SREDNJI VEK

I ETNIČKE PRILIKE HA BALKANU PRE DOSELJAVANJA SRBA

Balkansko poluostrvo je prostor velike etničke nestabilnosti. Kao raskršće nekih glavnih puteva između Istoka i Zapada, Severa i Juga, između Evrope i Azije, sa svim svojim geografskim prednostima koje ce nude stočarima i ratarima, moreplovcima, rudarima i trgovcima, ono je područje na kome su ce od praistorijskih vremena kretale i naseljavale mnoge skupine ljudi raznoga jezika i porekla. Statična slika Balkana Grka i Rimljana, pa starosedelaca Ilira i Tračana i novijih varvarskih slojeva - Kelta, Gota, Slovena, sve više ustupa mesto dinamičkoj predstavi o kretanju i pomeranju mnogih, u krajnjoj liniji anonimnih etničkih grupa. Ta predstava, čijoj ubedljivosti doprinose sve plodnija lingvistička i arheološka istraživanja, otkriva nove sadržaje i podloge u "klasičnim" istorijskim etnicima Balkana, kao što su, na primer, Iliri i Tračani. Mnogo važniji činilac u rekonstrukciji etničkih prilika na Poluostrvu sve do ranog srednjeg veka postaje sada kulturni, civilizacijski lik prostora, njegova tipološka raznovrsnost i slojevitost. Daleko je značajnija istorijska činjenica da ce van srazmerno uskih pojaseva mediteranske civilizacije Grka i Rimljana nalazi ogroman prostor praistorije, zona civilizacije gvozdenog doba ali bez pisma. Takozvani "starobalkanski" narodi, nikada do kraja formirani kao narod u smislu jednoga višeg kulturnog i političkog integriteta, ulaze u istoriju iz anonimnosti praistorije samo kroz taj dodir sa grčko-rimskom civilizacijom - makar i kroz sudar sa njom.

Zato je na pitanje o poreklu i postanku nekih današnjih naroda na Balkanskom poluostrvu teško odgovarati sa sigurnošću. Pogotovu je teško rekonstruisati etničku kartu Balkana - čak i u krupnim potezima, a kamoli u pojedinostima - za vreme doseljavanja Slovena [VI-VII vek]. Da li ce tada nalaze na Balkanu i preci današnjih Albanaca; da li ce albanski narod može smatrati starobalkanskim, u odnosu na Slovene - starosedelačkim narodom; da li ce proces etnogeneze Albanaca začinje tek u razdoblju Seobe, možda čak uporedo sa nastanjivanjem Srba, ili ranije, - sve su to pitanja na koja uopšte nije jednostavno odgovoriti. Teškoće nastaju iz dva razloga: istorijski izvori ne pominju Albance pre XI veka, te je njihov postanak i razvoj do toga vremena - praistorija; a drugo, jezik Albanaca ima u velikoj porodici indoevropskih jezika izuzetan položaj - nema mu bliskih srodnika. Pitanje etnogeneze Albanaca zato izmiče ne samo istoriografskim nego i lingvističkim metodama.

Svojim opštim evropskim i srednjovekovnim narodnim imenom Albanci [Arbanasi] ce vezuju za ime ilirskog plemena Albana, koje je u II veku n. e., prema Ptolomeju, nastanjivalo oblast oko Albanopolisa [potom Albanum, Arbanum] u današnjoj srednjoj Albaniji [grad Kroja]. Postoji nesumnjiv kontinuitet albanskog etničkog imena na nekadašnjem ilirskom, a današnjem albanskom tlu, pa ce iz toga prirodno izveo zaključak da postoji i etnički kontinuitet između ilirskih i današnjih Albanaca. Otuda uverenje da su Albanci potomci starih Ilira, te da su "oduvek" nastanjivali krajeve svoga današnjeg etničkog prostora, jer je ovaj, uprošćeno rečeno, podudaran sa nekadašnjim ilirskim etničkim prostorom. "Ilirsku" teoriju formulisao je najpre J. Tunman, nemački istoričar, 1774. godine, da bi je kroz čitav XIX vek dalje razvijala evropska lingvistika, uključujući i takva imena kao što su F. Miklošič, G. Majer i P. Krečmer, za koje je albanski jezik samo nova faza u razvoju starog ilirskog jezika. No, upravo je lingvistička argumentacija ilirske teorije otkrila još krajem prošlog veka njene ozbiljne nedostatke: za pouzdanije istraživanje i zaključivanje o genetičkoj vezi albanskog jezika sa pretpostavljenim ilirskim pretkom bilo bi potrebno znati ilirski jezik, a o njemu ima vrlo malo građe i znanja, samo iz posrednih izvora [u grčkih autora i u onomastičkom materijalu]. Davno je primećeno da ilirske reči, tako identifikovane u sadašnjem albanskom jeziku, mogu biti samo relikti jednoga ranijeg ilirskog sloja [kao keltski elementi u francuskom jeziku]; a i kada ce uzmu kao dokaz veze sa ilirskim jezikom, ne sme ce smetnuti s uma da ima "bar toliko, ako ne i više" leksičkih elemenata koji su po svedočanstvu antičkih pisaca nesumnjivo trački.^[1] Već je ta okolnost navela neke lingviste da pomišljaju na tračko umesto na ilirsko poreklo Albanaca. K. Pauli, X. Hirt, pa N. Jokl, a u nas X. Barić, uz veće ili manje razlike u postavci teze i u argumentaciji, napuštaju ilirsku teoriju i pretpostavljaju da je albanski jezik tračkog ili bar tračko-ilirskog porekla, a da je albanski narod potomak starobalkanskih Tračana, koji su nastanjivali delove Balkanskog poluostrva istočno od linije Morava-Nišava-Struma. Samim tim, naravno, ako bi ce ova nova teorija pokazala tačnom, javlja ce i pitanje - kako su ce, zašto i kada trački preci današnjih Albanaca preselili sa istočnog u zapadne prostore Balkanskog poluostrva, sa Balkanskog gorja [antičkog Hemusa] u antičku "Albaniju", gde ih oko Drača primećuju vizantijski izvori u XI veku.

Ne ulazeći ovde u podrobnu lingvističku argumentaciju tračke teorije i njenu polemiku sa ilirskom tezom, valja istaći da je ključni razlog za odbacivanje ilirske teorije bila okolnost što je albanski jezik iz grupe satem, dok je ilirski jezik, po svemu sudeći, pripadao grupi sentum.

Nasuprot tome, trački jezik je satemski kao i albanski. Prema tome, albanski kao satemski jezik nije mogao poteći od ilirskog kao centumskog, već samo od tračkog kao isto tako satemskog jezika. Za to bi, navodno, govorile i neke druge osobine albanskog jezika, u fonetici, morfologiji, deklinaciji itd.^[2] Time ce došlo do zaključka da je albanski jezik u stvari "jedan trački dijalekat", a da je njegov "tračko-ilirski" karakter rezultat kasnije tračko-ilirske simbioze. Na pitanje: kada je došlo do te simbioze, u kojoj trački Albanci predstavljaju mlađi ili gornji sloj, odgovaralo ce na razne načine, ali je najbolje argumentovano mišljenje po kome je doseljavanje Albanaca u njihovu istorijsku postojbinu "srazmerno kasno", jer ce "jedino tako može objasniti što u njihovom jeziku nema traga indigenoj pomorskoj terminologiji i što toponomi u istorijskoj arbanaskoj jezičkoj oblasti nemaju arbanaski fonetski lik, tj. što oni nisu pretrpeli izvesne glasovne promene, koje bi ce neminovno izvršile da su ce Arbanasi od vajkada nahodili na svojoj današnjoj teritoriji".^[3] Imajući u vidu neke antičke toponime koji "pod slovenskom koprenom odaju arbanaski fonetski lik", kao što su Niš [od Naisus], Škupi [od Skupi, danas Skoplje], Štip [od Astibos], pa i Ohrid [od Lihnis, Lihnidos], gde ce svuda kao posrednik prema slovenskom obliku javlja albanski jezik, pretpostavlja ce da je ranija balkanska postojbina tračko-ilirskih predaka potonjih Albanaca Dardanija i Peonija. Dardanija je oblast između Južne i Zapadne Morave, Ibra i Kosova polja; tu oblast je nastanjivalo, koliko ce zna iz istorijskih izvora, ilirsko-tračko pleme Dardanaca, a Peonija je oblast današnje uglavnom istočne Makedonije, naseljena u istorijsko doba takođe Ilirima. To bi značilo da su ce preci Albanaca ranije, ili bar jedno vreme, nalazili u centralnoj zoni Balkanskog poluostrva, i da su ce odatle u izvesnim istorijskim okolnostima pomerili na zapad ka teritoriji današnje Albanije. Time još nije rečeno da su stari Dardanci ili Peonci preci Albanaca, već da su preci Albanaca prešli preko oblasti Dardanaca i Peonaca u etapnom pomeranju ka zapadu. Do toga pomeranja tračkih masa na ilirsko tle došlo je u srazmerno pozno doba od drugog do trećeg veka n. e., za vreme rimske vladavine, kada su Tračani, silazeći sa Hemusa i Rodopa, prekrili raniji ilirski sloj. To bi, ujedno, bila prva etapa balkanske migracije Praalbanaca. Druga etapa je doseljavanje u dinarsko-pindske planine i jadransko primorje, a ovo ce odigralo, kako ce pretpostavlja, pod kraj latinske epohe, uzastopce i u talasima, najdalje do VI veka n. e.^[4] Dakle, najpre sa Hemusa i Rodopa u Dardaniju i Peoniju, a potom iz Dardanije i Peonije u Albaniju, i to ne u jedan mah, u jednom naletu, već postepeno, sa dugim zadržavanjem u dardansko- peonskim predelima, kao etapnoj zoni ove migracije.

Lingvističkim metodom, ipak, ne može ce sasvim pouzdano rekonstruisati poreklo i put formiranja albanskog naroda. Nijedan od ovih argumenata, koji nisu za potcenjivanje, nema snagu dokaza.^[5] Postoje nasuprot navedenim shvatanjima, uz sve ostalo, razlozi da ce osporavaju i takvi kapitalni argumenti tračke teorije kao onaj o centumskoj prirodi ilirskog nasuprot satemskoj prirodi albanskog jezika. A ima i drugih lingvističkih teorija. Od onih bližih ilirskoj valja pomenuti tezu da su preci Albanaca starobalkanski Pelasti, nastanjeni oko Skardusa [Šar-planine], kao najstarije indoevropsko ili čak predindoevropsko stanovništvo Balkana, doseljeno na Balkan još pre Grka. Albanski preci su, po ovoj teoriji, "stariji i od homerskog rečnika i od ahajskih odnosno protoahajskih plemena".^[6]

Zbog svega toga neophodno je primeniti i arheološki metod, koji bi, uz neka već ranije poznata fakta iz istoriografije, mogao da potvrdi ili obezvredi pretpostavke do kojih ce dolazi proučavanjem jezika. Tvrdi ce, ponekad, da i arheološka istraživanja upućuju na ilirsko poreklo Albanaca, ali ce to ne može smatrati tačnim. Pre svega, etnička karta praistorijskog, a onda i predrimskog Balkana uopšte, nije tako jednostavna i statična kako bi ce moglo zaključiti po nekim školskim predstavama o Ilirima i Tračanima, a potom i Grcima kao starosedeocima Balkanskog poluostrva. Arheologija, uz pomoć antičke istoriografije, omogućava da ce dođe do neobično važnog saznanja o velikim etničkim pomeranjima i promenama kroz sva praistorijska razdoblja, kao i u sam osvit istorije srednjebalkanskog prostora. Nema starosedelaca u pravom smislu reči: taj pojam ce, arheološkim metodom, nužno relativizuje i svako "staro"stanovništvo pokazuje ce mlađim od prethodnog, svaki narod ili pleme, svaka etnička grupa - kako ce pravilnije kaže u arheologiji - javlja ce na etnografskoj balkanskoj pozornici tek svojim doseljavanjem i potiskivanjem prethodnih grupa.

Za etničku situaciju Balkana povodom pitanja koje nas interesuje važan je početak sedmog veka pre n. e., kada ce zaustavlja prodor nomada i ratnika sa područja današnje Bosne i Hercegovine na goliji i u gornjem toku Raške, da bi ce ta granica, posle usporenog pomeranja ovih grupacija na istok ustalila krajem VII veka na liniji Moravica-Maljen, na severu, a južnije na liniji Beli Drim-Dečanska Bistrica u Metohiji, početkom VI veka pre n. e.^[7] Na severnom sektoru ove dugačke granice radilo ce o ratnicima tzv. glasinačke grupe [sa Romanije i Devetaka], dok su na južnom, metohijskom sektoru, arheološki identifikovani isto tako dobro naoružani ratnici na suvatima i pašnjacima između severnih padina Paštrika, desne obale Belog Drima i Dečanske Bistrice; njihov dolazak i vekovno zadržavanje u ovom, jugozapadnom delu Metohije najpotpunije su dokumentovani arheološkim nalazima sa velike nekropole u selu Romaji [Metohija]. Istovetan materijal, ali i pogrebni rituali posvedočeni su i na većem broju nekropola na području severne Albanije, posebno oko Kukesa, pa to navodi na zaključak da su ratnici sahranjeni u Romaji prispeli u Metohiju sa jugozapada, i to dolinom Belog Drima. Ova grupacija ce ni kasnije nije odvajala od doline Belog Drima, niti je zaposela ostale delove Metohije. Domoroci, stabilizovane zajednice grupe Donja Brnjica [Kosovo], verovatno su bez otpora ustupili tuđincima neplodno zemljište i krševite površi između Belog Drima, Dečanske Bistrice i Paštrika, ali su žilavo branili svoje plodne njive u Prizrenskom polju, severnoj Metohiji i na Kosovu. Prva grupacija [glasinačka] verovatno je ilirsko pleme Autarijata, a druga, u Metohiji, ogranak "Ilira u užem smislu reči" [Illyrii proprie dictu]. Istočno i severoistočno od Ilira - znači već istočno od Belog Drima pa sve do Pčinje i Južne Morave na istoku, a Zapadne Morave na severu, protezale su ce oblasti Dardanaca, za koje ce c pravom napominje da su bili ilirsko pleme sa tračkim nanosom.^[8] Južno od Dardanaca delili su teritoriju Makedonije: Dasareti oko Ohridskog jezera i Penesti u zapadnoj Makedoniji sa Peoncima [Pajoncima] na istoku od Vardara sve do Rodopa, gde ce protezala zapadna granica tračkih plemena. Između Tračana i Dardanaca nalazio ce jedan pojas Tribala, čija su glavna staništa bila severno od dardanske teritorije, a južno od Save i Dunava. Njih u IV veku počinju potiskivati i preplavljivati Kelti, čiji dolazak na Balkan u tom stoleću izaziva nova veća etnička pomeranja i promene na poluostrvu. Sukobi Kelta sa antičkom makedonskom državom razvijali su ce na moravsko-vardarskom pravcu, što znači preko dardanske zemlje; potom su i sami Dardanci bili na udaru ekspanzije makedonskih vladara i najzad Rimljana, čije su vojne operacije - osvajački pohodi - usmerene s juga na sever ka Singidunumu i Viminaciju krajem I veka pre n. e. i početkom same naše ere, tako da su usled toga razne etničke grupe sa dardanske teritorije sigurno bile odbacivane na zapad. Ako je tračka teorija tačna u onom vidu u kome je izlaže Henrik Barić, to bi mogao biti istorijski razlog za spuštanje Tračana sa Hemusa i Rodopa upravo na teritoriju izmeštenih tribalskih i dardanskih plemena. Oslabeli u stalnim sukobima sa makedonskim i rimskim osvajačima, Dardanci su ce mogli lakše podati tome novom, mada još uvek starobalkanskom uticaju sa istoka, pogotovu ako ce taj etnički nanos shvati kao stočarsko-nomadski elemenat koji ce zadržava više na planinama nego u ravnici, gde prolaze vojske i ratari s toliko nezahvalnog truda obrađuju zemlju. Primećeno je, upravo u arheologiji, da kultura Dardanaca i Skordiska nije uništena sa rimskim osvajanjem: uporedo sa stabilizacijom rimske civilizacije duž granice i magistralnih puteva tokom prva dva veka naše ere, domorodačke zajednice po zabitim varošicama i selima i dalje čuvaju predačke običaje i uporno neguju tradicionalnu kulturu; te razlike nestaju tek u toku III veka, kada počinje opsežnija romanizacija starobalkanskih plemena.^[9]

Posledica ovog poslednjeg procesa ogledala ce u velikim romanskim, tačnije latinsko-grčkim infiltratima na teritoriji Balkana, posebno u primorskim oblastima i starim ili novoosnovanim gradovima. Područje Albanije na toj etapi, pri kraju rimskog perioda, bez obzira na to da li je albanski narod bio na toj teritoriji autohton ili ce doselio na nju sa istoka, u civilizacijskom pogledu nije albansko, pa ni ilirsko, već romansko: ono je određeno kulturom gradova u jadranskom primorju i prometom duž glavnih rimskih komunikacija, od kojih dve izuzetno značajne vezuju jadransko primorje sa središnjim oblastima Poluostrva: jedna iz Skadra preko Prizrena prema Nišu odnosno Skoplju, i druga - od Drača preko Ohrida na Solun [Via Egnatia]. Istorijski izvori iz tog vremena uopšte ne govore o Albancima: niti o njihovim naseobinama u albanskim planinama, niti o eventualnom njihovom doseljavanju sa dardansko-peonskog područja, a razlog je za to svakako u nomadsko-stočarskom karakteru Praalbanaca, u "političkoj i vojnoj beznačajnosti doseljavanja stočara, koji u novoj postojbini zacelo dugo izbegavaju kontakt sa zatečenim građanskim i zemljoradničkim svetom, držeći ce leti planina i spuštajući ce zimi na obronke udaljenije od saobraćajne mreže".^[10] Preci Albanaca, to je jedino pouzdano, nisu predstavljali ni snažnu etničku grupu ili pleme, niti kakav plemenski savez koji bi ce nametnuo kao aktivan istorijski činilac, još manje državu ili narod s kojim bi ce rimska ili vizantijska vlast morala sukobljavati ili usklađivati.

Albanski etnikum je bio određen, bez sumnje, svojim poreklom i jezikom, i svojim balkanskim putevima, ali pre svega načinom proizvodnje, organizacijom društva i srazmerno malom masom: stočarske zajednice hermetičkog tipa, pokretljive i veoma patrijarhalne, dugo su izmicale velikoj aferi istorije. Po suvatnim visoravnima, ograđene prašumom i bujnim rekama, te su zajednice čekale svoj istorijski trenutak.

Nema, dakle, naučnog osnova za apodiktična tvrđenja kada je reč o ukupnom problemu porekla albanskog naroda. Već kratak pogled na ovo pitanje pokazuje da ce bar dve značajne teorije drže na nizu ozbiljnih naučnih argumenata, a ima i drugih, manje raširenih i ne toliko značajnih, ali opet naučno zasnovanih teza. Nama ce čini da bi jedna tračka teorija sa većim naglaskom na dardanskoj etapi migracije mogla bolje objasniti etnogenezu Albanaca, pri čemu valja imati u vidu sociološke činioce, a isto tako i kasnija zbivanja - kao što su migracije, pohodi ili kolonizacija drugih naroda u toku Seobe, zaključno sa naseljavanjem Srba na srednjobalkanskom prostoru i u jadranskom primorju. Međutim, nema dovoljno opravdanja za prenaglašavanje "tračkog" porekla Albanaca, kao ni za insistiranje na "ilirskoj" tezi. U krajnjoj liniji, ne može ni biti toliko važno da li su Albanci potomci Ilira ili Tračana ili nekog trećeg praistorijskog ili istorijskog naroda. Za istoriju Balkana dovoljna je činjenica da su Albanci na svom užem etničkom prostoru najkasnije u XI, a možda i ranije, još u VII veku, u vreme dodira sa jugoslovenskim narodima prilikom njihovog razmeštanja po vizantijskom poluostrvu i potom formiranja prvih jugoslovenskih država.

Svako prenaglašavanje pitanja etnogeneze odvodi nas sa područja nauke i ima druge, političke motive. To ce, pak, ne može ignorisati, niti ce ova politizacija naučnih teorija sama po sebi mora posmatrati kao zloupotreba nauke. Ona je pre svega izraz jedne kolektivne svesti, njen oblik i formula njenog dejstva. Svest o kojoj je reč može, sa svoje strane, biti znamenje jedne manje društvene grupe, ali i opšta svest jednog naroda, njegova nacionalna svest. Bez obzira na to koliko ona bila stvarna ili fiktivna, ona tad određuje ponašanje grupe ili nacije, ugrađuje ce u program s kojim ce valja suočavati bez neumesnih i nepotrebnih diskvalifikacija.

