreme nastanka.

Zbirka rukopisa u posedu Pećke patrijaršije je dosta obimna - sadrži 113 primeraka. Sakupljena tokom XVIII i XIX veka, ona ima i priličan broj rukopisnih knjiga iz ranijih vremena, od kojih se neke izdvajaju bilo starinom i istorijskom vrednošću, bilo slikanim ukrasom. Najstarije je jedno pergamentno jevanđelje po Luki i Jovanu srpske redakcije iz XIII veka. Iako osim jednostavnih inicijala nema drugog ukrasa, rukopis privlači pažnju lepotom svog skladnog ustavnog pisma. Mnogo je raskošnija iluminacija rukopisa poznatog pod imenom Dioptra, teološko-filozofsko delo Mihaila Psela, vizantijskog državnika XI veka. Pored inicijala, rukopis ima i dve zastavice - zaglavlja - na početku u duhu vizantijskih tradicija sa predstavama ptica i stilizovanog bilja. Potiče iz prve polovine XV veka, a prepisivač se izgleda zvao Radič. I takozvano Romilovo jevanđelje sa kraja XIV - početka XV stoleća ima lep slikani ukras. Dok su inicijali dosta jednostavni, sedam zastavica su mnogo složenije i kolorističksi bogatije. Po svom tipu one deluju dosta starinski, pa se može predpostaviti da su kopirane sa starijeg predloška. Tajnim pismom na jednom mestu potpisao se i prepisivač, Romil grešni.

Među rukopisima koji su nastajali po dolasku Turaka zanimljivo je Četvorojevanđelje dijaka Simona iz 1562. godine. Prepisano je u selu Ovčarevu, pa je kasnije došlo u posed Patrijaršije. Rustična skromna dekoracija svedoči o otežanim uslovima za ambicioznije umetničke poduhvate.

Sve pomenute knjige su srpskog porekla. To nije slučaj sa Apostolom, koji se u pećkom popisu vodi pod brojem 20. On je dospeo u riznicu iz beloruskih oblasti, a nastao je početkom XVI veka. Raskošan ukras - inicijali, zastavice, vreže na marginama, mali lik sv. Petra - slikan je zlatom i jarkim koloritom u duhu kasnogotskih i delom ranorenesansnih shvatanja.

Najzad, među retkostima pećke riznice treba pomenuti i Oktoih petoglasnik, najstariju ćiriličku štampanu knjigu na Balkanu, čije je štampanje dovršeno na Cetinju početkom 1494. godine. Naručilac ovog prvenca srpske štampe bio je vojvoda Đurđe Crnojević, a štampar sveštenoinok Makarije.

Istorija / Ljudi / Duhovnost / Hramovi / Umetnost / Veze
Naslovna / Promena pisma