Pećka patrijaršija:
Crkva svetog Dimitrija

Crkvu svetog Dimitrija, koja se nalazi sa severne strane Svetih Apostola podigao je arhiepiskop Nikodim (1317-1324). To doznajemo po Pećkom letopisu u kome je sažeto zabeleženo da je arhiepiskop Nikodim sagradio hram svetog Dimitrija u Patrijaršiji, pa se dodaje da mu tu svete mošti i počivaju u kovčegu. Osim toga, i Marko Pećki, srpski pisac sa kraja XIV i početka XV veka, u svojoj službi arhiepiskopu Nikodimu kazuje: "tvoje usrđe ka Bogu i toplotu vere vaistinu kazuje časni hram........u čast njegovog ugodnika dobropobednvg mučenika Dimitrija«. Iako se ni na jednom mestu ne navodi tačna godina gradnje, bilo je to najverovatnije između 1320. i 1324. godine.

Crkva sv. Dimitrija, sv. Prokopije i arhanđelo Mihailo, 1346.

Hram ima dosta jednostavan konstruktivni sklop. To je zdanje sažetog upisanog krsta građeno od naizmeničnih redova kamena i opeke. Takvo mešanje materijala na fasadama crkve doprinosi dekorativnosti njene spoljašnosti. Sveti Dimitrije je relativno nevisoka građevina, na kojoj je posebno uočljiva prostrana kupola, čije ivice tambura ističu polustubovi. Težinu kupole prenose pandantifi na zidove, a sa severne strane nosi je i jedan pilastar.

U jednostavno rešenom unutrašnjem prostoru zapažaju oe dve uočljive arhitektinske osobenosti. Najpre, svojom prostranošću oltarski prostor se izdvaja među ostalim srpskim crkvama iz početnih decenija XIV stoleća. Nasuprot tome, zapadni travej - prostor kod ulaza u hram - je niži i slabije osvetljen. Presvođen je krstastim svodom i budi sumnju da je podignut nešto kasnije, te da nije bio takav u doba arhiepiskopa Nikodima. U celini posmatran, hram sv. Dimitrija u Pećkoj patrijaršiji zavisi dosta od matice celog kompleksa, crkve sv. Apostola, te stilski ne odgovara potpuno graditeljskim shvatanjima sa početka XIV veka. Plemenitom jednostavnošću svoje aritektonske zamisli ipak znatno doprinosi monumentalnom utisku celine.

Crkva sv. Dimitrija, Sabor sv. Save Srpskog i kralja Milutina, 1346.

U vreme patrijarha Jovana, pre 1614. oštećeni delovi hrama, posebno severni zid, bili su prezidani ali se prvobitno arhitektonsko rešenje nije menjalo.

Ulaz u crkvu svetog Dimitrija uokviruje skladni kameni portal u klasicističkom duhu, koji je svojstven epohi dinastije Paleologa. Lepo je i precizno rezan, a njegov raznoliki floralni i ornamentalni ukras malo se odvaja od kamene osnove.

Na sličan način klesana su i dva sarkofaga u zapadnom traveju crkve, od kojih je jedan čuvao mošti patrijarha Jefrema, a drugi verovatno patrijarha Save IV. Sarkofag patrijarha Jefrema, od crvenog mermera, smešten uz severni zid, ukrašen je, pored ostalog, sa krstovima i jednom rozetom na poklopcu. Plitki reljefi na sarkofagu patrijarha Save IV su raznovrsniji. Pored venca arkadica pri dnu čeone strane, ceo sarkofag u obliku sanduka, pokriven je floralnom ornamentikom i tročlanim prepletom.

Crkva sv. Dimitrija, mladi kralj Uroš, 1346.

Klesanoj dekoraciji Svetog Dimitrija pripada i gotički dvodelni prozor na apsidi hrama. Kako se vidi da je naknadno postavljen i kakd liči na dečanske prozore biće da je isklesan u to vreme - verovatno tokom četvrte decenije XIV stoleća.

Prvobitni, delimično restaurisani, ikonostas u crkvi svetog Dimitrija visok je skoro tri metra. Uz stubove i arhitravnu gredu, posebno se zapažaju parapetne ploče, na kojima su se sačuvale boje, plava i crvena. Plitki reljef prekriva ove ploče kao neka vešto pletena mreža. Čini se da je isti klesar radio i portal i ikonostasnu pregradu.