Kada je reč o ilirstvu na prostorima Balkanskog poluostrva, ono ima i stariju istoriju i šire kulturno i nacionalno područje od ovoga poslednjeg, albanskog ilirstva. Polazeći od tradicionalne srednjovekovne nomenklature mlađih evropskih naroda prema nazivima starijih, posebno od predstave o mlađim "varvarskim" narodima kao sukcesorima antičkih varvarskih naroda na periferiji ili u graničnim oblastima civilizovanog grčko-rimskog sveta, ilirsko ime ce upotrebljavalo za južnoslovenske narode - Srbe, Hrvate i Slovence - još od XV veka ["natio illyrica"], pa ce i slovenski jezik nazivao "ilirskim jezikom". Kaptol svetog Jeronima u Rimu ustanovljen je 1589, bulom pape Siksta V, za "ilirsku naciju" odnosno "pokrajinu" [Dalmacija i Ilirik - Hrvatska, Bosna i Slavonija, bez Slovenije] i za one koji znaju "ilirski", a Zavod svetog Jeronima u Rimu sve je doskora nosio tradicionalno ime Collegium Sancti Hieronymi Illyricorum in Urbe [naziv je 1971. godine promenjen u Pontificium Collegium Chroatorum]. Znameniti Matija Vlačić, protestantski teolog, istoričar i lingvist iz Labina u Istri [1520- 1575], nazivao ce Matthias Flacius Illyricus; njegov pojam ilirstva poklapa ce, kao oznaka narodnosti i jezika, sa južnoslovenskim narodima i jezicima. Na samom početku XVIII veka, Pavao Riter Vitezović [1652-1713] takođe pod ilirstvom podrazumeva jugoslovenstvo, što dolazi do izražaja naročito u njegovim delima Croatie rediviva [1700] i Stemmatographia [1701]; ovo drugo delo poslužilo je kao osnov za "Stematografiju" Hristofora Žefarovića 1741. godine. Ha srpskom području, patrijarhom "celog Ilirika" prvi ce naziva Arsenije III Čarnojević [1672-1706], a grof Đorđe Branković, nesuđeni obnovitelj "Ilirske kraljevine", nosi od 1688. godine titulu "despota Ilirika". Klasicistička i naročito neoklasicistička Evropa na prelazu iz XVIII u XIX vek naziva jugoslovenske zemlje skoro isključivo "Ilirikom". Pod francuskom vlašću 1809-1813, to su "Ilirske provincije" [Les Provinces Illyriennes]. U tom duhu i "ilirski pokret u Hrvatskoj", "pokret hrvatskog preporoda", u prvoj polovini XIX veka ulazi, kao što je poznato, u genezu jugoslovenstva.

"Ilirstvo" je na Balkanu, dakle, argumenat istorijske fikcije i dugog trajanja - od barokne istoriografije do nacionalnog romantizma. Albanski "ilirizam", makar na prvi pogled sa više etnogenetskih razloga, dolazi sasvim kasno, pa čak i anahronično u ovo naše stoleće. Njegovim održavanjem i negovanjem, danas, pošto je albanska nacija već obrazovana, sa suverenom državnošću priznatom već sedam decenija, hoće ce u stvari revitalizacija jednoga nacionalnoromantičarskog, nacionalističkog albanskog programa, koji teži ne samo okupljanju svih Albanaca u Velikoj ili "Etničkoj" Albaniji nego i novom položaju albanskog naroda na Balkanu, s "pravima" starobalkanskih predaka. Saznanja istorije, lingvistike i arheologije u stvarnoj, rekonstruisanoj slici etničke situacije Balkana u epohi kada ce još moglo govoriti o Ilirima i drugim starosedeocima ne daju za pravo takvim argumentima. Dinamička etnografija antičkog Balkana ne zna za čvrste i vekovečne posede - sve je u pokretu, pomeranju i previranju. Stoga je ilirska teza, politizovana u nacionalnoromantičarskom duhu, danas sasvim apsurdna. Ako bi ce krenulo za tom argumentacijom [pod pretpostavkom da ce ona shvata ozbiljno, a ne samo kao propagandni simbol], morao bi ce časovnik evropske istorije vratiti bar za petnaest vekova unazad, u vreme seobe naroda. Raspored evropskih naroda, bez obzira na mnoge promene tokom srednjeg i novog veka, počiva već toliko stoleća na rezultatima toga velikog pomeranja, premeštanja i nameštanja etničkih masa na celom prostoru od Urala do Atlantika. Doseljenje Slovena na Balkan je samo pojedinost tog opšteg zbivanja. Pozivanjem na prava starosedelaca iz epohe pre seobe naroda došlo bi ce do apsurdnog "vraćanja" slovenskih i germanskih naroda na prostor severne i istočne Evrope. Pre seobe naroda nema ni Francuza i Francuske, ni Nemaca i Nemačke, ni Engleza i Engleske, nema ni Poljske, ni Austrije, ni Rusije. To je, jednostavno, jedan drugi, davno prošli, zanavek iščezli svet, a promene koje su ce u Evropi dogodile seobom naroda u razdoblju od III do VII veka u svakom su pogledu nepovratne i konačne.

¹ H. Barić, Lingv. studije, 8.

² H. Barić, Lingv. studije, 9-23.

³ H. Barić, Lingv. studije, 24-25 Nema nesumnjivih istorijskih i lingvističkih dokaza da su preci Albanaca nastanjivali rimsku i grčku Albaniju u prvim stolećima naše ere - smatra i Seliščev; kod Albanaca nema neposredne veze sa starodalmatinskim stanovništvom. Preci Albanaca živeli su negde dalje od mora: nemaju svoje termine za moreplovstvo i ribolov, nego su ih kasnije pozajmili od Romana, Grka, Slovena i Turaka. Loše poznaju more, nisu imali veza sa drugom obalom Jadrana (A. M. Seliščev, Slav. naselenie, 49).

⁴ H. Barić, Lingv. studije, 29.

⁵ Istorija srp. naroda I, 129 (P. Ivić) upor. P. Ivić, Srpski narod i njegov jezik, Beograd 1971, 26-28.

⁶ M Budimir, Mesto arbanskog u krugu indoevropskih jezika, Gjurmime albanologjike 2 (1965) 5-13.

⁷ Ovo i dalje prema Istoriji srp. naroda I, 59-61 (D Srejović).

⁸ Za ovo i što sledi vid. monografiju F. Papazoglu, Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Sarajevo 1969. Metohijski enklav ilirske etničke grupe između Paštrika, Dečanske Bistrice i Belog Drima govorio bi možda u prilog ilirske teorije: to je ono područje za koje ce, kako ćemo kasnije videti, pouzdano sme tvrditi da je u XIV i XV veku u nešto užem opsegu naseljeno i starim albanskim (katoličkim) stanovništvom. Ali i ova pretpostavka počiva na drugoj: da između toga praistorijskog naseljavanja Ilira "u užem smislu" na terenu jugozapadne Metohije i srednjovekovnog albanskog stanovništva u istoj oblasti postoji stvarni istorijsko-etnički kontinuitet. Za to, međutim, nema nikakvih potvrda: o albanskim pastirima na tom terenu znamo iz dokumenata XIV-XV veka, a srpska toponimija ovog područja u primarnom sloju govori mnogo protiv kontinuiteta.

⁹ Istorija srp. naroda I, 60, 65 (D. Srejović), 68, 84 (M. Mirković).

¹⁰ H. Barić, Lingv. studije, 29.

II DOSELJAVANJE SRBA NA BALKAN

Dolazak Slovena na Balkansko poluostrvo i njihovo naseljavanje na širokom prostoru od Jadrana do Crnog mora i od Egejskog mora do Dunava, zbivanje je daleko bolje poznato od praistorije Albanaca. O tome ce sačuvalo srazmerno dosta istorijskih svedočanstava, pa ce zahvaljujući tome doseljavanje Slovena može posmatrati i kao njihov ulazak u istoriju. Svaki južnoslovenski narod, stoga, javlja ce još od vremena svog dolaska na Balkan kao istorijski narod u punom smislu reči: u dodiru sa starom i razvijenom civilizacijom, stupajući u aktivne odnose sa Vizantijom i katoličkim Rimom, glavnim faktorima evropske istorije ranoga srednjeg veka, u brzom prelazu ka ranim, embrionalnim državnim organizacijama, Južni Sloveni već u razdoblju od VI do IX veka postaju i sami istorijski subjekat.

"Sklavini" ce sa jednom drugom etničkom grupom, Antima, javljaju na severnim granicama Vizantije u doba careva Justina I [518-527] i Justinijana [527-565]. Nagomilani na levoj obali Dunava, upuštaju ce u daleke i brze pljačkaške pohode po balkanskim oblastima Vizantijskog carstva, zapravo po celom Iliriku, Trakiji i Heladi, dopirući do Jadranskog mora, na jednoj strani, i do samog Carigrada, na drugoj. Sredinom VI veka, u pohodu 550. godine, ispoljile su ce i prve težnje ka zadržavanju i naseljavanju: tada su Sklavini veoma dugo pljačkali po Dalmaciji. Po svedočanstvu vizantijskog istoričara Prokopija, to ce njihovo pljačkanje u Iliriku razlikovalo od prethodnih pohoda po tome što su ce Sklavini "zadržali u tom pljačkanju veoma dugo" i što su "u punoj slobodi vršili pohode po romejskom carstvu", i to ne "putem prepada nego prezimljujući, kao u sopstvenoj zemlji".^[1] Invazija Balkana nastavljena je sa još većom žestinom pod vođstvom Avara, koji su Slovenima nametnuli svoju vlast u toku sedme i osme decenije VI veka. U velikom avarsko-slovenskom pohodu 588. godine dolazi do prve veće, ozbiljnije kolonizacije Sklavina daleko na jugu Helade, na Peloponezu. No glavni su pravci ovih prodora na teritoriju Vizantije bili još uvek one komunikacije kojima su povezani gradovi istočno ili južno od linije Morava-Vardar, dok su zapadna, u užem smislu ilirska i jadranska područja bila za to vreme više pošteđena. Tek od prvih godina VII veka nastaje krupan preokret i u pravcima ovih pohoda i u njihovom karakteru: sedmi vek je, u stvari, vek slovenske kolonizacije Balkanskog poluostrva. Napuštanjem odbrambenog sistema podunavskog limesa počev od 602. godine, otvaraju ce putevi slovenskoj kolonizaciji u većim, masovnijim talasima, koji sve češće zapljuskuju zidine Soluna, tako da je u vreme opsada toga grada [614-616, oko 618. i 626] čitava Makedonija u široj oblasti Soluna bila već nastanjena slovenskim plemenima: Draguvitima istočno od Soluna i u Rodopima, Sagudatima zapadno od Soluna i na Halkidici, Velegezitima u Voloskom zalivu, Vajunitima oko Janjine i Verzitima, verovatno severno od Soluna. U isto vreme izbijaju Sloveni i na jadransku obalu: oko 614. godine pada Salona, centar provincije Dalmacije.^[2]

O Srbima su prva istorijska predanja zabeležena u delu vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita O narodima [913-959]. Njihovo doseljavanje na Balkan predstavljeno je kao epizoda jednoga kasnijeg kolonizacijskog talasa. Poreklom sa dalekog severa, gde "Beli Srbi" ni u prvoj polovini X veka još nisu kršteni, grupa pripadnika srpskog naroda kreće u Vizantiju i moli cara Iraklija za dozvolu da ce naseli na teritoriji carstva. Bilo im je dopušteno da ce nasele u solunskoj oblasti, ali oni posle kraćeg vremena, u nameri da ce vrate u "Belu Srbiju", prelaze Dunav. Predomišljaju ce i ponovo traže zemlju za naseljavanje, pa im tada opet Iraklije dozvoljava da nasele opustele oblasti između Save i dinarskih planina, gde su živeli u Porfirogenitovo vreme. To bi značilo da ce naseljavanje Srba na prostoru dinarskog Ilirika dogodilo za vlade cara Iraklija [610-641]. Danas istorijska nauka, međutim, ne shvata doslovno ovo kazivanje izvora i ne smatra da su ce svi Srbi [kao i Hrvati] doselili na Balkan tek za vlade cara Iraklija. Srpska plemena kretala su ce zajedno s drugim slovenskim grupama, u talasima i na mahove, još od VI veka. Arheološki i naročito lingvistički podaci ne govore u prilog teze o poznijem "umetanju" Srba između drugih Slovena, ranije već naseljenih na Balkanu, jer u jeziku Srba, kao i Hrvata, nema severnoslovenskih osobina kojima bi ce oni izdvajali među svojim južnoslovenskim susedima.^[3] Najviše što ce može dopustiti to je da su izvesne uslovno "najmlađe" grupe, možda na višem stupnju organizacije, ratničke pokretljivosti, ali i spremnosti za trajno posedanje i ekonomsko iskorišćavanje teritorija, poslužile kao "kristalizaciona jezgra oko kojih su ce obrazovale veće skupine Hrvata i Srba",^[4] te da ce ovaj proces kristalizacije odigrao konačno u prvoj polovini VII veka.

Tok južnoslovenskih migracija i naseljavanja Balkanskog poluostrva može ce u velikim potezima, ali i sa mnogo tačnosti u razgraničavanju ključnih jezičkih pojava, pratiti i lingvističkim metodom. Južni Sloveni su pre dolaska na Balkan, možda još u postojbini severno od Karpata, bili izdeljeni dijalekatskim razlikama; te razlike ni u kom slučaju nisu mlađe od hiljadu godina, a za neke ce mora držati da su postojale u razdoblju od V do VII veka, u doba velikog pomeranja slovenskih etničkih masa prema jugu. Lingvistika tu polazi od jedne nesumnjivo utvrđene činjenice da su Južni Sloveni u jezičkom pogledu podeljeni na zapadnojužnoslovensku i istočnojužnoslovensku granu linijom koja ide "od ušća Timoka preko istočnih podnožja planina duž srpsko-bugarske granice do Osogova, a zatim u širokom luku kroz severoistočnu Makedoniju do Ovčeg polja i Skoplja i dalje južno od Tetova ka albanskoj etničkoj teritoriji oko Šar-planine". Na osnovu toga ce zaključilo da su ce Južni Sloveni i kretali u paralelnim strujama - "zapadna grupa kroz Panoniju, a istočna kroz Dakiju, zahvatajući tu i područje u luku Karpata, današnji Erdelj. Izgleda da su te dve struje na vizantijsku granicu izbile odvojeno, jedna zapadno od Đerdapa, a druga istočno od njega, i to zato što su ih razdvajale planine koje ce sa severne strane nadnose nad Đerdap ... Prešavši tako preko Dunava kao zasebne skupine, zapadni i istočni Južni Sloveni su nastavili da prodiru ka Jadranu i Egejskom moru, što bi značilo da današnje oštre jezičke razlike na crti ušće Timoka-Osogov-Šar-planina svedoče o nekadašnjem razmeđu između dveju etničkih lavina".^[5]

Bez obzira na to što u lingvističkom pogledu hronologiju ovih zbivanja nismo u mogućnosti da pratimo,^[6] ova ce rekonstrukcija može uzeti kao odlična dopuna istorijskim predanjima i svedočanstvima sačuvanim u vizantijskim i drugim izvorima. Za nas je u ovom slučaju važna ne samo okolnost što ce na liniji Timok-Osogov-Šara formirala jedna duboka dijalekatsko-jezička brazda nego i to što ce ova brazda u izvesnom smislu nastavlja i dalje na zapad, preko albanske teritorije, sudeći bar po toponomastičkom materijalu. Naučno je utvrđena činjenica da je čitava teritorija Albanije, srazmerno gusto, pokrivena slovenskom toponomastikom; da su nazivi mnogih reka, ravnica, sela, ređe i planina, kao i čitav niz tzv. "mikrotoponima", nesumnjivog slovenskog porekla. Iz toga je izveden ispravan zaključak da su Sloveni tokom VII i VIII veka naselili i predele Albanije - uglavnom ravnice i rečne doline od Skadarskog jezera na severu preko Škumbe, Devola, Semeni i Vojuše do južne Bistrice. Toponomastička karta koju je sovjetski naučnik A. M. Seliščev priložio svojoj kapitalnoj studiji Slavjanskoe naselenie v Albanii [1931], najbolje pokazuje taj nejednaki raspored slovenskih toponima po Albaniji i njihovu veću gustinu duž rečnih dolina i u širokim prostorima primorskih ravnica tamo gde ce one, geografski, uopšte mogu smatrati pogodnim za naseljavanje. Takav raspored slovenskih naziva po Albaniji daje osnova za rekonstrukciju etnografske karte Albanije u srednjem veku: albanska zemlja je teritorija izmešanog stanovništva, gde slovenski elemenat poseda agrarne oblasti, a albanski - stočarsko-planinske oblasti. Tako ce zapravo dobila jedna etnografska mreža ili "rešetka", a oba etnička elementa, ovako raspoređena, predstavljaju istovremeno različite društveno-ekonomske kategorije koje dele ne samo zemlju nego i proizvodnju. Ukoliko ce oblast oko Kroje posmatra kao "albansko jezgro", onda ce može govoriti o dvostranom obuhvatanju ovog jezgra, sa severa i sa juga, s obzirom na "vrlo širok i intenzivan mešovit pojas slovenske i albanske nomenklature" na severu i na jugu albanskog jezgra. Linija Lješ-Prizren označava taj pojas na severu, a linija Čermenika-Glavinica na jugu. Prodorna zona Južnih Slovena prema Jadranskom moru, po mišljenju M. Šuflaja, tekla je na severu preko Skadra niz Drim i Bojanu sve do pokrajine Vilje polje, danas Velipoj kod Medue; na jugu je prodor učinjen preko Belgrada [Berat] i Cernika [Skampa] do episkopskog sedišta Glavinice i do primorske oblasti Slanice uz reke Devoli i Vojušu.^[7] I mada albansko jezgro oko Kroje "nijesu etnički nigde preplavili Slaveni", slovensko je naseljavanje "dvojako obrubilo i zgusnulo tu jezgru", i pri tom "ako nije rastočilo arbanske jezgre u brdinama, slavensko je zaseljenje rasteplo sve romanske kristalizacije posred Balkana".^[8]

Taj odnos i raspored doseljenih Slovena i zatečenih starosedelaca pretpostavljen je i na drugim područjima Balkanskog poluostrva.Time ce objašnjava i mišljenje da i posle naseljavanja zapadne i istočne grane Južnih Slovena južno od Dunava između njih u početku kao da nije bilo prisnijeg dodira: naseljavanje je zahvatilo isprva uglavnom ravnice i rečne doline, ostavljajući visinske predele za širenje u nekoj sledećoj etapi, tek kada ce slovenski živalj po nizinama namnožio toliko da ce pojavio populacioni višak i tek kada ce Sloveni budu dovoljno prilagodili podneblju i balkanskom načinu stočarenja. Po planinama i visoravnima boravili su u međuvremenu jedino ostaci starosedelaca, "vlaški, a ponegde svakako i albanski pastiri", koji su ce bili povukli u manje pristupačne krajeve. Ima indicija da je upravo ovakav živalj ispunjavao prostor između zapadne i istočne grane Južnih Slovena [Vlasi odnosno Rumuni u istočnoj Srbiji i zapadnoj Bugarskoj, prema toponomastici]. Docnije su u ovaj prostor ipak ušli i Sloveni, pretežno oni iz zapadnojužnoslovenske grane, a starosedeoci su delom odlutali sa svojim stadima, a delom postepeno usvojili slovenski jezik.^[9]

Toponomastika Albanije pruža dovoljno podataka da ce utvrdi još jedna važna okolnost: Sloveni koji su nastanili južnu i srednju Albaniju [basene Vojuše, Devola, Semeni, gornje Škumbe i oblasti oko Crnog Drima] činili su istu jezičku i etničku grupu sa Slovenima koji su ce nalazili u porečju južne Bistrice, u Makedoniji, Trakiji i Miziji - dakle istočnojužnoslovensku grupu, kojoj danas pripadaju bugarski i makedonski jezik; pojedine grupe ovih Slovena su ce u ranom razdoblju kolonizacije [VII-VIII vek], ili nešto kasnije, naselile i severno od Škumbe u porečju Arzena, Išmi i donjeg Mata prema Skadru. Međutim, oko Skadra i Drima dominiralo je stanovništvo zapadnojužnoslovenske grane, srpsko stanovništvo.^[10]

Mogu ce, dakle, svesti neka bitna a pouzdana saznanja o prvom dodiru između srpskog i albanskog naroda. Zajedno s drugim Južnim Slovenima zapadne grane, Srbi dolaze na Balkan tokom VI i VII veka, i šireći ce po njemu ka Jadranskom moru nastanjuju oblasti nekadašnjeg Ilirika. Etnička karta Balkana je tada već bitno izmenjena: ne samo opsežna romanizacija starosedelaca od periferije ka unutrašnjosti, duž komunikacija, kastruma i gradova, nego i krupna izmeštanja i pomeranja starobalkanskih naroda i etničkih grupa u rezultatu jednoga dugog istorijskog zbivanja, koje traje od staromakedonskih i rimskih osvajanja pa ce nastavlja kroz najezde varvarskih naroda, doveli su do toga da su mnoge stare etničke grupe nestale, druge ce više nisu nalazile na svome prvobitnom staništu, a treće su ce tek formirale kao plod novih susreta i simbioza. Nije jasno da li Srbi dolaze u dodir sa Albancima ili sa etničkim precima Albanaca, ali je jasno nešto drugo: taj dodir nije imao karakter sukoba. Srbi nisu od Albanaca oteli zemlju, još manje državu, jer je sigurno da u vreme doseljavanja Srba na Balkan, i dugo posle toga, nema nikakve državne tvorevine albanskog naroda, niti ce neka iole značajna etnička skupina Albanaca ili albanskih predaka javlja u tom razdoblju kao istorijski činilac. Čak i kada bi ce prihvatilo mišljenje da su Albanci neposredni i "čisti" potomci Ilira [a Iliri su bez obzira na stupanj svoga društvenog i političkog razvoja bili i te kako važan istorijski faktor na Balkanskom poluostrvu], to ce ne tiče naseljavanja Slovena, a posebno Srba: Srbi kao kolonizatori Balkana nisu u sukobu sa istorijskim Ilirima, koji su već davno pre toga poraženi i eliminisani, tako da u seobi naroda i ne učestvuju; Srbi ce sudaraju sa Vizantijom kao državom, a to znači sa Grcima i njihovim saveznicima ili najamnicima, i najzad sa romanskim stanovništvom gradova koji su ce našli na putu slovenske etničke lavine. Sa stanovnicima planina, a to znači upravo sa stočarskim albansko-vlaškim etničkim grupama, srpska ce plemena nisu sukobljavala i nisu im preotela ništa. Priroda i karakter ratarske proizvodnje u Južnih Slovena upućivali su doseljenike na izvesnu podelu rada, pa i društveno-ekonomsku simbiozu sa ovim etničkim grupama. Prema tome, podela rada među njima vodi ih ka društvenoj integraciji u novim, etnički mešovitim feudalnim tvorevinama, a ne u nacionalni sukob. Srpsko i albansko društvo u ranom srednjem veku nisu među sobom konkurentni, i njihov odnos nije konfliktne prirode. Albanci su zatečeni u planinama, iz kojih ce, bar u prvo vreme, uopšte na potiskuju. Tek kasnije, sa uvećavanjem populacije i jednog i drugog naroda, ali prvenstveno sa dubljim promenama u feudalnoj strukturi društva, dolazi do dvosmernog toka: agrarno stanovništvo ravnice širi ce u planinsku zonu, osvajajući i stočarsku privredu; i obrnuto, stočarsko stanovništvo planina spušta ce u ravnicu, pokazujući tendenciju zadržavanja i stalnog nastanjivanja, uz obaveznu promenu načina proizvodnje. Tek tada ovaj odnos otkriva svoj konfliktni potencijal - ali je to uglavnom zbivanje koje izbija na površinu tek u XV veku, a uzima maha još kasnije, u bitno promenjenim istorijskim okolnostima.

¹ Istorija srp. naroda I, 112 (J. Kovačević).

² Istorija srp. naroda I, 123-124 (J. Kovačević).

³ Istorija srp. naroda I, 135-136 (P. Ivić).

⁴ Istorija srp. naroda I, 144 (S. Ćirković).

⁵ Istorija srp. naroda I, 136-137 (P. Ivić); upor. P. Ivić, Srpski narod, 18 i d.

⁶ Istorija srp. naroda I, 137-138 (P. Ivić).

⁷ M. Šufflay, Povijest sjev. Arbanasa, 198

⁸ M. Šufflay. Srbi i Arbanasi (njihova simbioza u srednjem vijeku), Beograd 1925, 74.

⁹ Istorija srp. naroda I, 137 (P. Ivić).

¹⁰ A. M. Seliščev, Slav. naselenie 53-55.

III SRPSKA DRŽAVA I ALBANCI

Najstarije istorijske vesti o Albancima potiču iz XI veka. To su dva podatka: jedan u vizantijskog istoričara Mihaila Atalijata [pisao sedamdesetih godina XI veka], a drugi u Aleksijadi, čuvenom delu Ane Komnine o vladavini njenoga oca cara Aleksija I [1081-1118]. Prema Mihailu Atalijatu, u pohodu vizantijskog sicilijanskog namesnika i uzurpatora Georgija Manijakisa iz Drača prema Solunu 1043. godine učestvuju kao vojnici i "Arvaniti" tj. Albanci.^[1] U sličnoj situaciji, ali sa obrnutom ulogom, javljaju ce Albanci i 1081, tada Normani iz južne Italije na čelu sa Roberom Gviskarom i Boemundom u toku invazije vizantijske obale opsedaju i osvajaju Drač. Vizantincima pomaže tada jedan srpski odred pod dukljanskim princom Bodinom, kao i nešto Arbanasa ["Arvanita"].^[2]

Davno pre toga zemlja nastanjena Albancima bila je poprište važnih političkih zbivanja. Makar koliko od VII veka prožeta slovenskim stanovništvom, njena je etnička situacija u istorijskom pogledu bila još uvek manje značajna od činjenice da su celu teritoriju držali pod svojom kontrolom Vizantinci, opirući ce na romanizovane gradove kao što su Drač, Skadar ili Avlona [Valona]. Dračka tema je glavno organizaciono i strategijsko uporište Vizantije na teritoriji Albanije. Prva veća iskušenja na ovoj teritoriji došla su sa širenjem bugarske države, najpre za vladavine Borisa [oko 852- 888] pa Simeona [888-927, car od 893]. Ova dva bugarska vladara, međutim, ne uspevaju da osvoje Drač i Skadar, mada je Avlona pala. Drač i Skadar padaju nešto kasnije u ruke Samuila [989], kada je cela teritorija Albanije obuhvaćena, makar i za kratko vreme, u ovome carstvu, koje ce pružalo od Crnog mora i Dunava do Neretve i Vrbasa. Vizantijska vlast uspostavljena je u Draču već 1005, a na celom području 1018. Jedanaesto stoleće je vreme upornih nastojanja Vizantije da sačuva za sebe albansko primorje i uspostavi kontrolu nad unutrašnjošću zemlje nasuprot pokušajima dukljanske srpske države da postupno zahvati albanske zemlje; najzad, to je vreme normanske invazije [1081].

Od svih pokušaja političke integracije albanskih zemalja u tome ranom razdoblju njihove istorije za nas su posebno značajna širenja srpske države. Država srpskog naroda ce obrazovala iz manjih plemenskih grupacija i kneževina, poznatih od IX veka, u X i XI veku na prostoru Duklje [Zete], Travunije i Zahumlja, od Neretve do Drima. Na svom krajnjem jugoistoku ova ce država uvlačila u prostor Albanije, zahvatajući čitavu oblast Skadarskog jezera sa gradom Skadrom [1043-1082], i planinsko zaleđe, danas, a verovatno i tada, naseljeno albanskim stočarima.^[3] U doba najveće proširenosti dukljanske srpske države, pod Bodinom [1081-1116], njenim granicama je bila obuhvaćena čitava današnja severna Albanija, svi predeli u Prokletijama severno od Drima, ali i prostrana oblast južno od te reke, uključujući sve male gradove u skadarskim župama [Baleč, Drivast, Sard, Danj, Sapa, Šas, Sv. Srđ i Vakh], kao i planinsku oblast u gornjem toku reke Fani [kasnije Pilot]. To znači da su severnoalbanski pastiri, kao i romanizovani gradovi sa izmešanim stanovništvom, uključeni u srpsku državu još u XI veku, a ne tek krajem XII veka sa osvajanjem Stefana Nemanje, kako ce često, bez istorijskog opravdanja, drži. Bez obzira na sve povremene i kratkotrajne promene [osim vizantijske reokupacije grada Skadra, koja će trajati čitavih stotinu godina, od 1082. do 1180], područje severne Albanije, nastanjeno Srbima, Albancima i romanizovanim etničkim grupama [Vlasima i dr.] po gradovima i planinama, ostaje u srpskoj državnoj celini sa manjim izuzecima sve do sredine XV veka. Bez unutrašnjeg sukoba između pojedinih socijalno uravnoteženih etničkih grupa, bez pokreta za otcepljenje, teritorija severne Albanije za to vreme integrisana je potpuno u srpskom feudalnom društvu.

Još manje ce zapaža jedna druga okolnost: da je kosovsko-metohijska oblast obuhvaćena granicama srpske države još krajem XI veka, a jednim delom već u prvoj polovini X veka. Veliki ustanak Đorđa Vojteha u Makedoniji [1071] povezan je sa širim planovima za oslobođenje Južnih Slovena od vizantijske vlasti. Vojtehovi ustanici obraćaju ce srpskom knezu Mihailu, koji im šalje sina Bodina i vojskovođu Petrila, te Bodin u Prizrenu bude krunisan za "bugarskog cara" pod imenom Petar [verovatno prema imenu sina bugarskog cara Simeona, Petra].^[4] Neuspeh ovog krupnog poduhvata ne umanjuje njegov značaj, jer je to jedan od prvih velikih pokušaja posle 1018. da ce ujedine slovenske zemlje, a verovatno prvo pripajanje čitavog porečja Belog Drima srpskoj državi. I oblast Kosova polja bila je tada zahvaćena ovim pokretom, s obzirom na Bodinove operacije prema Nišu i Vidinu i dejstva raškog župana Vukana iz utvrđenog Zvečana prema jugu 1092-1093. godine,^[5] ali je Kosovo i davno pre toga, još za srpskoga raškog kneza Časlava [od 927. do oko 950], bilo u granicama srpske države. Granica Srbije bila je tada povučena na jug od Rasa preko Ibra i Mokre planine ka izvorištu reke Kline pa je obuhvatajući grad Drstnik [kod današnjeg sela Drsnika u Metohiji] skretala na zapad i izbijala na dukljansku granicu u Prokletijama negde iznad Plavskog jezera.^[6] Tako je dobar deo Metohije već u prvoj polovini X veka bio uključen u srpsku državu.

Sve do poslednjih godina XII veka nema na teritoriji Albanije nikakvog istorijski zabeleženog pokreta za oslobođenje od stranih vlasti i za uspostavljanje svoje, koliko-toliko nezavisne države. Otpor Normanima krajem XI veka bio je deo jednoga šireg balkansko-vizantijskog fronta. Ustanke protiv Vizantije tokom istoga stoleća, počev od 1035 [Tihomir, Odeljan i dr.], dizali su Sloveni, a ne Albanci. Tek sa slabljenjem vizantijske države pod Anđelima krajem XII veka javljaju ce i prvi pokušaji osamostaljivanja albanskih feudalaca između Škumbe i Drima, sa središtem u Kroji, gde ce porodica Progona [Progon, 1190-1199; Džin Progon, 1199-1208; Dimitrije Progon 1208 -1210] osamostaljuje s prilično jasnom težnjom da suvereno objedini sve albanske zemlje. Dimitrije Progon ce naziva "arhontom Arbanasa" i stupa u međunarodne veze - sa Dubrovnikom, Venecijom i, najzad nemanjićkom Srbijom; oženjen je Komninom, kćerkom Stefana Prvovenčanog. Nastojanje Progona nije uspelo, jer je Epirska država posle prvog pada Carigrada i uspostavljanja Latinskog carstva na Bosforu [1204] preotela Drač i pokorila "Arbaniju". Kao vazalna oblast, Albanija ulazi u sklop grčkoga Epirskog carstva, raširenog od Drača do Korintskog zaliva, sa prestonicom u Arti. Posle propasti Epira [1261] obnavlja ce pokušaj latinske, ovaj put anžujske invazije albanskih zemalja preko Drača. Pod vlašću Karla Anžujskog ujedinjen je veći deo albanske teritorije kao "Kraljevina Albanija" [Regnum Albaniae]: od Drima do ispod Vojuše, sa sedištem u Draču. Ova tuđinska državna tvorevina održala ce do 1286, kada je tu ponovo uspostavljena vizantijska vlast.

Tokom XIII veka, međutim, došlo je do postupnog, ali čvrstog posedanja Kosova i nekih teritorija južno od Prokletija od strane srpske države. Ono što nije polazilo za rukom starim raškim kneževima i dukljanskim vladarima uspelo je vladarima dinastije Nemanjića. Rodonačelnik dinastije i ujedinitelj srpskih zemalja, Stefan Nemanja [1166-1199, veliki župan oko 1170-1196] objedinio je pod svojom vlašću veoma široka područja na jugu i istoku Srbije u razdoblju od 1180. do 1190, kada je zaključen mir sa Vizantijom. Na jugu je to bila, pre svega, etnički srpska oblast Metohija - Patkovo, Hvosno, Podrimlje, Kostrc, Drškovina - s prizrenskom okolinom, zatim Kosovo - Lab, Lipljan, Sitnica, pa Skoplje i predeo oko gornjeg toka Vardara - Gornji i Donji Polog. Za vreme ofanzive prema Duklji [1190] zaposeo je Gornji i Donji Pilot, oblast između Skadarskog jezera i planina u zaleđu.^[7] Čitav ovaj pojas u tom trenutku nije mogao da bude zadržan, ali su u sklop države srpske konačno ušle zemlje u slivu Drima i Belog Drima, Kosovo [bar do Lipljana] i čitav predeo istočno od Ibra i Laba preko Južne Morave, obuhvatajući Niš. Na skadarskom sektoru Nemanja je Srbiji vratio Skadar sa celom mrežom malih gradova [1180].^[8] Sve ove oblasti, osim Pilota, bile su već oko pet stotina godina nastanjene Srbima, dok ce albanske skupine javljaju samo po planinama odnosno u nomadskom stočarenju i, kao ranije, u romanizovanim naseljima primorskih gradova. Pilot srpski izvori računaju u albanske zemlje, verovatno zato što je bio nastanjen pretežno Albancima, jer Nemanja uzima oba Pilota [Gornji i Donji] "ot Rabna", tj. od Arbana, od zemlje Arbanasa [Arbanije]; to je, pak, oblast oko reke Drima, koja obuhvata možda i izvorište reke Fani.^[9] Političko integrisanje Kosova i Metohije, kao i severne Albanije, nastavljeno je širenjem srpske države na jug i učvršćivanjem poseda ovih teritorija tokom XIII i XIV veka. Stefan Prvovenčani je nastojao da nastavi širenje prema oblastima koje su ležale uz granice Zete, prema Albaniji. On to ne čini oružanom silom, već diplomatskim putem, te konkuriše Veneciji i Epiru uspostavljanjem rodbinskih i prijateljskih veza sa kućom Progona; oružjem je jedino povratio Skadar 1215, koji je nakratko bio preoteo epirski despot Mihailo I Anđeo [1214]. Albanija je tada područje gde ce sukobljavaju interesi Srbije sa grčkim Epirom, koji u svom širenju na sever hoće da vaspostavi čitavu sferu uticaja i vlasti Vizantijskog carstva; vlast na području "prave" Albanije [Kroja] imali su opet albanski feudalci. Orođavanje sa Nemanjićima nije im smetalo da ce prvom prilikom okrenu neprijateljima Srbije, kao što je to učinio gospodar Kroje, Golem, koji je posle nikejskih osvajanja u Makedoniji okrenuo leđa srpskoj državi i prešao na stranu Nikejaca.^[10]

Pomeranje ove granice dalje prema jugu delo je srpskog kralja Milutina [1282-1321]. Njegovim ratnim operacijama 1282. i 1283. godine definitivno je Srbiji priključeno celo područje Kosova i Metohije, a isto tako čitava severna Makedonija do linije koja, povučena sa zapada na istok, obuhvata gradove Debar i Kičevo, Veles, Štip, Velbužd i Zemln, što znači da su ce u srpskoj državi našli ne samo Skoplje sa pomenutim vizantijskim gradovima nego i prostrane oblasti kao što su Polog, Poreč, Ovče polje, Žegligovo, Pijanec. Na teritoriji Albanije, u Milutinove ruke pada Drač 1296, ali oblast oko Kroje ostaje van njegovog domašaja; samo što ce umesto srušene anžujske Kraljevine Albanije tamo za izvesno kraće vreme vaspostavila vizantijska vlast. Anžujci ponovo uzimaju Drač 1304, ali su teritorije severne Albanije ostale pod Srbijom: Karlo Valoa je 1308. godine potvrdio Milutinu "oblast Debra do reke zvane Mat", a vlast srpskog kralja priznavali su povremeno i albanski velikaši u zaleđu Drača.^[11]

Mora ce istaći da je verski momenat igrao posebnu ulogu u slabim izgledima za ozbiljnije uključivanje "prave" Albanije u srpsku državu. Severna, a delimično i srednja Albanije bila je tradicionalno katolička zemlja. Skadarska oblast bila je prekrivena mrežom starih latinskih episkopija: Skadar, Pilot, Drivast, Svač. Papa Jovan XXII organizovao je 1319. čak i akciju protiv Srbije, s pozivom na versku dužnost da ce zbaci vlast "šizmatičkog kralja". U grupi albanskih velikaša kojima ce papa obratio nalaze ce gospodar Kroje Radoslav, titulisan kao "knez Albanije", pa Vladislav Gonoma - "knez Duklje i primorske Albanije", a zatim gospodari predela oko Lješa, primorja južno od Drača, Musakije i drugih krajeva oko srpske granice, čak i znatno južnije od nje na Vojuši, ali sa različitim efektom: srpska vlast u severnoj Albaniji, na primer, nije bila ugrožena ovim akcijama pape Jovana XXI i Filipa Tarentskog.^[12]

Srpski kralj Dušan [1331-1346, potom car do 1355] nastavlja ovu politiku sa većim zamahom i uspehom, ali je najpre morao da slomije otpor zetskih velikaša, udruženih u pobuni 1332. godine sa albanskim feudalcima na čelu sa Dimitrijem Sumom. Politički status severne Albanije u srpskoj državi još od Nemanje i Stefana Prvovenčanog bio je rešen u okviru statusa Zete kao oblasti kojom upravlja naslednik prestola po pravu primogeniture. Tako je istorija severne Albanije u doba Nemanjića, u stvari, istorija Zete. Pobunu zetskih i severnoalbanskih feudalaca Dušan je ugušio bez većih teškoća, te je dobio odrešene ruke za opsežne ofanzivne akcije prema Vizantiji. Skoro čitavu Albaniju, osim Drača, koji definitivno ostaje pod vlašću Anžujaca, Dušan osvaja već u kampanji 1342/43. godine: zauzeti su gradovi Berat, Kanina, Kroja, a kasnije i sav ostatak Albanije sa Epirom. Srbija ce i na makedonskom pravcu otiskuje daleko na jug, do Etolije u Heladi; na jugoistoku granica Srbije je pomerena skoro do ušća Meste odnosno do grada Hristopolja.

Velika Dušanova osvajanja pokrenula su i talas prve velike albanske migracije na jug, u Epir. Albanci ce pedesetih godina XIV veka u većim masama nastanjuju u grčkom Epiru sve do Arte, a delimično i u Tesaliji. U svakom slučaju, razne evropske kombinacije za aktiviranje Albanaca protiv Dušana [na primer, u pismu barskog nadbiskupa Gijoma Adama francuskom kralju Filipu VI iz 1332, gde ce o Albancima razmišlja kao o faktoru unutrašnje nestabilnosti srpske države] nisu ce mogle realizovati, jer su albanski feudalci nalazili svoj interes u podržavanju osvajačke politike kralja i cara Dušana prema grčkim zemljama. Nasuprot očekivanju latinskih posmatrača, oni su bili veoma aktivan činilac Dušanovog imperijalnog programa.^[13] Objašnjenje za ovu prividno prosrpsku orijentaciju albanske vlastele nalazi ce u samom feudalnom ustrojstvu srpske države, u kojoj ce bez obzira na narodnost moglo doći do velikog političkog ugleda i ekonomske moći. Još u doba kralja Milutina albanski feudalci ce uključuju u feudalni poredak srpske države sa zvanjima i beneficijama župana, vojvode ili kaznaca. U Dušanovom carstvu albanske zemlje i velikaši Albanije obuhvaćeni su bez ikakvog izdvajanja i diskriminacije hijerarhijskim feudalnim sistemom.^[14] Po osvajanju Kroje Dušan je potvrdio ovom gradu njegove stare povlastice. Važan je momenat sa državnopravnog stanovišta to što ce u Dušanovoj carskoj tituli Albanci javljaju uz Srbe, Grke i Bugare ["car i samodržac Srbljem, Grkom, Blgarom i Arbanasom" - u povelji iz 1348]. Time je legitimisana činjenica da ce Albanci kao narod uključuju u sastav carstva kao njegov ravnopravni elemenat. Posle Dušanove smrti [1355] albanski feudalci ostaju značajan vojni i politički faktor i u oblastima osamostaljenih gospodara, Simeona Nemanjića-Paleologa i Tome Preljubovića. Inače, proces osamostaljivanja feudalnih gospodara u vreme raspada Dušanovog carstva, kao što će ce videti, teče i na teritoriji Albanije, gde ce postepeno obrazuju oblasti pod dinastičkom vlašću velikaških rodova, Topija, Dukađina, Arijanita, Kastriota, i drugih.^[15]

Za sve to vreme može ce uočiti jasna razlika u položaju Kosova i Metohije u odnosu na severne albanske zemlje. Sasvim je osobena situacija, najzad, onih ostalih teritorija koje u srednjoj i južnoj Albaniji pripajaju Srbiji Milutin i Dušan.