Crkva sv. Dimitrija, sarkofag patrijarha Jefrema. podužna strana. XIV vek.

Dok je ikonostas iz vremena gradnje crkve, freske u Svetom Dimitriju nastale su približno dve decenije kasnije i to zaslugom i ktitorskim podvigom Joanikija II, tadašnjeg srpskog arhiepiskopa.

Crkva sv. Dimitrija, prozor na apsidi, sredina XIV v. (po A. Deroku)

Na ovakvo zaključivanje uputila je predstava na zapadnom zidu sv. Joanikija, uglednog monaha VIII - IX stoleća, koji se, kao imenjak i zaštitnik srpskog arhiepiskopa, obraća molitvom Bogorodici: "O presveta Bogorodice primi molbu raba svojego arhiepiskopa Joanikija". Ovaj lik dosta precizno datuje živopis, jer se zna da je budući prvi srpski patrijarh bio arhiepiskop između 1338. i 1346. godine, iako ne objašnjava zašto je tako dugo crkva svetog Dimitrija bila bez zidnih slika.

Crkva sv. Dimitrija, sv. Joanikije pred Bogorodicom, 1346.

Bez obzira što su freske XIV veka tokom vremena pretrpele znatna oštećenja, zbog čega su početkom XVII stoleća delom restaurisane, njihov prvobitni sadržaj može se sa sigurnošću opisati, blagodareći okolnosti da je pozniji slikar poštovao raniji raspored fresaka.

U prvoj zoni iznad sokla, kako je uobičajeno, nalazio se red stojećih figura. Među njima se ističu grupe svetih ratnika sa dva anđela u zapadnom traveju (XIV v.) i na severnom zidu naosa (XVII v.), sveti vrači - lekari bezsrebrenici na severnom zidu zapadnog traveja (XIV v.), isposnici na južnom zidu naosa (XVII v.). Ipak je najzanimljivija celina na južnom zidu traveja, gde su, uz sv. Savu Srpskog, prikazani i portreti cara Stefana Dušana, njegovog sina Uroša i arhiepiskopa Joanikija (XIV v.).

U drugoj zoni u naosu opisana su Stradanja i čuda svetog Dimitrija Solunskog, patrona crkve. Ovaj kratki ciklus započinje na severnom zidu scenom Sveti Dimitrije pred carem Maksimijanom, pa se zatim nastavlja kompozicijama Sveti Dimitrije blagosilja Nestora, Nestor pobeđuje Luja i Svetog Dimitrija probadaju kopljima u tamnici (poslednje dve scene su iz XVII veka). Ciklus se nastavlja na južnom zidu Pogrebom svetog Dimitrija i Sveti Dimitrije brani Solun (obe kompozicije su samo gornjom polovinom iz XIV veka).

Crkva sv. Dimitrija, pričešće apostola, detalj, 1345.

Veliki praznici slikani su u najgornjim delovima naosa i oltara (XIV v., izuzev Cveti, Raspeća i Silaska u ad XVII v.), a Uspenje Bogorodice i Duhovi nalaze se u zapadnom traveju (XIV v.). U ovom prostoru prikazane su još i dve scene van ciklusa Velikih praznika: Polaganje Hrista u grob i Mironosice na grobu Hristovom (XIV v.), dok su na svodu naslikani I i II Vaseljenski sabor, kao i dva domaća: Sabor svetog Save Srpskog i Sabor Stefana Nemanje i njegovog praunuka kralja Milutina (XIV v.).

Uobičajeno, u oltaru u prvoj najnižoj zoni je Poklonjenje agnecu (XVII v.), iznad je Pričešće apostola (XIV v.) i u vrhu apside Bogorodica sa dva anđela (XIV v.). Na bočnim zidovima su, pored ostalog, dva događaja iz života Bogorodice: južno, Rođenje Bogorodice (XIV), severno, Vavedenje - Uvođenje Bogorodice u hram (XVII v.). U kupoli je veliko Vaznesenje Hristovo (XIV i XVII v.), a na pandantifima su četiri jevanđelista Marko i Luka (XIV v.), Jovan i Matej (XVII v.).

Crkva sv. Dimitrija, Rođenje bogorodice, detalj,1346.