Kosovo i Metohija i druge oblasti na istočnoj i južnoj granici Srbije prema vizantijskoj Makedoniji ulaze u sastav nemanjićke srpske države, kao zemlje u etničkom pogledu srpske. One su zato ne samo odmah i u punoj meri integrisane politički, ekonomski i kulturno nego su čak odmah po pripajanju postale središnje oblasti svekolikog srpskog duhovnog i uopšte nacionalnog života, sigurna osnovica za dalje objedinjavanje i zaokruživanje srpske nacionalne teritorije. Za razliku od toga, severna Albanije je, prema zapažanju mnogih istoričara, prostor veoma osobene etničke simbioze Srba i Albanaca, sa izmešanim stanovništvom, uz znatno prisustvo romanskog elementa, sa etničkim grupama stočara koje su trajno obeležene izvesnim stupnjem izolacije i samoupravnosti. Otuda je integrisanje severne Albanije [u skadarskoj oblasti, u slivu Drima i Fani] sprovedeno pod sasvim specifičnim uslovima. Ono, pre svega, nije praćeno srbizacijom albanskog stanovništva. Za sve vreme nemanjićke Srbije severna Albanija nije ispoljila nikakve težnje ka izdvajanju i samostalnosti. Ove tendencije videle su ce, naprotiv, u drugim albanskim oblastima, južno od reke Mati. Čak i kada nije reč o nekim državotvornim pokretima kojima bi ce htela obrazovati nezavisna Albanija poput Srbije, Bugarske ili Bosne, albanski feudalci ovih oblasti ne prihvataju potpuni suverenitet srpske, ni bilo koje druge države: oni ulaze u izvesne tešnje ili labavije odnose, prihvataju pozicije u feudalnoj strukturi države, ali sa odrešenim rukama.

Osnov tih razlika između Kosova, na jednoj, i albanskih zemalja, na drugoj strani, leži, dakle, u etničkoj podlozi, u specifičnim etničkim prilikama ovih teritorija. Na Kosovu i u Metohiji stanovništvo je već u momentu prvih dejstava srpske države prema toj oblasti u X, potom u XI, i, najzad, u XII veku bilo kompaktno srpsko. Ima mnogo razloga da ce neke teze albanske istoriografije, kako srpska kolonizacija Kosova i Metohije počinje tek sa širenjem nemanjićke države u XIII i XIV veku, odbace kao proizvoljne. Nikakvog osnova nema za tvrđenje o postojanju albanskog "sedelačkog" stanovništva na Kosovu do toga vremena: naprotiv migracija Srba, započeta još u toku seobe naroda, završila ce trajnim naseljavanjem srpskog naroda na Kosovu već pre kraja IX veka. Povrh svega toga, zemlja koju su Srbi tada poseli nije ni uzeta od Albanaca, nego od vizantijskih i romanskih vlasnika ili njihovoga zavisnog ili kakvoga drugog, slobodnog ratarskog stanovništva. Ono što ce zna o socijalnom statusu i rasporedu albanskih stočara u srednjovekovnoj Srbiji potvrđuje naše pretpostavke o tim procesima u razdoblju od VII do IX veka.

Politička integracija Albanaca u srednjovekovnoj srpskoj državi izvršena je u okviru feudalnog sistema bez diskriminacije prema albanskoj vlasteli. Sa svojim starim ili novim zvanjima, stečenim ili tek dobijenim povlasticama, sa baštinama, pronijama i drugim feudalnim pravima albanski feudalci, u meri u kojoj su ulazili u srpsku državu, bili su aktivan činilac te države. U titulama srpskih kraljeva odnosno careva, kao što smo videli, albanski narod je došao i do svojevrsnog državnopravnog legitimiteta. Ovaj ce legitimitet izražavao i u pravima albanske vlastele da učestvuje u radu najviših organa vlasti srpske države, srpskih sabora. Već sa širenjem granica srpske države preko grčkih i albanskih oblasti, kako je primetio Nikola Radojčić, javilo ce pitanje o učestvovanju Grka i Albanaca na srpskim saborima; grčki i albanski arhonti su i učestvovali u radu sabora sa svim pravima srpske vlastele. To, pak, znači da su Albanci zajedno sa Grcima pa i Bugarima učestvovali u donošenju Zakonika cara Stefana Dušana 1349. i 1354. godine.^[16]

U društvenoj strukturi srednjovekovne Srbije razlikuju ce dve kategorije "Arbanasa". Jedno su Albanci kao gradsko stanovništvo, a drugo - albanski stočari, etnička skupina kao socijalna grupa. U prvom slučaju prava ili povlastice albanskog gradskog stanovništva regulisani su opštim statutarnim odredbama, propisima gradskih statuta. U toj kategoriji albanskog stanovništva nema nikakve diskriminacije u odnosu na drugo, nealbansko gradsko stanovništvo - Srbe ili Romane ili neke druge narodnosti [na primer Sase]. Njihova prava i obaveze određeni su socijalnim redom i statusom, a ne etničkom pripadnošću.^[17] Pominju ce i oblasne autonomne uredbe,^[18] a to su u stvari legalizovana običajna prava [Dukađin i sl.], koja su ce održavala dugo, sve do novijeg vremena.

Pozitivne pravne odredbe o Arbanasima stočarima širom srpske države nalaze ce u nizu specijalnih propisa vladarskih povelja, da bi ih na nivo opšteg zakona podigao Dušanov Zakonik. U pitanju su različite situacije dodira, a to znači i mogućnog pravnog odnosa, odnosa sa pravnim elementom, između albanskih stočara i zemljoradničkog, stalno nastanjenog stanovništva sela. Dve su stvari ovde uočljive: jedno, ravnopravnost pred zakonom svih kategorija stanovništva, svih građana, bez obzira na narodnost, a drugo, načelo strogog socijalno-ekonomskog razgraničenja pojedinih grupa stanovništva u feudalnom smislu. Isto tako, važno je i to što ce Arbanasi svagda posmatraju kao kategorija uporedna sa jednom drugom, sa Vlasima, kojih je, očigledno, više i veći je broj pravnih propisa posvećen njima. Ostatak romanizovanog starobalkanskog stanovništva, u srednjem veku uglavnom posrbljenog, Vlasi centralnog balkanskog prostora i planina u jadranskom zaleđu žive na isti način, sa istom organizacionom strukturom kao i Arbanasi. I jedni i drugi su stočari pokretnih staništa, u stalnom sezonskom pomeranju s planine u ravnicu i obrnuto, sve do teritorijalizacije katuna u XV veku. Otuda i potreba da ce taj dinamički momenat njihovoga života reguliše kako ne bi dolazilo do sudara sa drugim grupama stanovništva. U Zakoniku ove ce odredbe odnose na slučajeve tzv. "potke", a to je šteta koju jedna društveno-ekonomska zajednica [npr. selo] učini drugoj. Vlasi i Arbanasi, stočari, mogli su takvu kolektivnu štetu učiniti jednoj agrarnoj zajednici, selu, spuštanjem svojih stada na zimovišta bez dogovora sa seljanima ili narušavajući dogovor.^[19]

U darovnicama srpskim manastirima Arbanasi ce pominju redovno uz Vlahe uglavnom u vezi sa potrebom da ce obezbedi integritet crkvenih prava ili samog poseda koji ce poveljom konstituiše. Tada ce ove kategorije stanovništva ograničavaju u pravima koja im inače na drugom terenu načelno i u praksi pripadaju. Ako je bilo običajem prihvaćeno da vlaški i albanski stočari mogu silaziti u ravnicu i boraviti na "tuđoj" zemlji kao u zimovištu, onda ce posed darovan manastiru obezbeđivao od te običajne obaveze izričitom zabranom zimovanja, na primer još u Vranjinskoj povelji kralja Vladislava iz 1242, gde ce propisuje da "ni Arbanasin tu nema zimovišta".^[20] Zemljište darovano Hilandaru izuzeto je, isto tako, od obaveze da po običajnom pravu omogući napasanje tuđe stoke; tu ce, pak, Arbanasi stavljaju u isti red sa Vlasima ili vlastelom "velikom i malom" - zabrana u Dušanovoj Hilandarskoj povelji iz 1355. godine.^[21] U drugoj povelji iz te godine [17. maja 1355], propisuje ce da u metohu Sv. Petra Koriškog kod Prizrena ne sme da napasa svoje stado "ni vlastelin, mali ni veliki, ni Vlah ni Arbanasin"; u protivnom slučaju, ćefalija prizrenski ili gospodar zemlje ovlašćen je da "uzme od njih 300 ovnova, ni suda ni pre, kako piše u hrisovulji svetoga Kralja [Milutina - D. B.], i knjiga sudbena Carstva mi, kako im je sudilo Carstvo mi sa Arbanasi".^[22]

U drugim poveljama ne isključuje ce mogućnost korišćenja manastirske planine [planinskog pašnjaka], ali ce to uslovljava odobrenjem igumana; tada ce određuje naknada koju Vlasi i Arbanasi moraju dati manastiru - u slučaju manastira Dečana, prema hrisovulji iz 1330. godine, oni su dužni da "donose crkvenu so od Svetog Srđa", obavljajući na taj način velik i težak transportni posao [iz skadarskog primorja do Dečana].^[23] Slično tome, u Dušanovoj Svetoarhanđelskoj povelji traži ce od Arbanasa da prenose ovom manastiru kraj Prizrena ulje iz Bara, opet istim tim karavanskim "zetskim" putem.^[24] Poveljom kralja Milutina oko 1300. godine dato je Arbanasima pravo da pored drugih kategorija stanovništva - Srba, Latina i Vlaha, mogu dolaziti na crkveni panađur [sajam] o hramovnoj slavi Svetog Đorđa-Gorga kod Skoplja, ali uz plaćanje zakonske carine po tarifi koja ce primenjivala i u Tetovu, Gračanici i drugim crkvama.^[25]

Albanci su u svim pravima i dužnostima bili izjednačeni sa ostalim grupama stanovništva, osim specijalnih statusnih prava i dužnosti u sklopu feudalnog sistema. Pogotovu ce mora istaći da je načelo jednakosti važilo za njih i u oblasti procesnog i krivičnog odnosno kaznenog prava. Jelenina povelja manastiru sv. Nikole na Vranjini [Skadarsko jezero] izričito propisuje da će svi podložnici ovog feuda, bilo da su Srbi, Latini, Vlasi ili Arbanasi, odgovarati kralju za svoj prestup ili učinjenu štetu, te ce predviđa jedinstvena kazna u visini od 500 perpera.^[26] Tako isto i sa opštim ili specijalnim dažbinama: Arbanasi su opterećeni onoliko koliko i Srbi. U pomenutoj Svetoarhanđelskoj povelji iz 1348, kojom ce ovom kraljevsko-manastirskom vlastelinstvu dodeljuje i devet arbanaških katuna [stočarskih naseobina u planini], "sa svim starim međama", Arbanasima je propisana ista "rabota" kao i Srbima: "Arbanasi, koji ce nalaze u crkvi, da rade kao i Srbi i da daju od odra dinar ili poleuknu od žita".^[27] Povelja Dušanova manastiru sv. Bogorodice u Arhiljevici, verovatno iz 1354, daje ovom manastiru i "selo Arbanasi sa svim pravinama",^[28] iz čega zaključujemo da ce arbanaško naselje, ukoliko ce pod ovim nazivom podrazumeva selo sa već stalno nastanjenim Albancima, posmatra kao agrarna zajednica sa utvrđenim pravima, koja ce ni u ovom slučaju neće dovesti u pitanje.

Kada je reč o pravima Arbanasa u srednjovekovnoj Srbiji, naša ce znanja mogu proširiti i preko ove građe koja ce neposredno i izrično odnosi na Arbanase, zagledanjem u odredbe o statusu stočara Vlaha ["zakon Vlahom"]. Postoji opravdana pravnoistorijska pretpostavka o istovetnosti njihovog položaja u pravima i obavezama, pa ce i one odredbe u poveljama i Zakoniku gde ce pominju samo Vlasi mogu protegnuti i na albanske stočare, kao opšte statusno pravilo za sve stočare koji žive u pokretnim "naseobinama", zapravo u nomadskim katunima na jednom užem ili širem geografskom području. Postavlja ce pitanje da li su stočari [Vlasi i Arbanasi] na neki način "teritorijalizovani" u međama jednog vlastelinstva ili su slobodni da prelaze iz jednog vlastelinstva u drugo, odnosno iz jedne župe u drugu. Do konačne teritorijalizacije katuna doći će tek u XV veku, kada ce već po sačuvanoj građi zna da ce na zetsko-albanskom prostoru nahode prve plemenske zajednice Arbanasa, ali i Srba stočara u sasvim određenim i omeđenim planinsko-ravničarskim oblastima. Ali u XIII i XIV veku kao da nema ove omeđenosti i stroge vezanosti za jedan prostor, osim što ce može pretpostaviti da su stočari imali utvrđene pravce i zone svog kretanja, makar koliko ti pravci i zone bili izduženi. Vlaški, a tako isto i albanski katuni imali su posebnu organizaciju, sa starešinama koji su imali velika ovlašćenja u upravljanju i rukovođenju zajednicom, komandovanju u slučaju oružanih sukoba i suđenja u svim sporovima [knez, premićur, čelnik]. Ima, dakle, elemenata rodovske i plemenske organizacije. Ipak, pretpostavlja ce i ovde ograničenost ovih samoupravnih prava katunske organizacije stočara: oni su bili podređeni feudalnom gospodaru, vlastelinu. Kao jedna od kategorija feudalno zavisnog stanovništva, vlaško-albanski stočari imali su samo uslovnu slobodu i "stara prava", ali su svom feudalcu bili dužni odgovarajuće rabote i dažbine, u skladu sa svojim zanimanjem, kao što su travnina za korišćenje vlastelinskog pasišta [1% od stada po čl. 197. DZ, ili po Dečanskoj hrisovulji 2 ovna, 2 jagnjeta, sir i jedan dinar],^[29] redovne dažbine u stoci pored travnine, "rabote" kao što su napasanje stada vlastelinovog, ali uz mesečinu ili uz beleg [naknada u naturi ili plati], i, najzad, prenos robe za vlastelina, prenos prtljaga vlastelinovog i slično.

Što ce tiče veze sa vlastelinstvom, lično i teritorijom, stanje ce menjalo, pri čemu je jasna težnja sistema da sve stočare čvršće veže za određenu teritoriju. U početku su, kako primećuje Konstantin Jireček, svi Vlasi bili neposredni podanici vladara, velikoga župana i docnije kralja, pa su tek poklonom vladara postajali svojina manastira, a možda i vlastele.^[30] Nemanja poklanja Hilandaru dva vlaška "sudstva", tj. katuna, sa 170 Vlaha i zabranjuje tim manastirskim Vlasima da "begaju pod velikog župana".^[31] Katun ce inače kreće po planini "u širokim granicama", a u regulisanju internih sporova uživa izvesnu sudsku autonomiju. Feudalno podvrgavanje stočara vidi ce naročito u oblasti bračnog prava: Banjska povelja iz 1313-1318. godine ograničava pravo međusobnog sklapanja braka Vlaha i meropaha [zemljoradnika]; u stvari nije sačuvana opšta zabrana braka između vlaško-albanskog i srpskog meropaškog stanovništva, ali je ona nesumnjivo postojala, i to verovatno zato što je prelazak u kategoriju Vlaha, društveno lagodniju i slobodniju, bio odviše privlačan da ce to ne bi osetilo u većem napuštanju meropaškog sloja putem ženidbe. Banjskom poveljom dopušta ce meropsima da ce žene Vlahinjama samo pod uslovom da ženu prevedu u merophe.^[32]

Iz jedne opšte odredbe Dušanovog Zakonika [čl. 81] vidi ce, posredno, da nema posebnih i slobodnih vlaških ili albanskih teritorija: "Planine što su po zemlji Carstva mi, što su planine careve da su caru, a crkvene crkvama, a vlasteoske vlasteli". To znači da je sav planinski region, sve zemljište pokriveno pašnjacima u načelu izdeljeno na posede carske, crkvene i vlasteoske; otuda su i stočari zavisni "ljudi" cara, crkve i vlastelina, i nema u ovom feudalnom sistemu u pravom smislu reči slobodnih Arbanasa i Vlaha, osim slobodne arbanaške vlastele, o kojoj je već bilo reči.

¹ Attaliates, 297 (ed. Bonnae 1853).

² Alexiade VI, 7, 7; cf. IV, 8, 4 (ed. Leib, 1943).

³ Skadar je ponovo pod vizantijskom vlašću od 1082, da bi u srpsku Zetu ušao konačno 1180. odn. 1215. godine.

⁴ Istorija Crne Gore 1. 392 (J. Kovačević).

⁵ K. Jireček, Ist. Srba I, 138.

⁶ Istorija srp. naroda I, 161 - karta "Srbija u prvoj polovini X veka", prema nacrtu S. Ćirkovića. Po nekim drugim podacima, može ce pomišljati i na to da je granicom bilo obuhvaćeno i samo Kosovo, zaključno sa Lipljanom.

⁷ Istorija srp. naroda I, 258 (J. Kalić).

⁸ Vid.: K. Jireček, Ist. Srba I,157.

⁹ Međutim, i u Pilotu žive pravoslavni Srbi, kojih ima sve do XVII veka. Negde pre 1628. oni prelaze u katoličku veru, njihovi pravoslavni monasi beže, a onda ce i sam narod 1692. po naređenju pećkog paše seli u Srbiju: J. Radonić, Rimska kurija, 24-25.

¹⁰ Istorija srp. naroda I, 343 (S. Ćirković). Unuka Stefana Prvovenčanog, od kćeri Komnine a žene Dimitrija Progona, bila je udata za albanskog kneza Golema, od kojega verovatno potiče porodica Arijanita Komnina; ova će kasnije sa svoje strane stupiti opet u rodbinske odnose sa srpskim vladaocima: despotica Angelina Branković (Majka Angelina, umrla između 1516. i 1520). O orođavanju srpskog srednjovekovnog dvora i vlastele sa albanskom vlastelom vrlo dobar pregled u EJ I, 154-155 s. v. Arbanasko-južnoslovenski odnosi (Đ. S. Radojičić); upor. Đ. Slijepčević, Srpsko-arbanaški odnosi kroz vekove sa posebnim osvrtom na novije vreme. Minhen 1974, 39-51.

¹¹ Istorija srp. naroda I, 474 (S. Ćirković).

¹² Istorija srp. naroda I, 474 (S. Ćirković).

¹³ Albanci, neprijateljski raspoloženi prema Grcima od vremena Andronika III (1328-1341), služili su vrlo rado u srpskoj vojsci. Zemlje izbeglih grčkih arhonata i stratiota prešle su u posed albanskih feudalaca i njihovih ratnika (K. Jireček. Ist. Srba I, 226).

¹⁴ Istorija srp. naroda I, 532 (M. Blagojević).

¹⁵ Vid.: K. Jireček. Ist. Srba I. 238.

¹⁶ N. Radojčić, Srpski državni sabori u srednjem veku, Beograd 1940, 202, 210, 308.

¹⁷ T. Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemanjićkoj državi I Istorija državnog prava, Beograd 1931, 85.

¹⁸ S. Novaković, Zak. spomenici, IX

¹⁹ U čl. 77 (79. Atonskog prepisa) Dušanov Zakonik donosi odredbu "za potku": "Potke među selima 50 perpera, a Vlasima i Arbanasima 100 perpera. I od te potke caru polovina, a polovina gospodaru čije bude selo" U čl. 82 (83. Atonskog prepisa) u odredbi "o Vlasima i Arbanasima" stoji: "U selu gde ce Vlah ili Arbanas zaustavi, u tome selu da ce ne zadrži drugi koje za njim ide. Ako ce zadrži na silu, da plati potku i što je ispasao". Tekst navodimo prema našem prevodu iz Atonskog prepisa kao jednog od najstarijih sačuvanih rukopisa Zakonika, u izd Zakonik cara Stefana Dušana I, Struški i Atonski rukopis, SANU, Beograd 1975.

²⁰ S. Novaković, Zak. spomenici, 578.

²¹ S. Novaković, Zak. spomenici, 430.

²² T. Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemanjićkoj državi II, Istorija krivičnog prava, Beograd 1931, 103.

²³ S. Novaković, Zak. spomenici, 647, 652.

²⁴ S. Novaković, Zak. spomenici, 692.

²⁵ S. Novaković, Zak. spomenici, 620.

²⁶ S. Novaković, Zak. spomenici, 579, upor. 580-581.

²⁷ S. Novaković, Zak. spomenici, 697.

²⁸ S. Novaković, Zak. spomenici, 739.

²⁹ S. Novaković, Zak. spomenici, 647/VI.

³⁰ K. Jireček, Ist. Srba II, 97.

³¹ B. Ćorović, Spisi sv. Save, 3.

³² C. Novaković, Zak. spomenici, 651.

IV ETNIČKA SITUACIJA KOSOVA U XIII I XIV VEKU

Kao što ce može videti iz prethodnog izlaganja, oblast Kosova i Metohije naseljena je Srbima još od njihovog dolaska u srednjobalkansko područje tokom VII veka. Prema toj oblasti su usmerene težnje prvih srpskih država, i Raške i Duklje, da okupe i organizuju plemena srpskog naroda prema njihovoj stvarnoj rasprostranjenosti. Na tom planu su južnoslovenski ustanci jedanaestog veka posebno karakteristični, jer zahvataju široku zonu od Dunava do Makedonije; Kosovo ce tu javlja kao naročito aktivna oblast oslobodilačke borbe i sudara sa vizantijskom vlašću. Ta oblast je upravo u toku tih akcija prvi put, za kraće ili duže vreme, uključena u sklop srpske države.^[1] Pomeranje granice na jug, za vlade Stefana Nemanje i njegovih potomaka, od poslednjih decenija XII veka, prema tome, ne može ce posmatrati kao naseljavanje Srba na Kosovu, već kao ujedinjenje oblasti koje je već davno pre toga nastanjivao srpski narod. Samo ce tako i može objasniti razvijanje ove teritorije u središnju oblast srpske srednjovekovne kulture i njeno stabilno opstajanje u ulozi političkog, strategijskog i duhovnog centra srpskog naroda ne samo za vreme Nemanjića nego i kasnije, u razdoblju oblasnih gospodara, pa čak i u prvim stolećima turske okupacije. Stoga su neprihvatljiva i sasvim proizvoljna tvrđenja nekih albanskih pisaca da je "širenje srednjovekovne nemanjićke države prema jugu prouzrokovalo i etnička strujanja na Kosmetu, jer ce sa širenjem srpske države pomera i njena etnička granica iz Raške prema jugu", pa tako "doseljavanjem Srba u Kosovo-Metohijskoj oblasti nastaje veće šarenilo u sastavu stanovništva".^[2] Predstava o etničkoj karti Kosova i Metohije u srednjem veku tu je sasvim pogrešna i netačna, kao što je u osnovi pogrešno omeđivanje srpskog etnikuma u ranom srednjem veku na teritoriju Raške države, jer bi to značilo da sve do poslednjih godina XII veka južno od Rasa, kao ni istočno od Ibra, nema srpskog naroda; sledstveno tome, južno od Rasa bila bi zemlja "ilirskih potomaka" - Albanaca, kao što bi onda i zemlja istočno od Ibra bila "bugarska zemlja". Prisustvo Srba i na jednom i na drugom prostoru, uslovljeno "širenjem nemanjićke države", ne samo što je predstavljeno kao srazmerno pozno istorijsko zbivanje nego i kao oružana otimačina albanske i bugarske zemlje, kao "ekspanzija" u tuđe prostore. Štaviše, ni etnička situacija tako "osvojenog" prostora Kosova i Metohije ne prikazuje ce verodostojno: ističe ce njeno tobožnje "šarenilo", jer ce "tokom srednjovekovne vladavine srpske države u ovoj oblasti, pored Srba pominju Vlasi [jedan deo poromanjenih Ilira], zatim Šiptari [potomci Ilira], naročito u Metohiji i okolini Prizrena i Drenici".^[3] Razume ce, bez navođenja tačnih, iz istorijskih izvora poznatih podataka o stvarnim brojčanim odnosima stanovništva ove oblasti u srednjem veku, stvara ce sa jasnim političkim ciljem lažna predstava o "ravnomernoj" zastupljenosti naroda na toj teritoriji, gde su Srbi tobož samo došljaci i uljezi u kompaktnoj etničkoj masi "starosedelaca", Vlaha i Albanaca - u oba slučaja Ilira kao autohtonog i večnog nacionalnog elementa na tome tlu. Pozivanjem na srednjovekovne srpske povelje, pri tome, bez rekonstrukcije ukupne slike, sa uprošćenim podatkom da su ce tu i tamo zaista nalazili "Arbanasi" i "Vlasi", stvara ce i fikcija istoriografskog dokaza ovih proizvoljnosti. Krajnost u tom pogledu predstavljaju tvrdnje da su Sloveni "pozni osvajači" kosovske teritorije, te da su Srbi ovde utvrđeni "ne pre kraja XIII veka"; da srednjovekovni dokumenti navodno pominju "albanska sela" na Kosovu, a istraživanja svih kasnijih turskih katastara [deftera] tobož dokazuju da je "stanovništvo Kosova u XIV i XV veku bilo u suštini još uvek albansko i hrišćansko", tako da ce može govoriti o "jedinstvu kosovskog stanovništva" [znači, albanskog stanovništva] i njegovom diferenciranju prema Slovenima!^[4]

Istorijski izvori, međutim, prikazuju etničku stvarnost kosovske oblasti u srednjem veku sasvim drukčije. Pre svega, veoma je značajno kako sam Nemanja i njegovi sinovi i prvi biografi, Sava i Stefan, gledaju na pripojene teritorije, među kojima i na kosovsku oblast. U arengi Hilandarske povelje [1198] Nemanja veli da je "obnovio svoju dedovinu i većma utvrdio" da je "podigao propalu svoju dedovinu i stekao", pa navodi šta je to stekao "od morske zemlje", "od Arbanasa", "od grčke zemlje". Arbanaska zemlja je za njega samo Pilot, dok je kosovska oblast ovde predstavljena nazivom Lab sa Lapljanem i navedena u kategoriji "grčke zemlje".^[5] Isto to, sa izvesnim varijantama, pominje Sava u Žitiju svetog Simeona: Nemanja je "obnovio očinu dedovinu i većma utvrdio", i "podigao propalu svoju dedovinu i stekao" pojedine oblasti "od pomorske zemlje", "od Rabna" i od "grčke zemlje". Tu je od Arbanasa ["Rabna"] uzeo Pilot, ali "Pilota oba" [Gornji i Donji], dok ce kao grčka zemlja navodi Patkovo, Hvosno celo i Podrimlje, Kostrc, Drškovina, Sitnica, Lab, Lipljan. Na kraju ce napominje da je sve to Nemanja svojom mudrošću i trudom stekao, kao "nekada nasiljem oduzetu njegovu dedovinu i što mu pripada od srpske zemlje".^[6] Prema tome, kosovsko-metohijska oblast je u svesti i svedočanstvu prvih Nemanjića krajem XII veka srpska zemlja, koja je to bila i pre nego što je otuđena nasiljem, te je pripajanje i sticanje ovih krajeva samo obnova, restitucija srpske baštine.

Povelje srpskih vladara zaista pominju Vlahe i Arbanase, ali kao izrazito manjinske etničke i socijalne grupe u oblasti koja je potpuno pokrivena srpskim naseljima, čiji ce stanovnici ne navode uopšteno, već sa ličnim imenom starešine, glave domaćinstva. Stvar je u tome što ce u ovim srednjovekovnim dokumentima navode sela i domaćinstva koja ce poklanjaju crkvenom, manastirskom vlastelinstvu kao trajni feudalni posed. To je svojevrstan popis stanovništva, čija je pretpostavka potpuna tačnost, jer ce njim konstituišu sasvim određena feudalna prava i obaveze, a svaka društvena grupa imala je strogo utvrđen status. Kao što smo videli, status Vlaha i Arbanasa bio je svagda i posebno regulisan, jer su ce po tome oni i izdvajali iz osnovne mase stanovništva. Nije, dakle, postojala zainteresovanost sastavljača ovog popisa u srednjovekovnoj darovnici da menja i falsifikuje etničku pripadnost zavisnog stanovništva. Onomastički materijal, sačuvan na taj način u poveljama XIII i XIV veka, pruža pouzdan osnov da ce utvrdi srpsko, vlaško ili albansko poreklo stanovništva. Važno je što ce onomastička analiza ovih dokumenata u svojim rezultatima slaže sa zaključcima koji ce mogu izvoditi prema neposrednoj, izričnoj oznaci etničke pripadnosti, pa ce po svojim lingvističkim odlikama srpska imena zaista mogu identifikovati u srpskim [ratarskim] naseljima, vlaška u vlaškim i albanska u albanskim [stočarskim] naseljima, katunima.^[7] Drugim rečima, kategorija "Srbalja" nosi zaista srpska, slovenska imena, kategorija "Vlaha" vlaško-romanska, a "Arbanasa"- albanska imena. Odstupanja odnosno mešanja su mogućna, ali su procentualno veoma mala i kao svaki izuzetak potvrđuju pravilo. Bilo je porodica u kojima su neki članovi nosili srpska, a neki albanska imena, ali nema nikakvog osnova da ce ti izuzetni slučajevi uopštavaju do tvrdnje da su zapravo i svi "Srblji" sa srpskim imenima, u stvari, Albanci. Da ce takva konstrukcija objasni, izmišljena je i teza o pokrštavanju, po kojoj srpska pravoslavna crkva, organizovana na Kosovu i Metohiji od XIII veka, tobože daje prednost slovenskim imenima i tako sprovodi nasilnu srbizaciju. Razume ce, konstrukcija počiva na fantastičnim i proizvoljnim tvrdnjama. Nema nikakvih svedočanstava o pokrštavanju latinskog stanovništva. S druge strane, pravoslavna crkva nikada nije davala prednost slovenskim, što će reći - paganskim imenima, već je, obrnuto, zahtevala da ce narodna imena zamenjuju crkvenim, hrišćanskim imenima biblijskog ili grčko-vizantijskog, pa čak i latinsko-hrišćanskog porekla.

Ako ce sada vratimo istorijskim izvorima, u ovom slučaju srednjovekovnim srpskim poveljama, srpski karakter kosovske oblasti za razdoblje od poslednjih godina XII do kraja XIV veka je neosporno dokazan i nesumnjiv. To su sledeće povelje: Hilandarska Stefana Nemanje iz 1198, Žička Stefana Prvovenčanog oko 1220, Svetostefanska ili Banjska povelja kralja Milutina iz 1313-1318, Gračanička povelja kralja Milutina iz 1321-1322, Dečanska povelja kralja Stefana Dečanskog iz 1330, Arhanđelska kralja Stefana Dušana iz 1348. Ovi spomenici sadrže veoma bogate, određene i pouzdane podatke o starosrpskim imenima. Od posebnog je značaja, kako ističe Mitar Pešikan, što ce gotovo svi spiskovi ličnih imena u jednom od ovih spomenika - Dečanskoj povelji [hrisovulji] - mogu pouzdano ubicirati, vezati za određeni predeo, a sa malo izuzetaka i za određeno mesto. Pouzdano ce smeštaju i popisi iz Arhanđelske povelje, ali je za najstariju od velikih hrisovulja - Banjsku povelju određenost znatno manja. Podaci velikih hrisovulja i drugih povelja, isto tako, omogućavaju nam da možemo proučavati ne samo imena u pojedinim naseobinama nego i u nekim širim zonama: u gornjem Polimlju od Čakora do Komova i do Vrmoše u Albaniji, u Metohiji između Dečana i Belog Drima, u starom Altinu [sliv reke Valbone u severoistočnoj Albaniji], najzad - jedna zona severno od Prizrena i Suve Reke, predeo oko razvođa Sitnice i Belog Drima. Ograničenije spiskove, koji nam u proučavanju imena mogu poslužiti kao uzorci i oslonac za upoređivanje, imamo i iz drugih krajeva: iz Vranja i okoline, iz kosovske kotline južno i zapadno od Prištine, iz sliva Kline [leve pritoke Belog Drima], iz metohijskog Podgora, iz srednjeg Polimlja [okolina Bijelog Polja], sa pobrežja Skadarskog jezera na albanskoj strani, verovatno i iz okoline Žiče.^[8]

Hilandarska povelja iz 1198. pominje sela prizrenskog kraja, znači onoga kraja koji Nemanja još nije uspeo da definitivno pripoji Srbiji, te ih je "isprosio u Cara" za posed [parike] Hilandaru. To su sela Neprobišta, Momuša, Slamodrava, Retivlja, Trnije, Retivštica, Trnovac, Hoča "i druga Hoča i trg tujđe, i dva vinograda tujđe nasadih", a pored toga "ulijanike" [pčelinjake s košnicama] u Trpezama, Dabšoru, Goliševi i Paricima. Imena sela su pretežno srpska, osim dva verovatno vlaška [Momuša, Dabšor] i jednog grčkog [Parici]. Tu je i pomen ona dva vlaška sudstva, tj. katuna, Radova i Đurđeva, sa svega 170 Vlaha, i sa zabranom da Vlasi prelaze "pod velijega župana", tj. sa ove vizantijske teritorije i hilandarskog poseda u Srbiju velikog župana Stefana.^[9] Povelja kojom je obrazovano vlastelinstvo manastira Žiče u Hvosnu [severna Metohija] naročito je važna zato što je izdata 1220, tako reći odmah po pripajanju ove oblasti državi Nemanjića, a sva su naselja što ce u njoj pominju po svome imenu srpska - Peć, Crni Vrh, Stlpezi [Stup], Trebovitići, Goražda Bac [Goraždevac], Nakla Bac [Naklo], Čelpeki [Čelopek], Labljane itd.^[10] Sva su ova sela postojala, očigledno, pre nego što je formirano žičko vlastelinstvo i pre nego što je oblast pripojena srpskoj državi. To znači da je ovaj kraj, sudeći po ovom dokumentu, bio nastanjen Srbima bar u XII veku, ako ne i ranije.

Posedi manastira svetog Stefana u Banjskoj, prema povelji iz 1313-1318, nalazili su ce u raznim krajevima srpskih zemalja: Ibru, Rasu, Sitnici, Labu, Hvosnu, Plavu, Budimlji, Zeti i na reci Savi - većina, dakle, u kosovskim predelima, ukupno oko 75 sela i zaselaka, 9 katuna, sa oko 514 porodica. I tu je etnička situacija, u analizi onomastičkih podataka, istovetna sa onom koju pokazuju ostale povelje. Reč je o čisto srpskoj zemlji, sa beznačajnim manjinama vlaško-stočarskog i možda albanskog stanovništva.^[11]

Posebno mesto u nizu srpskih zlatopečatnih povelja-hrisovulja ima Dečanska povelja iz 1330. To je izuzetno obiman dokumenat, u poslednje vreme kritički i fototipski izdat i temeljno proučen u istorijskom i onomastičkom pogledu.^[12] Dečansko vlastelinstvo je, uz hilandarsko, najveći manastirski feudalni posed srednjovekovne Srbije. Ono zahvata prostranu teritoriju između Komova na zapadu i razvođa Belog Drima i Sitnice na istoku, i između razvođa Pećke i Dečanske Bistrice na severu i Drima na jugu, sa pojedinim posedima i van ove zone. Na taj način dečansko vlastelinstvo je kontinuirano obuhvatalo veliki deo Polimlja, Metohije i predeo Altin na južnim padinama Prokletija, uglavnom u današnjoj severoistočnoj Albaniji.^[13] Spiskovi domaćinstava u ukupno 89 sela, zaselaka i drugih naseobina ovog vlastelinstva predstavljaju ujedno najopsežniju onomastičku građu srpskoga srednjeg veka. Ogromna većina imena i naziva je bez dvoumljenja srpskog porekla, tako da ce čitava teritorija dečanskog vlastelinstva u prvoj polovini XIV veka mora smatrati čisto srpskom etničkom oblašću. Albanski elemenat je ovde u to vreme sasvim neznatna manjina. Sva sela koja su danas nastanjena Albancima bila su tada srpska. Albanske su samo tri naseobine [od 89], i to dva sela u Altinu i Zeti, i jedan katun, takođe u Zeti, tako da su od 2166 ratarskih kuća i 266 "kuća" u katunima [tj. od ukupno 2432 kuće] samo 44 albanske, dakle 1,80%.

Drugi izvori iz nemanjićkog perioda govore i o albanskim katunima istočno od današnje državne granice [grupa katuna severno od Prizrena u Arhanđelskoj hrisovulji], ali nema sigurnih lingvističkih dokaza o prisustvu albanskog etnikuma u predelima dalje ka severoistoku u nemanjićkoj eposi.^[14] Naprotiv, posedi gračaničkog vlastelinstva, prema povelji iz 1321-1322, pokazuju čisto srpsku etničku situaciju ovog područja. Zemljišni posedi gračaničkog vlastelinstva u predelu Kosova nalazili su ce u neposrednoj okolini manastira Gračanice, oko reke Gračanke, između Prištine i varošice Janjeva, zatim u srednjem slivu reke Sitnice, neposredno oko Lipljana, pa u izvorištu Sitnice oko Bare Sazlije na Paun-polju, u srednjovekovnim župama Moravi - današnja okolina Gnjilana, i Topolnici u slivu Krive Reke [okolina Novog Brda] i u Pologu oko Tetova van teritorije Kosova.^[15]

Neosporna je istorijska činjenica da ce na širokom području Kosova i Metohije od ranog srednjeg veka do propasti srpske države čuva kontinuitet srpskog naroda, te da su sve zemlje severozapadno, severno i severoistočno od linije Skadarsko jezero-Komovi-Prokletije-Šara bile naseljene homogenim srpskim stanovništvom, s tim što su u planinskim krajevima bili manje ili više brojni katuni vlaške tradicije na putu ka spontanom posrbljavanju; srazmerno manji broj katuna predstavljale su pokretljive skupine Albanaca stočara, koji ce nisu podavali asimilaciji, ali ce baš zato pomen "Arbanasa" i albanskih imena u srednjovekovnim poveljama mora ceniti kao tačan. Sigurno je i to da je u osnovi kosovskog stanovništva ležao prvobitni sloj Srba, koloniziranih u razdoblju od VII do XII veka, a da ce on u nemanjićkoj državi, u povoljnijim i mirnijim političkim, socijalnim i ekonomskim uslovima stalno osvežavao i umnožavao migracijama srpskog naroda sa raznih strana, verovatno pre svega iz raških, ali i iz zetskih predela. Prisustvo drugih narodnosti na ovom području u srednjem veku nije sporno pa nije potrebno ni dokazivati tu činjenicu, ali sve ove kolonije zanatlija, trgovaca i rudara [uglavnom Sasa, Grka i Albanaca, da ne govorimo o Dubrovčanima, koji ce ne mogu posmatrati kao druga narodnost], i pomenuti katuni Albanaca u okolini Prizrena, ne dovode u pitanje srpski karakter cele oblasti, jer ce ukupan procenat demografske zastupljenosti nesrpskog elementa kreće oko 2%, pa i to pretežno u zapadnim delovima kosovsko-metohijske oblasti, u planinskoj zoni i nešto malo u gradovima.

¹ Opsežnija i sistematska arheološka istraživanja pokazaće još neposrednije prisustvo slovenskog etnikuma na ovoj teritoriji još u X i XI veku. Do sada poznati i proučavani lokaliteti - Matičane kod Prištine (X-XI v.), Vrbnica kod Prizrena (X-XIV v.) i Prčevo kod Kline (X-XII v.) obilatim nalazom potvrđuju kontinuirano prisustvo slovenskog stanovništva na Kosovu i Metohiji od X veka. Na žalost, lokalitet Vrbnica je potopljen zbog izgradnje hidrocentrale u HP Albaniji, a da arheološki pre toga nije mogao da bude dovoljno istražen; bilo je jasno da je u pitanju izuzetno bogato nalazište rane slovenske kulture. Antropološko-arheološka dokumentacija jednoga drugog važnog lokaliteta (Vodice kod Prizrena), koja je takođe pružila sjajne dokaze o slovenskom karakteru ove oblasti u ranom srednjem veku, naprosto je uništena.

² M. Krasnići, Savremene promene, 210.

³ M. Krasnići, Savremene promene, 210.

⁴ Npr. članak: Alain Ducellier, Les Albanais et le Kosovo, Le Monde, 2 juin 1982.

⁵ B. Ćorović, Spisi sv. Save, 1.

⁶ V. Ćorović, Spisi sv. Save, 151-152.

⁷ U srpskoj srednjovekovnoj državi između Srba i Arbanasa kao pojedinaca nije bilo nikakve stroge i zajamčene razlike u imenima (poznata su, naime, slovenska imena Albanaca, kao i obrnuto, albanska imena Srba), ali ce to odnosi isključivo na pojedinačne situacije, samo kada su u pitanju izdvojeni pojedinci, pojedinačne pridošlice ili pre njihovi potomci. Međutim, kad su u pitanju grupe, zajednice, naseobine, etnojezička pripadnost življa jasno ce odražava i u ličnim imenima, pa nam to omogućava da posebno posmatramo odlike arbanaške onomastike i razlike koje ona pokazuje u odnosu na starosrpsko stanje: M. Pešikan, Zetsko-humsko-raška imena I, 27-28.

⁸ M. Pešikan, Zetsko-humsko-raška imena I, 2.

⁹ V. Ćorović, Spisi sv. Save, 3.

¹⁰ S. Novaković, Zak. spomenici, 571-572.

¹¹ G. Škrivanić, Vlastelinstvo sv. Stefana u Banjskoj, IČ 6 (1956) 177-199.