Iako repertoar nije izuzetan po svom sadržaju, freske XIV stoleća u Svetom Dimitriju nisu nezanimljive. Među njima nađu se retki ikonografski ciklusi - kao onaj o sv. Dimitriju, neuobičajeno raspoređivanje scena - Vaznesenje u kupoli po uzoru na Svete Apostole, teološka promišljenost - predstava Mironosica na grobu Hristovom kao simbol vere u vaskrsenje upravo nad sarkofazima patrijarha, pa čak i neki otsjaji onovremenog života - sv. Merkurije je naoružan samostrelom, tada novim i ubojitim oružjem.

Među freskama XIV veka izdvajaju se scene koje se odnose na dva srpska sabora sa svoda u zapadnom delu crkve. Očigledno oni su pandan vaseljenskim saborima naslikanim uz njih i predstavljaju odraz nastojanja da se u srpskoj državi očuva čistota hrišćanskih dogmi.

Crkva sv. Dimitrija, sv. Merkurije sa samostrelom, 1346.

Posebnu vrednost imaju i portreti cara Dušana, njegovog sina Uroša i patrijarha Joanikija. Neobičnost odora koje oni nose navela je na pomisao da su likovi tako odeveni, jer je upravo u tim danima patrijaršija ustanovljena, a carevina proglašena, pa je slikar, ne znajući kakva je carska, a kakva patrijaršijska odora, prikazao na neobičan način nova odejanija. Ako bi ovo zaključivanje bilo tačno, onda bi se dovršenje živopisa u Svetom Dimitriju moglo odrediti u proleće 1346.

Crkva sv. Dimitrija, potpis slikara Jovana, apsida, 1346.

Freske XIV veka radila su dva iskusna slikara. Jedan od njih se i potpisao grčki u apsidi kraj nogu Bogorodice skromnom formulom: Dar Božiji od ruke Jovana.

Crkva sv. Dimitrija, Rođenje Hristovo detalj,1346.

On je skoro izvesno bio Grk i mogao je doći iz Soluna ili njegovog šireg zaleđa. Njegovi uzori dosežu i do antike, pa je očigledno vrlo obrazovan. Pojedinačni likovi i oni u kompozicijama su lepo proporcionisani i skladnih pokreta, dok su mu scene lišene suvišnih pojedinosti. Drugi, anonimni majstor u izvesnim detaljima dosta odudara od Jovana: on rado iscrpno pripoveda, likovi mu nisu dopadljivi, ali su izražajni, dok su im pokreti kruti.

Nije očuvan potpis slikara koji je obavio restauraciju oštećenog živopisa 1621/1622. godine, o čemu nas obaveštava natpis na severnom zidu potkupolnog prostora. Ipak, na osnovu stilske analize moglo se ustanoviti da je to učinio Georgije Mitrofanović, najugledniji srpski slikar sa početka XVII veka. Iako hilandarski monah, on je, između 1616. i 1621. boravio van svoga manastira i obavio mnoge poslove na području Pećke patrijaršije. Zanima ga prevashodno ljudska figura, dok gotovo zapostavlja ambijent u kome se radnja zbiva. Kao iskusan majstor znao je da primeri svoj način rada već postojećem u Svetom Dimitriju, pa su njegove zidne slike dosta srećno dopunile izgubljene delove prvobitnih fresaka.

Na južnom zidu zapadnog traveja, izgleda krajem prošlog stoleća, naslikani su i tri svetitelja pred vodnika srpske crkve, koji su bili i pećki ktitori: Nikodima, Arsenija i Maksima.

Crkva sv. Dimitrija, Sv. Dimitrije blagosilja Nestora, 1346.	Crkva sv. Dimitrija, jevanđelist Marko, 1346.	Crkva sv. Dimitrija, Sretenje, 1346.
Crkva sv. Dimitrija, Vaznesenje, detalj: Hristos, 1346.	Crkva sv. Dimitrija, sv. Dimitrije, 1621/1622.	Crkva sv. Dimitrija, sv. Jefrem, srpski patrijarh, 1621/1622
Crkva sv. Dimitrija, sv. Nestor ubija Lija, 161/1622.	Crkva sv. Dimitrija, Ulazak u Jerusalim,1621/1622.	Crkva sv. Dimitrija, Vaznesenje, detalj, 1621/1622.

Istorija / Ljudi / Duhovnost / Hramovi / Umetnost / Veze
Naslovna / Promena pisma