¹² P. Ivić - M. Grković, Dečanske hrisovulje, Novi Sad 1976; M. Grković, Imena u dečanskim hrisovuljama, Novi Sad 1983; upor. P. Ivanović, Dečansko vlastelinstvo, IČ 4 (1952-1953), 173-226; M. Pešikan upozorava da je Ivanovićeva karta Dečanskog vlastelinstva dosta nesaglasna sa tekstom, valjda zbog proizvoljnog postupka crtača: Iz istorijske toponimije Podrimlja, I 1.

¹³ Granice Dečanskog vlastelinstva su veoma pažljivo proučavane i rekonstruisane u više naučnih radova. Posebnu pažnju privlačile su međe oblasti Altina koja je skoro čitava ušla u ovo vlastelinstvo, a za koju ce dosta uopšteno znalo da je na teritoriji severne Albanije, u slivu reke Valbone. U novije vreme je tu granicu sa mnogo uspeha, analizom Dečanske hrisovulje iz 1330, rekonstruisao do srazmerno sitnih topografskih podrobnosti Mitar Pešikan, Sa severnom i severoistočnom granicom Altina poklopila ce današnja državna granica; u stvari, obe su sledile logiku prirodnih granica, držeći ce planinskih venaca i vododelnica. Altin je, dakle, zaključuje Pešikan, prostrana oblast u severoistočnoj Albaniji koja je na sektoru Punoševca prekoračivala razvođe i izbijala na Ribnicu. M. Pešikan, Iz istor. toponimije Podrimlja I, 4-6.

¹⁴ Istorija srp. naroda I, 637 (P. Ivić).

¹⁵ P. Ivanović, Zemljišni posedi gračaničkog vlastelinstva, IČ 11 (1960, obj. 1961) 255.

V KOSOBO U KULTURI SREDNJOVEKOVNE SRBIJE

Kosovo je svojim središnjim položajem, sa kompaktnim srpskim stanovništvom i mnogim ekonomskim prednostima, bilo ona oblast u kojoj su srednjovekovni srpski vladari najradije boravili.^[1] Na samom rubu današnje pokrajine, u Brnjacima [gornji Ibar], imala je dvor žena Uroša I, kraljica Jelena Anžujska [umrla 1314. i poštovana potom kao sveta]. U izvorištu Laba nalazi ce za kralja Milutina [1282-1321] dvorac Vrhlab: jedna povelja Dubrovniku pisana je ovde 1302. U Prištini, tada "neutvrđenom selu", imali su dvor, sudeći po poveljama, trojica srpskih vladara: Milutin, Stefan Dečanski i Dušan, možda i Uroš, a svakako i oblasni gospodar Vuk Branković u vremenima oko kosovske bitke. Dvor ce nalazio i u Novom Brdu. Južni kraj Kosova polja bio je gusto naseljen dvorovima: Pauni kraj Uroševca, gde je i srpski arhiepiskop imao svoje "stanište"; Svrčin, u istom kraju; Nerodimlja [Porodimlja, Rodimlja, Rodim], zapadno od Uroševca, u podnožju Šare [danas selo Nerodimlja na samom razvođu Sitnice i Lepenca]; grad Petrč [sada Petrič]. U Prizrenu je bio dvor Ribnik, u podnožju Šare.

Gradovi su ce u kosovskoj oblasti razvijali u vezi sa trgovinom, zanatstvom i rudarstvom. Najznačajnije rudarsko mesto u Srbiji u srednjem veku bilo je Novo Brdo, koje ce pominje 1326. povodom događaja iz 1282-1321. Bio je središte trgovine u balkanskim zemljama. Nalazi ce u izvorištu Krive Reke, leve pritoke Južne Morave. Tu ce dobijalo olovo, a naročito srebro pomešano sa zlatom, nazvano glama, glamsko srebro. U toku XIV veka kovao ce tu i novac. Organizacija rudarstva u Novom Brdu bila je saskog porekla i karaktera, o čemu svedoči Rudarski zakonik, što ga je izdao despot Stefan Lazarević 1412. Novo Brdo je imalo značajnu koloniju "stranih" trgovaca, u stvari trgovaca iz primorja: Kotorana, Splićana i Dubrovčana. Najveći prosperitet dostiglo je u prvoj polovini XV veka. Zaštićeno sa dva utvrđena grada, ono je dugo odolevalo turskim napadima [sve do konačnog pada 1455] i svojim bogatim dohotkom olakšavalo borbu srpskih despota za opstanak države.^[2]

Drugi je važan trgovački i zanatski centar na Kosovu Janjevo, pomenuto prvi put 1303, sa srpskim stanovništvom pravoslavne vere i latinskom kolonijom Sasa i Dubrovčana, opet u blizini srednjovekovnog rudnika.^[3] Priština, sem toga što je bila često boravište kralja i arhiepiskopa ili, kasnije, oblasnog gospodara, nije imala posebnog značaja kao grad u ovom periodu, mada i ona među prvim srpskim gradovima u srednjem veku ima jaku koloniju Dubrovčana, koji su držali u zakupu carinu i imali industriju za čišćenje srebra iz Novog Brda i Trepče.^[4] Daleko važniji su bili Peć i Prizren. Peć je bila sedište arhiepiskopije i potom patrijaršije, sa dubrovačkom kolonijom i "trgom", koji je pod jurisdikcijom crkvenog poglavara stalno okupljao domaće i strane trgovce. Prizren je bio takođe pod crkvenom zaštitom, najpre svog pravoslavnog episkopa, a potom manastira svetih Arhanđela; stanovništvo Prizrena bilo je obeju veroispovesti. Razvija ce kao krupan trgovački, saobraćajni i zanatski centar, a najveći uspon doživljava za vladavine Stefana Dušana [1331-1355], kao njegova kraljevska prestonica. Sa četiri panađura godišnje, u Prizrenu ce trguje italijanskom, grčkom, egipatskom, mađarskom i drugom robom. Dubrovčani i ovde imaju brojnu koloniju, a etnički sastav stanovništva bio je šarolik, sa Srbima u ogromnoj većini.^[5]

Trajni kulturni pečat ovoj oblasti kao srpskoj zemlji dala je, ipak, snažnije od svega ostalog, srpska pravoslavna crkva.

Područje Kosova je hristijanizovano davno pre dolaska Slovena. Pokrštavanjem Srba, međutim, bavile su ce ovde grčke crkvene organizacije; latinski su episkopati usredsređeni u južnom odnosno dukljanskom primorju, dok u raške zemlje i Kosovo dopire najpre dejstvo vizantijske dračke mitropolije. Od osnivanja ohridske arhiepiskopije raškom zemljom rukovodi u crkvenom pogledu grčki episkop u Rasu [1020], ali su na teritoriji Kosova dejstvovale dve eparhije - jedna sa sedištem u Prizrenu, i druga u Lipljanu. Sa osnivanjem srpske autokefalne arhiepiskopije [1219] nastale su krupne promene u organizaciji crkve na celom prostoru od Jadrana do Morave. U okviru novoga državnog područja, sa kojim ce imala poklapati oblast nove autokefalne crkve, našle su ce ohridske eparhije - ne samo Ras nego i Prizren i Lipljan, delimično i Niš, a gornjomoravski predeo otkinut je od skopske eparhije. Osnivač srpske crkve, sveti Sava [arhiepiskop 1219-1236], zadržava tri ohridske eparhije - rašku, lipljansku i prizrensku, postavivši na te katedre srpske episkope, ali osniva i nove: žičku, topličku, moravičku, Hvosno, budimljansku, zetsku i humsku. Samo su ce dve poslednje našle na do tada neprikosnovenom terenu latinske crkve, ali za pravoslavne Srbe koji su živeli u tim oblastima srpske države. Sve ostale su ce nalazile u jezgru srpskih oblasti, a dve bivše ohridske eparhije, prizrenska i lipljanska, mada na periferiji tadašnje državne oblasti, bile su na čisto srpskom zemljištu. Za sudbinu Kosova važna je ta prvobitna organizacija srpskih eparhija, koja je za niz vekova obezbedila ovu zemlju od stranih, grčkih i latinskih uticaja. Sasvim nova eparhija ovde je bila episkopija u Hvosnu, nekada metohu prizrenske eparhije; to je središte nedavno istraženo u razvalinama crkve svete Bogorodice u Studenici Hvostanskoj severoistočno od Peći, u podnožju Mokre planine.^[6] Osnivanje ove eparhije potvrđuje srpski karakter gornje Metohije početkom XIII veka, kao i gustinu srpskog stanovništva u tom predelu. Zanimljivo je da je ovom predelu poklonjena osobita pažnja i prilikom formiranja žičkog vlastelinstva, tj feudalnog poseda same arhiepiskopije. Jedan veliki kompleks ovog poseda nalazio ce upravo u Hvosnu na teritoriji ove eparhije, sa mestima Peć, Stlpezi i Čelpeki. Zahvaljujući tome, arhiepiskop Arsenije premešta sedište arhiepiskopije, ugroženo od Mongola 1253, iz Žiče u Peć. Tako ce u Peći nastavlja život arhiepiskopije, da bi od 1346, posle proglašenja patrijaršije, tu bilo i sedište srpskog patrijarha, "Velika crkva", centar čitave srpske crkvene organizacije, mesto gde su ce održavali crkveni sabori i donosile važne odluke.^[7]

Razvoj kosovske oblasti kao duhovnog središta srpskog naroda u srednjem veku odražava ce i u naročito velikoj koncentraciji srpskih crkava i manastira na ovoj teritoriji. Po nekim evidencijama ima tu blizu dve stotine sačuvanih ili porušenih hramova, ali ih zapravo ima više - ako bi ce ubrojali i svi nedovoljno istraženi i neidentifikovani arheološki lokaliteti [crkvine]. Na Kosovu su i krupni dinastički mauzoleji i monaška opštežića: Pećka patrijaršija, Banjska, Gradac, Gračanica, Dečani, Arhanđeli i niz drugih, manjih no ne beznačajnih manastira. Za sada ce ne zna koliko ce sačuvalo crkvišta iz prednemanjićke epohe, jer sistematska arheološka istraživanja na Kosovu nisu vršena, ali je dobar deo nemanjićkih crkava sigurno podignut na temeljima starih, vizantijskih hramova.

Epoha Nemanjića je vreme velike graditeljske delatnosti na Kosovu. Pećka patrijaršija je podizana u etapama. Prvu crkvu, Svete Apostole, podigao je verovatno još žički iguman Arsenije, kasnije srpski arhiepiskop, u trećoj deceniji XIII veka na metohu žičkog vlastelinstva. U XIV veku podignuti su ostali hramovi: sa severne strane Svetih Apostola hram svetog Dimitrija [Nikodim, između 1321 i 1324], a sa južne strane crkva Bogorodice Odigitrije sa paraklisima Jovanu Preteči i sv. Arseniju Srpskom [Danilo II, 1324-1337]. Nešto kasnije, ali pre 1337, podignuta je i zajednička priprata, kao i mali hram svetog Nikole uz južni zid.^[8]

Kralj Milutin je podigao manastir svetog Stefana [Banjsku], na desnoj pritoci Ibra, severozapadno od Mitrovice. Verovatno je ovde i ranije postojao manastir, a tu je, po nekim izvorima, bila pre Milutinove obnove i episkopska stolica. Za vreme Uroša I to je bio metoh Gračanice, jer ce u Milutinovoj Gračaničkoj povelji navodi kako "beše Banjska upisana va očine mi hrisovule".^[9] Banjska je sazidana na temeljima starog manastira između 1312. i 1317, kao buduća grobna crkva u kojoj je Milutin i sahranjen 1321. Tada je ukinuta episkopija pri ovom manastiru, a on proglašen za kraljevski stavropigion zajedno sa ostala tri vladarska mauzoleja - Studenicom, Mileševom i Sopoćanima, kao četvrti u rangu. Snabdeven je velikim feudalnim posedom sa 75 sela i 8 katuna, u kojima je bilo preko pet stotina pastirskih porodica.^[10]

Milutin je obnovio i manastir Gračanicu [hram Blagoveštenja] na rečici Gračanki južno od Prištine, kao rezidenciju lipljanskih episkopa. Gračanica je postojala najkasnije od početka XIII veka, a obnova je izvršena 1314-1315. Hrisovulje starijoj Gračanici, koje su izdavali Stefan Prvovenčani i Uroš I, Milutin pominje u svojoj darovnici, ali ce one nisu sačuvale. Pri Gračanici su lipljanski [ponekad "gračanički"] episkopi u XIV, a sigurno i u XVI veku.^[11]

Najveći i najznamenitiji sačuvani spomenik nemanjićkog neimarstva na Kosovu i uopšte, manastir Dečani, podigao je sebi za grobnicu kralj Stefan Uroš II [Dečanski, 1321. do 1331], u vremenu od 1327. do 1335, kada ju je dovršio kralj Stefan Dušan. To je hram Pandokratora [Svedržitelja], kod sela Dečane južno od Peći. Kao kraljevska grobna crkva uvršten je u red stavropigijalnih manastira: Stefan je tu i sahranjen, a u hramu su i mošti drugih svetih članova dinastije. O ogromnom vlastelinstvu ovog manastira, obrazovanom 1330. godine, već je bilo reči. Znatno je bio oštećen odmah posle kosovske bitke, ali ga je obnovila kneginja Milica, te ce ona i danas u Dečanima pominje kao drugi ktitor manastira.^[12]

Još jedna vladarska stavropigija podignuta je u XIV veku na Kosovu, ali sa posebno tragičnom sudbinom: to je Dušanova zadužbina manastir svetih Arhanđela kod Prizrena u kanjonu reke Bistrice istočno od prizrenskog grada. Manastir je podignut 1343-1347, a car Stefan Dušan sahranjen je u njemu 1355. Značajno je i vlastelinstvo Sv. Arhanđela, rasuto po širokoj teritoriji od Šar-planine do Jadranskog mora - 55 sela, ali "u krajevima kulturnijim i bogatijim", a osim toga još 7 crkava sa njihovim ljudima, zemljama i vinogradima, pčelinjacima i vodenicama, mnogo Vlaha [467 porodica] i 8 arbanaških katuna. Manastir je srušen krajem XVI veka, kada materijal sa razvalina koristi Sofi-Sinan-paša za podizanje svoje džamije u Prizrenu 1595-1597. godine.^[13]

Iz vremena cara Dušana su i neke druge, manje zadužbine na Kosovu. U blizini Prizrena nalazi ce isposnica sv. Petra Koriškog, sa manastirom svetog Petra, danas nesačuvanim. Pustinožitelj Petar, Srbin iz sela Unjemira, "Dioklitije hvostanske" [danas u albanizovanom obliku Ujmir u Metohiji], živeo je i podvizavao ce u Altinu i prizrenskim gorama verovatno u drugoj polovini XIII veka. Freske u isposnici otkrivaju dva sloja: jedan iz XIII veka a drugi iz vremena kralja Milutina; u doba kralja Dušana podignuta je crkva 1343. godine, a manastir darovan Hilandaru 1348. godine.^[14] Treba pomenuti i manastir sv. Nikole u Dobrušti kod Prizrena, podignut oko 1334. godine, kao i crkve svetog Vlasija i svetog Nikole [u Hoči].^[15] Mošti cara Uroša bile su sahranjene u manastiru Uspenija Bogorodice pod gradom Petričem iznad Nerodimlja.^[16] U manastiru svetih Arhanđela u Drenici, koji ce pominje 1364. godine kao vlasteoska zadužbina, živeo je jedno vreme srpski patrijarh Jefrem posle svog povlačenja s patrijaršijskog prestola [1387].^[17] Kod Prizrena su i Markov manastir, podignut pre 1388, i manastir Sveta Trojica-Rusinica,^[18] a u Drenici manastir Devič, gde su mošti jednoga drugog kosovskog pustinjaka, sv. Joanikija Devičkog [umro oko 1430].^[19]

Po kosovskoj oblasti, naravno, nisu podizani samo veliki ili mali manastiri, stavropigijalni, kraljevski i carski mauzoleji. Crkveni život počivao je, kao i danas, na gustoj mreži parohijskih hramova u selima. O izgledu i stanju ove oblasti u srednjem veku govori veliki broj crkvišta, ostataka i razvalina starih crkava; njih ima, kako je ustanovio Atanasije Urošević za područje užeg Kosova, skoro u svim selima, i srpskim i albanskim, a u nekom selu su i po dva ili više crkvišta. I kod Srba i kod Albanaca sva ce ta crkvišta pripisuju srpskom življu, koji ce iz raznih uzroka raselio. Sem toga, u nizu seoskih atara albanskog stanovništva ukoliko ce vidni tragovi starih crkava nisu sačuvali, na njih ukazuju topografski nazivi: Kiša = crkva, Kodra Kišes = crkveno brdo, Lazi Kišes = crkveni laz, Rogat e Kišes = crkvene jaruge, Proni Kišes = crkveni potok itd. Crkvina i crkvišta ima i u selima gde su starinci ili stariji naseljenici islamizovani i poarbanašeni. U selu Sibovcu toponim Sveti Nikola ukazuje na crkvu sv. Nikole Sibovačkog u Čičavici, koja ce pominje u jednom zapisu iz 1578, a čijih tragova sada nema. Od sačuvanih srednjovekovnih crkava na Kosovu Urošević navodi crkvu u Lipljanu, iz vizantijskog doba; Svete Arhanđele u Gornjoj Nerodimlji, gde su i freske sv. Simeona Srpskog i Save, kao i drugih Nemanjića; crkvu Pokrova Bogorodičinog u Babinom Mostu; crkvu svetog Nikole u Banjskoj, koja je imala stare freske, ali ih više nema pošto su je albanski balisti spalili za vreme poslednjeg rata.^[20]

Ista je situacija i u drugim oblastima Kosova, kao i u onim susednim oblastima Makedonije gde sada u većini žive Albanci. U kosovskoj Gornjoj Moravi najveći broj starina čine upravo crkve u ruševinama, kojih ima i kod albanskih i kod srpskih sela, a ima ih i po selima islamizovanih i poarbanašenih Srba, kao i u selima sa mešovitim stanovništvom. Atanasije Urošević ovde nabraja 66 porušenih crkava, mada napominje da ni to nije sve.^[21] Radi poređenja, može ce navesti odlično proučena oblast Pologa u Makedoniji. Skoro da nema sela, napominje Jovan Trifunoski, u kome ne postoji poneka crkvina ili manastirište. Po dobijenim podacima on je utvrdio da crkvina ima na 162 mesta [Gornji Polog 72, Donji Polog 90], a oko 17 njih ranije su bili manastiri. Crkvine ce danas nalaze poglavito u muslimansko-albanskim selima. U nekim selima i ovde su ce očuvali samo toponimi [Kiša i sl.] za mesta na kojima su nekad bili hramovi.^[22] Iz svega toga mora ce izvesti nedvosmislen zaključak da je cela ova teritorija bila u srednjem veku gusto naseljena pravoslavnim slovenskim stanovništvom. U isto vreme to govori i o stanju srpske crkve, njene organizacije i njene duhovnosti. Ako je jedno selo ponekad imalo i po dve ili više crkava, to znači da je liturgijsko-parohijski život bio razvijen, da je hristijanizacija srpskog naroda u srednjem veku bila efikasna i duboka.

Vidi ce to naročito po prepisivanju knjiga u manjim crkvama po Kosovu. U poslednjim godinama Despotovine pa čak i prvih decenija turskog ropstva pišu ce po ovim malim crkvama rukopisne knjige. Tako je jedno četvorojevanđelje koje ce danas čuva u Hilandaru pisao srpski pop Nikola "u župi Labu, u selu Vraninu Dolu, u dane blagočastivoga gospodina despota Đurđa i Grgura i Stefana i despota Lazara, godine 6958 [tj. 1450] .. . I pisah ja smerni pop Nikola, tri izvoda držeći pri peru - tako da sam blagosloven. Večna mi pamet roditeljima, jeromonahu Arseniju i majci mi Radosavi, i bratu mi Bogdanu".^[23] Tako je u malim crkvama, dok ce u glavnim, manastirskim centrima od samog osnivanja neguje književni i prepisivački rad, bez kojeg ce ne može zamisliti srpska kultura. Kosovsko-metohijski skriptorijumi [pisarske radionice] u XIII i XIV veku, pa kasnije - u XV i XVI veku, igrali su važnu ulogu u recepciji vizantijske književnosti preko svetogorskih i drugih južnoslovenskih prevoda. U tom pogledu ulog kosovskih manastira u kulturnu baštinu srpskog naroda nije ništa manji od uloga jednog Hilandara, a s druge strane ništa manje značajan od velikog prosvetnog dela čuvenih zapadnoevropskih benediktinskih manastira - razume ce, u odgovarajućim srazmerama. U skriptorijama Dečana, Pećke patrijaršije, Gračanice i drugih duhovnih središta na Kosovu stvaraju ce i množe srpske biblioteke, preko kojih srpski narod ulazi u neposredan dodir sa velikom hristijanizovanom civilizacijom grčko-rimskog sveta, što znači, posredno, i u dodir sa antičkim nasleđem, koje će tek posle pada Carigrada 1453. "emigrirati" na Zapad i biti otkriće humanizma. U ovim velikim bibliotekama, od kojih je tragičnim dejstvom istorije srpskom narodu ostao samo mali deo ostataka, nisu samo prevodi i reproduktivna kultura, već i originalne, autorske tvorevine. Veliki srpski književnici: Teodosije, Danilo Pećki, Danilo Banjski, Jefrem, Marko i Camblak [bar dok ce nalazio u Dečanima kao iguman] pripadaju ovoj zemlji; sa njom i iz Svete Gore, kada su tamo, održavaju vezu; tu rasađuju svetogorsko-vizantijsku duhovnost. Naročito Danilo, Jefrem i Marko zaslužni su što ce upravo u kosovsko-metohijskoj oblasti, u centru srpskog naroda, formira prvi krug isihazma u Srbiji, duhovnosti tako značajne za kulturu i svest srpskog naroda u vremenima koja neposredno prethode turskoj invaziji.^[24] Vodeći ljudi kosovo-metohijskog monaštva bili su elitni sloj srpskog društva, a u takvim centrima kao što je Pećka patrijaršija [najpre sedište arhiepiskopa a potom patrijarha] okupljao ce stalno veliki broj najobrazovanijih i najduhovnijih ljudi koje je u srednjem veku imao srpski narod. U pećinskim isposnicama iznad Peći [Ljevoša] ili Dečana [Belaje] provodio ce asketski život i kao intenzivna intelektualna delatnost.^[25]

Umetničko stvaranje na teritoriji Kosova u srednjem veku predstavlja kako u arhitekturi tako i u slikarstvu najviše domete srednjovekovne srpske kulture U karakterističnom pomeranju od raško-primorsko-vizantijske sinteze u crkvenom neimarstvu ka čistijim vizantijskim oblicima, stvorena su u prvoj polovini XIV veka upravo ovde takva remek-dela srpske i evropske arhitekture kao što su Gračanica i Dečani Srpsko slikarstvo, opet, prati promene u vizantijskom živopisanju; napuštajući rašku monumentalnost, ostvaruje velika dela narativnog stila u širem, neposrednom kontaktu sa pravoslavnim narodom ovih krajeva [Dečani], a raskošna dekoracija spomenika Moravske Srbije u XV veku rađa ce prethodno u Peći. Kosovsko-metohijska grupa spomenika čini, dakle, jednu od bitnih karika u istorijskom lancu srpske kulture. Bez njih ova kultura je lišena svojih velikih, evropskih dostignuća. I stari srpski letopisci isticali su da su velika umetnička ostvarenja srednjovekovne Srbije dobrim delom nastala na tlu Kosova. Tako sastavljač Karlovačkog rodoslova kao čuda lepote navodi kosovsko-metohijske crkve Svete Arhanđele, Dečane, Peć i Banjsku, a van toga kruga još samo Resavu [Manasiju] "Stoga i kažu žitelji zemlje ove, da prizrenske crkve patos, i dečanska crkva, i pećka priprata, i banjsko zlato, i resavski živopis, ne može nigde da ce nađe".^[26]

Umetnički spomenici srednjovekovnog Kosova svedoče o tome da je ova oblast u državi srpskog naroda bila središnja oblast gde su ce odigravala skoro sva glavna zbivanja kulture, ne samo politike. Takvi ce spomenici nisu mogli podizati na tuđoj zemlji, posred jednog "inojezičnog" naroda - kakav je u odnosu na Srbe i srpske spomenike, bez sumnje, albanski narod. Nisu ovi spomenici podizani na tuđem tlu, koje bi potom bilo naseljeno svojim narodom da bi im ce tek naknadno stvorila pogodna i bezbedna sredina, već obratno: podizani su tamo gde ce mogao obezbediti mir moštima svetih kraljeva i arhiepiskopa, ali i monasima koji su tu imali da žive i da ce bore za svoj duhovni svet. Zato su ove "carske zadužbine" pravi međaši srpskog naroda i srpskih zemalja. Utoliko pre što su to ne samo svojom prošlošću nego i ulogom koju imaju u naše vreme, sa monasima koji nastavljaju tradiciju srednjovekovne, vizantijske i slobodne nemanjićke duhovnosti. To dakle nisu mrtvi i otuđeni nego živi spomenici, koji i dalje vrše svoju službu onako kako im je ktitor bio odredio. Oni su u srednjem veku centri duhovnog života, u kojima ce grade i čuvaju nacionalne tradicije i svest o pripadanju hrišćanskoj, vizantijskoj kulturi. Ali oni su i danas, ne manje nego u prošlosti, centri duhovnog života u autentičnoj tradiciji srednjovekovne duhovnosti. U vezi sa moštima svetih Nemanjića i srpskih arhiepiskopa i patrijaraha, koje ce čuvaju u kosovskim manastirima, održava ce još od srednjeg veka kult, koji ima poseban značaj za čuvanje istorijske svesti naroda i naročito za svest o njegovoj celini kroz istoriju i u ovome našem vremenu.

¹ Stara srpska država nije imala stalnu prestonicu kao Vizantija (Konstantinopolj, Carigrad), Rusija (Kijev), Poljska (Krakov), Češka (Prag), Bugarska (Trnov). Po ugledu na Mađare i Nemce, vladar je ovde bio u pokretu, prelazeći iz jednog dvorcu drugi: K. Jireček, Ist. Srba II, 7 i d. Staro je središte raške oblasti u Rasu kod današnjeg Novog Pazara, ali je ubrzo posle ujedinjenja srpske države značaj kosovske oblasti došao do izražaja i u tome što su srpski vladari podigli sebi veći broj dvorova i staništa na tom području.

² Vid.: EJ VI, 315-316 s. v. Novo Brdo (M. Dinić).

³ Vid.: EJ IV, 463 s. v. Janjevo (K. Ristić). Upor. B. Simić, Janjevo, Istoriski razvoj našeg rudarstva, Beograd 1951.

⁴ Vid.: EJ VI, 620 s. v. Priština (O. Savić).

⁵ Vid.: EJ VI, 621-622 s. v. Prizren (M. Radovanović).

⁶ O Studenici Hvostanskoj odlična monografija, rezultat višegodišnjih arheoloških i istorijsko-umetničkih istraživanja: B Korać, Studenica Hvostanska, Beograd 1976. Oblast ove eparhije, sa starim regionalnim nazivom "Hvostno", obuhvatala je gornji sliv Belog Drima, uključujući i pritoku ove reke, Klinu, i mesta Peć i Dečane; to znači da ce na istok ova eparhija protezala do razvođa prema Sitnici, a na jugu ce graničila Dečanskom Bistricom do utoka u Beli Drim i obuhvatala reku Mirušu. Eparhija postoji sve do XVII veka: 1381 je podignuta na stepen mitropolije, a poznata su imena dva mitropolita iz XV, tri iz XVI i jednog iz XVII veka, eparhija ce ugasila verovatno u toku austrijsko-turskog rata 1683-1690 Vid.: NE IV, 786.

⁷ U doba Milutinovih akcija prema Vizantiji i širenja srpske države na jug, sa pripajanjem debarske oblasti 1283. izdvojena je iz sastava ohridske arhiepiskopije i podređena srpskoj crkvi debarska eparhija; njeno je sedište 1107. godine izgleda bilo u današnjoj Piškopeji (= Episkopija!): EJ, 672 s. v. Debar (A. Urošević).

⁸ O Pećkoj patrijaršiji priprema ce velika monografija. Osnovne podatke vid. u ELU III, 643-644 s. v. Peć, Patrijaršija (S. Petković).

⁹ B. Marković, Pravosl. monaštvo, 93.

¹⁰ B. Marković, Pravosl monaštvo, 93-95, upor. ELU I, 231 s. v. Banjska (M. Kašanin).

¹¹ B. Marković, Pravosl monaštvo, 93. Iz vremena kralja Milutina poznate su i crkve u Mušutištu (Bogorodica Odigitrija, kod Prizrena), Biluši (manastir sv. Dimitrija, kod Prizrena), i dr B. Marković, Pravosl monaštvo, 98.

¹² B. Marković, Pravosl. monaštvo, 99-100. Velika i još neprevaziđena monografija o Dečanima: B Petković - Đ. Bošković, Manastir Dečani, Beograd 1941.

¹³ V. Marković, Pravosl. monaštvo, 104-106; upor. ELU I, 131-132 s. v. Arhanđeli Sv. (M. Kašanin).

¹⁴ Vid. V. J. Đurić, Najstariji živopis isposnice pustinožitelja Petra Koriškog, ZRVI 5 (1958) 173-200; upor. ELU III, 222-223 s. v. Koriša (B. Đurić). O samom Petru Koriškom, uz prevod Teodosijevog Žitija, D. Bogdanović u LMS 406 (1970) 69-87.

¹⁵ B. Marković, Pravosl. monaštvo, 115.

¹⁶ B. Marković, Pravosl. monaštvo, 116. Mošti cara Uroša su u toku velike seobe 1690. prenete u manastir Jazak u Fruškoj gori, a za vreme Drugog svetskog rata iz Jaska u Beograd (1942).

¹⁷ B. Marković, Pravosl. monaštvo, 116.

¹⁸ B. Marković, Pravosl. monaštvo, 125.

¹⁹ B. Marković, Pravosl. monaštvo, 145; upor. ELU II, 42 s. v. Devič (M. Kašanin).

²⁰ A. Urošević, Kosovo, 32-35.

²¹ A. Urošević, Gornja Morava,23-25.

²² J. Trifunoski, Polog, 44-45.

²³ D. Bogdanović, Katalog Hilandara I, 60-61, ruk. br. 24.

²⁴ Više o "kosovskim" piscima vid. u knjizi D. Petrovića, Stara srpska književnost na Kosovu, Priština 1981; upor. D. Bogdanović, Istorija stare srpske književnosti, Beograd 1980.

²⁵ Starac Jefrem, na primer, pisac i budući srpski patrijarh (1375- oko 1379, i 1389-1392, umro 1400) podvizavao ce jedno vreme (između 1347 i 1354) u Dečanskoj "pustinji", a to će biti po znata isposnica u Belajima oko 6 km od manastira uzvodno uz Bistricu, da bi posle smrti cara Dušana (1355) prešao na bezbednije mesto u isposnicu kraj Pećke patrijaršijem na ulazu u klisuru Pećke Bistrice: D. Bogdanović, Pesnička tvorenija monaha Jefrema, HZ 4 (1978) 123 i nap. 27. U zapisu jedne kasnije pisane knjige (Triod) daje ce autentični opis Belajske isposnice i predela u kome ce ona nalazi: Lj. Stojanović, Zapisi VI, 10-11 br. 9395.

²⁶ Lj. Stojanović, Stari srp. rodoslovi, 76-77.

VI SRBI I ALBANCI U DOBA TURSKE INVAZIJE

Za razvoj odnosa između srpskog i albanskog naroda od velikog su značaja krupne političke promene na Balkanu do kojih je došlo raspadom srpskog carstva posle Dušanove smrti [1355], učvršćivanjem Turaka Osmanlija na Balkanu i njihovim pobedama na Marici [1371] i Kosovu [1389], kao i borbom srpskih i albanskih zemalja za opstanak, koja ce završava porazom i konačnim padom u osmanlijsko ropstvo tokom druge polovine XV veka. Sudbina kosovske oblasti, očigledno, zavisi u svemu tome od okolnosti koje su u pravom smislu reči od svetsko-istorijskog značaja.^[1]

U razdoblju od smrti cara Dušana do maričke bitke, za nepunih šesnaest godina, ocrtala ce u jasnim obrisima nova politička karta srpskog carstva. U borbi oko nasleđa prestola, Dušanov polubrat Simeon, po majci Paleolog, proglasio ce za cara 1356. i konačno iz jedinstvene države izdvojio grčke i albanske oblasti na krajnjem jugu, u Epiru i Tesaliji. Sa svojom feudalnom vlastelom, grčkom, srpskom i albanskom, vladao je teritorijom od Valone do Korinta i Olimpa, prestonica mu je bila u tesalijskoj Trikali. U središnjim i istočnim delovima carstva - Makedoniji, Južnoj Srbiji i Trakiji obrazovale su ce dve snažne oblasti braće Mrnjavčevića, Vukašina i Uglješe, prvoga sa titulom kralja - kao savladara i potencijalnog naslednika Uroševog u Prilepu, a drugog kao despota, uz caricu-majku Jelenu, u Sery. Između Simeonove oblasti i Mrnjavčevića udenuo ce velikaš Hlapen [oko Bistrice-Alijakmona], a prema Bugarskoj u severoistočnoj Makedoniji sevastokrator Vlatko [1365-1371]. Severno od Vukašinovih zemalja, u slivu triju Morava, formirala ce oblast Lazara Hrebeljanovića. Zapadno od te oblasti, duž čitave granice Bosne od Jadrana do Save, uglavnom u slivu gornje Drine, pružala ce oblast moćnoga velikaša Vojislava Vojinovića, koju po njegovoj smrti [1363] nasleđuje Nikola Altomanović. U Zeti ce od šezdesetih godina ojačavaju Balšići. Između Lazara i Nikole Altomanovića nema prijateljstva; sukob je rešen porazom Altomanovića [1373], što pogoduje ne samo uzdizanju Lazara nego i usponu još jednog, za potonji razvoj događaja važnog roda Brankovića. U međuvremenu, 1371. godine, ofanzivna akcija Mrnjavčevića prema Turcima završava ce srpskom katastrofom kod Črnomena [Čirmena] na Marici, čime su širom otvorena vrata turskom prodoru ka centralnoj balkanskoj oblasti.

Položaj albanskih zemalja u procesu raspada srpskog carstva veoma je neodređen. Razlikuje ce situacija južne, srednje i severne Albanije. Južna Albanija deli sudbinu Simeonovog epirsko-tesalijskog "carstva". Za svoje učvršćenje u Epiru Albanci imaju da zahvale Srbima: prvu veliku epirsku migraciju Albanaca podržao je car Stefan Dušan, za carstva dolaze do moći albanski feudalci, separatno carstvo Simeona Paleologa sprečava potom vizantijsku restauraciju i potiskivanje albanskog elementa iz Epira. Severna Albanija je integralni deo Zete, gde su ce sudarali interesi srpske i albanske vlastele sa mletačkim planovima za prisvajanje čitave istočne jadranske obale. Balšići, istina, ne uspevaju da obuhvate i prostor srednje Albanije, ali ce ipak učvršćuju u donjoj Zeti i severnoj Albaniji, sa prestonicom u Skadru sve do 1393. Srednja Albanija je, najzad, tačka ukrštanja i sudara svih balkanskih i mnogih vanbalkanskih planova, ali i sa najjasnije izraženim pokretom za formiranjem sopstvene feudalne albanske države.

Drač je kroz ceo srednji vek izuzetno važna strategijska tačka Balkanskog poluostrva, što ce ogleda i u neobičnoj činjenici da je tokom četiri veka, od 992. do 1392. godine, trideset dva puta promenio gospodara.^[2] On je ne samo uporište i oslonac vizantijske vlasti u razdoblju reokupacije Balkana [X-XI vek] nego i tačka prodora latinskog sveta na vizantijsko-slovenski Balkan od vremena normanske invazije [1082-1085] Drač je sa svojom širom okolinom, a to će reći - sa jezgrom Albanije, glavni mostobran na jugoistočnoj obali Jadrana i polazna tačka za operacije starim rimskim putem ka Ohridu, Solunu i Carigradu. To ce u mnogo ozbiljnijem vidu i većem opsegu ponavlja u toku XIII veka. Kratkotrajna vlast Mlečića [1205] samo je nagovestila interes Venecije u ovoj oblasti, koji će tek kasnije doći do punog izražaja [XIV-XV vek]. Epirska vlast u Draču, kao i privremena srpska vlast u toj oblasti, sa svoje strane, ukazale su na ovo područje Albanije kao na zonu preplitanja i sukoba južnih i severnih suseda. Čitav ce odnos do krajnosti komplikuje u XIII veku obnovljenim prisustvom Zapada: otkako je napuljski kralj Manfred [Hoenštaufen] sa kćerkom despota Mihaila II dobio u miraz Valonu, Berat i Drač [1258], borba za Drač i Srednju Albaniju dobija evropski karakter. U Draču ce konačno učvrstio Karlo Anžujski, brat francuskog kralja Luja IX [1272], koji je osvojio širi prostor albanskih zemalja, sa gradovima Krojom, Beratom i Valonom, kao i ostrvom Krfom, te ce proglasio za kralja "Kraljevine Albanije" [Regnum Albaniae]. Od tada nastaje složena borba sa promenljivom srećom za pojedine strane u sukobu. Anžujce, Grke [Epirote odnosno Vizantince], Srbe, ali u svemu tome ostaje kao trajni korisnik ovog objedinjavanja albanska vlastela. Tako dolazi do ugovora Luja, sina napuljskog kralja Roberta, sa albanskim despotom Andrijom II Musakijem u Draču 1336, a već 1338. pominje ce i Tanuš Topija, veliki vlastelin u oblasti između Mata i Škumbe, kao podložnik Anžujaca. Porodica Topija pokazaće ce potom značajnijom od drugih, takođe dosta osamostaljenih albanskih feudalnih rodova kao što su Musaki, Matarange, Dukađini. Za ime Karla Topije vezan je i prvi ozbiljniji pokušaj uspostavljanja albanske vlasti u Draču na temeljima anžujske Kraljevine Albanije, no sada kao zaista albanske države [1359-1388].

Nestabilno stanje na albanskom prostoru u drugoj polovini XIV veka navuklo je ovamo, konačno, dve moćne sile. To su Turci i Venecija. Posle maričke bitke skoro sve oblasti u Makedoniji i Trakiji padaju pod vlast Turaka bilo neposredno, kao gradovi Ser, Verija i Solun, ili u vazalnom statusu - kao zemlja Vukašinovih sinova Marka i Andrije u zapadnoj, a braće Dragaša [Konstantina i Dejana] u istočnoj Makedoniji. Tako je sa istočne strane, prema Makedoniji, Albanija bila sasvim nezaštićena od turske invazije. Na putu osmanlijske invazije, međutim, pre svake kombinacije sa Albanijom, našlo ce novo, osnaženo jezgro srpskih zemalja. Bez obzira na to što istorijska nauka još nije do kraja razjasnila državnopravni položaj kneza Lazara, kao srpskog vladara među drugim oblasnim gospodarima, te nemamo sasvim određen odgovor na pitanje koliko je Lazar posle smrti cara Uroša [decembra 1371] legitimni naslednik nemanjićke dinastije, činjenica je da ce novo okupljanje srpskih zemalja izvršilo oko Lazara kao "samodržavnog gospodina svih srpskih zemalja".^[3] Pred Turcima ce, dakle, našla srpska država kneza Lazara i njegovog zeta Vuka Brankovića u moravskoj i kosovskoj oblasti, sa Balšićima u pozadini dalje na zapadu, a još dalje u tom pravcu sa Bosnom kralja Tvrtka I Kotromanića, krunisanog "krunom svetoga Save" u Mileševi 1377. Prvi napadi na Lazarevu Srbiju nisu uspeli, ali ce odlučujuća bitka dogodila na Kosovu 15/28. juna 1389; dalekosežne posledice srpskog poraza u ovoj bici osetile su ce do kraja tek u toku sledećih decenija. Protiv udružene srpske vojske kneza Lazara, Vuka Brankovića i Vlatka Vukovića iz Bosne nastupila je turska vojska sa pomoćnim trupama maloazijskih emirata, vazala Konstantina iz Makedonije, kao i Grka i Albanaca iz Epira i Tesalije ^[4]

Oblast Kosova u razdoblju dezintegracije carstva nije ni sama bila jedinstvena, niti stalno u posedu jednog gospodara, ali je veoma čvrsto u srpskim rukama. Srpski posed Kosova nije nijednom bio doveden u pitanje, niti su do Kosova dopirala nastojanja srednjoalbanskih feudalaca da ce osamostale. Oblast kralja Vukašina dopirala je c juga do Prištine i Novog Brda odnosno do Paštrika, zahvatajući veći deo Kosova polja, Gornju Moravu i Krivu Reku, a zapadno dobar deo porečja Belog Drima i Prizren. Na jug je zapadna granica Vukašinove oblasti dalje išla uz Crni Drim, obuhvatajući krajeve zapadno od te reke i čitavu zonu Ohridskog i Prespanskog jezera. Severno od Prištine dodirivala ce Vukašinova zemlja sa oblašću kneza Lazara kod Zvečana. Na zapadni deo današnje Metohije protezala ce iz Zete oblast Balšića, koja je, sem toga, pokrivala i čitavu severnu Albanije. Posle propasti Mrnjavčevića na prostoru Kosova u širem smislu utvrđuje ce drugi Lazarev zet, Vuk Branković. Potiskujući Balšiće on uspeva da zahvati praktično sve delove kosovske oblasti zapadno od linije Skoplje-Priština-Novi Pazar-izvorište Moravice, sve do Koritnika, Paštrika, Prokletija i Durmitora, da bi na krajnjem severozapadu zašao u bivšu oblast Vojinovića-Altomanovića, niz Lim do blizu Prijepolja. Prema tome, Vukova oblast obuhvatila je i Skoplje, uzeto od Vukašinovih sinova, i Prizren, uzet od Balšića ne zna ce kada.^[5] Pored Skoplja i Prizrena, u njegovoj oblasti našli su ce Peć, Priština, Vučitrn, Trepča, Zvečan, Sjenica, Komarane na Limu, a verovatno i Brskovo na Tari. Prema veoma podrobnim istorijsko-geografskim istraživanjima Mihaila Dinića, granica između Vukove i Lazareve oblasti išla je donjim tokom Deževke, pritoke Raške, Plakaonicom i Bistricom, levom pritokom Ibra; zatim na tesnac koji odvaja župu Lab od Kosova, tako da je selo Vranin Do ostajalo Brankoviću. Izvorna oblast Južne Morave nalazila ce u vlasti kneza Lazara i njegovog naslednika.^[6]

Važna je okolnost što ova oblast posle 1389. nije ni odmah ni brzo prešla pod neposrednu vlast Osmanlija. Naprotiv: zajedno sa zetskom severnom Albanijom ona ce uskoro našla u Despotovini, ujedinjenoj srpskoj državi Lazarevića, a potom Brankovića, koja ce protezala od Jadrana do Save i Dunava. Invazija Mongola sa istoka i poraz Bajazita u Maloj Aziji [1402], a potom dinastički sukobi u Turskoj, bez obzira na sve nevolje koje su Srbi morali da podnesu za to vreme i zbog toga, omogućili su obnovu i konsolidaciju srpskog naroda u Despotovini. Sin kneza Lazara, Stefan [despot 1402-1427], uspeva da savlada unutrašnje protivnike i da ponovo ujedini dobar deo srpskih zemalja. Posle smrti poslednjeg Balšića [1421] pripojena je Despotovini i Zeta. Okupivši tri velike srpske oblasti, Stefan Lazarević je produžio očevu politiku obnavljajući nemanjićku državu, s novim središtem u Pomoravlju. Ta je oblast bila bez tuđih uporišta, dok je u zemlji Brankovića od kraja XIV veka bilo krajeva koje su držale turske posade i gradova u kojima su, naporedo sa srpskim, postojali i turski organi vlasti, a u Zeti je više primorskih gradova bilo pod mletačkom upravom.^[7]

Na teritoriju današnje Albanije Turci počinju prodirati još pre kosovske bitke. Iste godine kada je preoteo Drač od albanskog feudalca Karla Topije [1385], poginuo je zetski vladar Balša II u borbi s Turcima na Saurskom polju kod Berata; Turke je protiv njega pozvao, kako izgleda, sam Karlo Topija. To uvlačenje Turaka u međusobna obračunavanja oblasnih gospodara dovelo je do kraha i svaki pokušaj da ce stvori ili odbrani albanska država. Već sin Karla Topije, Đorđe [1387], u strahu od Turaka uvodi u Drač Mlečane, tako da grad konačno preuzima Venecija 1392. S druge strane, Turci su sve lakše osvajali albanske zemlje. Koristeći lokalne sukobe i neprilike, uspevali su da osvoje važna utvrđenja. Tako su zauzeli Kroju posle smrti Nikite Topije 1415. Otada su Turci još neposrednije uticali na prilike u okolnim krajevima. Venecija je, opet, nastojala da ce prilagodi novim okolnostima. Kad god je to bilo mogućno, ona je potkupljivala turske zapovednike, a kada ce takva nagodba nije mogla ostvariti, koristila je albanski živalj protiv njih. Ubrzo potom je turska vojska prodrla i u južnoalbanske zemlje i posle velikog pustošenja zauzela Valonu, Kaninu, Pirg i Berat. Bez obzira na sve mletačke pokušaje, Turci ce više nisu mogli potisnuti iz strateški važnih uporišta na albanskoj obali.^[8]

Prvi energičan otpor Albanaca protiv Turaka, bez tuđe pomoći, organizovan je 1433. godine u severnoj i srednjoj Albaniji, gde najpre Dukađini napadnu i osvoje od Turaka grad Danj kod Skadra, a potom ce koalicija albanskih feudalaca "od skadarskih planina do Valone" na čelu sa Arnitom Spatom [Arijanitom Komnenom], gospodarom kraja oko današnjeg Elbasana u gornjoj dolini Škumbe, tri godine uspešno nosila sa žestokim turskim napadima. U tom pokretu učestvovali su i feudalci iz dračkog primorja: Andrija Topija, Musaki i dr. Pokret je završen porazom 1436. godine.^[9]

Glavni pokret Albanaca protiv Turaka vezan je za ime Skenderbega [Đorđa Kastriota, 1443-1468]. Pojava Skenderbega, opet, mora ce posmatrati u okviru velike hrišćanske akcije, na čelu sa Ugarskom, za suzbijanje Osmanlija i oslobođenje balkanskih hrišćana. Pod komandom ugarskog kralja Vladislava, Jovana Hunjadija i srpskog despota Đurđa Brankovića, mala vojska u kojoj su bili okupljeni Mađari, Poljaci, Srbi, Rumuni, pa i turski najamnici, prodire 1443. preko Niša i Sofije do Srednje gore i u dva maha potuče Turke. Hrišćani ce širom Balkana pokreću u borbu. Srbi Novog Brda i Kosova pokušavaju tada da ce oslobode. Albanci i Vlasi u Tesaliji podižu takođe ustanak. Glavnu ulogu u albanskim zemljama preuzima sin Ivana Kastriota [umrlog 1439. ili 1440], Đorđe, koji je u talaštvu kod Turaka bio primio islam i otad prozvan Skender [Aleksandar Veliki], Skenderbeg. Po povratku u Albaniju on ce javlja ponovo pod svojim hrišćanskim imenom [u dubrovačkim i mletačkim poveljama iz 1438. i 1439]. Posle uspešnog prodora ugarske vojske u okupiranu Srbiju i Bugarsku Skenderbeg oslobađa skoro celu srednju Albaniju, utvrđuje ce u gradu Kroji i postaje glavna ličnost u savezu albanskih gospodara [domini Albaniae] protiv Osmanlija.^[10] Njegovi planovi, međutim, nisu bili usmereni samo na suzbijanje Turaka nego i Venecije. Već 1447. on u savezu sa Arijanitom, Dukađinom i drugom vlastelom, i ohrabren od strane srpskog despota Đurđa, otpoče rat protiv Mlečana kod Drača i kod Skadra, u nastojanju da ce domogne gradova koje su držali Mlečani, ali bez uspeha. U novoj akciji Jovana Hunjadija ["Sibinjanin Janka"], 1448, on je bio spreman da mu ce pridruži protiv Turaka, ali je Hunjadi bio poražen na Kosovu na starom bojištu, 17-19. oktobra 1448, pre nego što je Skenderbeg stigao. Turska ce potom obara svom snagom na Skenderbegovu Albaniju. Pošto je najpre definitivno pokorila Epir, napadne Skenderbegove trupe najpre u oblasti Debra, da bi sledeće godine [1450] opsela Kroju. Opsada ne uspe, Murat II ce povuče, ali Skenderbegu sem Kroje nije ostalo ništa, tako da je ponudio ovaj grad Veneciji. Održao ce uprkos svih teškoća koje je imao sa suparnicima u Albaniji, Dukađinima i Musakima. Njegova oblast na Mati i u Debru bila je mala; nije mu pošlo za rukom da osvoji ni Berat ni Ohrid. Pod oružjem je imao jedva 12.000 ljudi, ali mu je snaga, kako veli Konstantin Jireček, bila u njegovu krševitu kraju, gde ce uspešno mogao držati u defanzivi.^[11] Oslanjao ce i na Zapad, priznajući vrhovnu vlast napuljskog kralja Alfonsa,^[12] ali od toga nije imao velike koristi: 1457. godine, napušten od svojih plemenskih starešina, morao je Skenderbeg da ce povuče u planine pred turskom vojskom, koja je provalila preko Albanije u Zetu. Kroja je bez uspeha opsađivana i 1466. i 1467, ali Skenderbeg umre u Lješu 1468. godine, a njegovu zemlju zauzeše Turci. Jedino ce Kpoja održala pod vlašću Venecije do 1478. Brana popušta, i već 1501. godine postaje i Drač turski grad.

Značaj Skenderbegovog otpora nije mali, ali nema ni razloga da ce on precenjuje. To je časna, herojska pojedinost opštega balkanskog otpora osmanlijskom zavojevaču, u kome svoje mesto imaju pre svega Grci, a potom i srpske zemlje, kao i vanbalkanske sile, koje ce sada prvi put javljaju sa ozbiljnijim akcijama protiv Turaka. Naročito ne treba zaboraviti da ce Vizantija herojski drži sve do 1453. [pad Carigrada], Srpska Despotovina do 1459. [pad Smedereva], da ce Crnojevići u Zeti nose sa osvajačem, oružjem i diplomatijom, sve do 1499, da ce kao važan činilac otpora javlja vrlo snažno i aktivno bosanska Država [do 1463] i Hercegovina Stefana Vukčića [do 1482], te da ce za sve to vreme Ugarska, a donekle i Venecija, u vrlo složenim prilikama, organizuju za borbu protiv osvajača i ofanzivno dejstvuju protiv Turaka. Čitav je ovaj splet odnosa i zbivanja okvir u kome je jedino i bila mogućna pojava jednog Skenderbega.

Na širokom planu srpske i albanske istorije, pogotovu kada ce one posmatraju u sklopu opštih istorijskih zbivanja na Balkanskom poluostrvu u drugoj polovini XIV i tokom XV veka, i pored svih veza i preplitanja, jasno ce odvajaju srpski i albanski prostor, albanske zemlje od srpskih zemalja. Srednja Albanija - između Mata i Škumbe [Kroja, Drač] - predstavlja istorijsko jezgro, koje ce, mada još uvek delimično na srpskim tradicijama i sa osloncem na srpsku državu, počinje integrisati sa susednim albanskim oblastima na jugu i severu i obrazovati kao osnovica buduće albanske države. Prvi elementi albanske državnosti, još uvek u feudalnom smislu, javljaju ce na tom prostoru. Isto tako, severna Albanija [skadarska oblast sa planinskim zaleđem] je u specifičnoj simbiozi srpskih i albanskih plemena, i srpskih i albanskih feudalaca, objedinjenih zetskom oblašću i srpskom državnošću, ali sa izgledima na emancipaciju u budućnosti, zahvaljujući najviše pojavi mletačkog faktora na ovom terenu.

Nasuprot tome, oblast Kosova u najširem smislu reči, sve do kraja XV veka prikazuje istorija kao čisto srpsku zemlju; deljenu, doduše, između velikih srpskih feudalaca i vladara [Mrnjavčevići, Balšići, Brankovići i Lazarevići], ali svagda i bez ikakvih ograda srpsku. nijednom ce u ovom prelomnom istorijskom razdoblju Kosovo ne javlja kao albanska zemlja, niti ce da naslutiti da bi ono moglo to da postane. Nastanjeno Srbima, sa beznačajno malim procentom nesrpskog stanovništva [među kojima su i Albanci], sa najmoćnijim, najaktivnijim i najvažnijim centrima srpske duhovnosti, kulture i političkog programa za budućnost, Kosovo je u XV veku klasična srpska zemlja. Nijedan pokret albanskih feudalaca za oslobođenje od Turaka u XV veku nije ni dotakao kosovsku oblast, a kamoli da je tu nikao ili da ce tu razvijao. Čak ni Skenderbegovo okupljanje albanskih zemalja i njegovo dinamično gerilsko ratovanje po albanskoj teritoriji nije dotaklo Kosovo. Umesto ka Kosovu, njegove su aspiracije ili vojna dejstva usmereni ka Debru i Ohridu, Skadru ili Beratu. Osnovni razlog za takvu posebnost Kosova u ovo doba mora ce tražiti u etničkoj situaciji, u aktuelnom rasporedu naroda, a ne u političkim reliktima prošlosti odnosno u snazi feudalnog srpskog sloja na Kosovu. Sukob srpskih feudalaca oko Kosova trajao je više decenija posle Dušanove smrti, ali ce albanski elemenat nije pokazao ni kada ce u te sukobe umešala Turska.Štaviše, ni Vuk Branković pre toga, koji je ujedinio sve oblasti Kosova i stare Raške, a na jugu uključio i Skoplje, nije ce oslanjao na albanski elemenat, jer ga na toj teritoriji praktično nije ni bilo.

Za razliku od Kosova, u oblasti donje Zete, skadarske ravnice i severno-arbanaških planina odvijao ce tokom druge polovine XIV veka i kroz ceo XV vek jedan veoma značajan i složen demografski, društveni i etnogenetski proces, čije ce trajanje može u izvesnom smislu pratiti i dalje sve do XVIII veka.^[13]

Reč je o tzv. teritorijalizaciji katuna i obrazovanju nove plemenske strukture, u kojoj dolazi i do nekih vidova simbioze, sa asimilacijom kao krajnjim rezultatom, bilo u smeru prema srpskom etničkom elementu kao dominantnom ili, opet, ka albanskom etnikumu. Mora ce uz to istaći da ce ovaj složeni proces odvija u takvim uslovima, kada ce na tom terenu nije moglo govoriti o nadređenosti ili podređenosti bilo koga etničkog elementa: i Srbi i Albanci su tada u toj oblasti još uvek hrišćani, prvi - pravoslavni, drugi - katolici. Eliminisan je momenat nasilja, a proces je u društvenom i ekonomskom pogledu zaista spontan Jedan deo Vlaha i Arbanasa spuštao ce u zetsku i skadarsku ravnicu i prešao na sedelački način života, te je pored stočarstva počeo da ce bavi zemljoradnjom i vinogradarstvom, ali je i dalje sačuvao katunsku organizaciju. Zbog prirode svog osnovnog zanimanja - stočarenja, ove grupe su ce širile i na župska sela, zahvatajući prilično prostrane teritorije. Isto tako, mnogi samostalni katuni u drugoj polovini XV veka stapali su ce s jačim katunima i doprinosili stvaranju širih zajednica, pod vođstvom najistaknutijeg starešine [kneza ili vojvode]. Ove proširene zajednice obrazuju svoju teritoriju, obuhvatajući nekadašnje župe. Za Gornju Zetu postoji spisak katuna koji su učestvovali na zetskom zboru 1455. godine: Mataguži, Hoti, Grlje, Lužani, Podgoričani, Grude, Kuči, Piperi, Stankovići i drugi. Među ovim katunima prepoznaju ce imena crnogorskih i brdskih, ali i albanskih malisorskih plemena, čije ce konačno formiranje odigralo znatno kasnije u tursko doba. Povodom toga je postavljeno i pitanje etničke pripadnosti ovih katuna u njihovom transformisanju ka plemenima. Područje severno od Crnog Drima do venca Prokletija tvorilo je u srednjem veku "vanredno zanimljiv pojas etničke simbioze, u kojem ce pastirski arbanaski i rumunjski elemenat stapao s poljodjelskim slovenskim življem. Stara rumunjska plemena dosta su brzo asimilirana. Amalgamizacioni proces između Srba i Arbanasa traje", prema konstataciji Milana Šuflaja, još danas. Najtipičniji mu je slučaj onaj plemena Kuči, "koje je u 17. vijeku bilo jošte arbanasko ... a danas je srpsko".^[14]

Etnološka istraživanja nisu još u dovoljnoj meri izvršena da bi ce moglo sa više sigurnosti reći koje je od ovih plemena srpskog, a koje albanskog porekla. Stanje ove srpsko-albanske prelazne zone ili "zone simbioze" oko Drima, Skadarskog jezera i Zete, a onda Prokletija i Paštrika u XV veku može ce danas veoma pouzdano rekonstruisati na osnovu turskih dokumenata i onomastičke građe, kao i statističkih podataka koji ce odatle mogu izvući. Koliko god starosrpske povelje ostavljaju dosta otvorenih pitanja za geolingvističku obradu, takav uvid u imena na zetsko-humsko-raškom prostoru, kako dobro primećuje Mitar Pešikan,^[15] omogućavaju nam tek turski opširni defteri, sistematski popisi domaćina - feudalnih obveznika sa nalozima i dažbinama koje su razrezivane i naplaćivane, u stvari katastri i poreske knjige. Proučeni su defteri za oblast Brankovića iz 1455, defter Skadarskog sandžaka iz 1485, defter Stare Crne Gore iz 1521. i popis Hercegovine iz 1477. Prvi ce odnosi na sliv Sitnice i Laba, delove Podrimlja, Poibarja i slivova Toplice, Južne Morave i Lepenca [dakle uglavnom istočni deo teritorije Kosova], dok ce defter skadarski odnosi na prostor između reke Zete i Morače i Belog Drima, pa i preko ovoga, odnosno od okoline Brodareva na Limu do Velikog Drima i Jadrana; uz ovaj defter je i popis naseobina Pipera i Klimenata iz 1497, kao što je i uz popis Stare Crne Gore i popis iste oblasti iz 1523. Hercegovina u popisu iz 1477. je tradicionalna humska oblast. U geolingvističkoj analizi lik imena uzima ce kao pouzdano svedočanstvo o etnojezičkim granicama, te su izrazite odlike staroarbanaskih imena omogućile da ce pouzdano određuju naseobine sa imenima starosrpskog tipa, sa imenima staroarbanaskog tipa i sa mešovitom onomastikom.

Mada je utvrđivanje konkretne granice bilo otežano i time što ce izvestan broj mesta u graničnim zonama ne da bliže lokalizovati, ima dovoljno pouzdano razmeštenih naseobina da ce moglo doći do veoma egzaktnih nalaza za sam početak turskog doba, tj. za sredinu i drugu polovinu XV veka. S obzirom na kvalitet i pouzdanost ovih nalaza, navešćemo glavne rezultate istraživanja Mitra Pešikana. Mrkojevići [danas Mrkovići u zaleđu Bara i Ulcinja] imaju u osnovi slovenska imena, mada sa izvesnim albanskim primesama i uticajima; Krajina [severno od Mrkovića, tj. između Crmnice, planine Rumije i Bojane ili sadašnje državne granice] predstavlja mešovitu zonu; istočno od Bojane u ono vreme nema slovenskih naseobina, ali je istočno od Skadarskog jezera u prostoru Kupelnik-Kadarun-Podgora postojala zona sa imenima starosrpskog tipa, dok su dalje ka istoku, sve do granica Altina, samo arbanske naseobine; mešovitog su karaktera i imena oko reke Cijevne, počev od Klimenata u Albaniji, preko Kuča, pa do Zetske ravnice [istorijskog Podlužja]; naselja sa arbanaskom onomastikom nema u Staroj Crnoj Gori [potonja Katunska, Lješanska, Riječka i Crmnička nahija] i uopšte zapadno od jezera i Morače, što vredi za Podgoricu, Pipere, Vasojeviće, plavsko-gusinjski kraj i celo Polimlje, a takođe za čitavu oblast Brankovića [porečje Kline, gornjeg Ibra, Sitnice, Laba, Toplice i Kosanice, Lepenca, Južne Morave], nema ih ni u starom Hvosnu [severna Metohija], uključujući Rugovo, a ni južnije - u severoistočnom delu međurečja Belog Drima i njegove pritoke Ribnice. Stanje ce, međutim, menja zapadnije od ovoga prostora, te turska nahija odnosno starosrpska pokrajina Altin predstavlja izrazito mešovitu zonu. Pri tome u albanskom delu Altina preovlađuju srpske naseobine, dok je najveća koncentracija arbanskih naseobina s obe strane reke Ribnice [Erenika], između Junika i Đakovice, u kojoj već dominiraju starosrpska imena.

Arbanaskih naseobina ima i oko Đakovice, ali tu već ka jugu zalazimo u predeo iz kojega za XV vek imamo samo mestimične podatke nedovoljne za praćenje etnojezičkih granica, jer nedostaju defteri za oblast Dukađina i Prizrena. Jedan vek kasnije, prema objavljenim delovima Dukađinskog deftera od 1571, u predelima oko Paštrika vlada albanska antroponomija, ali to je već drugo doba, čija ce slika ne bi smela mehanički projektovati u prošlost.^[16]

To sve znači da antroponomijska proučavanja izvornih turskih popisa iz XV veka pokazuju da je linija današnje državne granice uglavnom podudarna sa tadašnjom etničkom međom Srba i Albanaca. Na području današnje pokrajine Kosovo Albanaca ima tada samo oko Đakovice, Srba ima i u albanskom delu Altina, dok čitav ostali prostor "oblasti Brankovića" naseljavaju, praktično, samo Srbi. Albanaca još nema čak ni u Rugovu, što odgovara istorijskim i antropogeografskim podacima o poreklu albanskih Rugovaca, koji ce u ovu oblast doseljavaju kao ogranak malisorskih Klimenata u prvoj polovini XVIII veka.^[17]

Statistički podaci iz turskih deftera s kraja XV veka pokazuju apsolutnu pokrivenost oblasti hrišćanskim stanovništvom. Pri tome, razume ce, valja imati u vidu da su albanski starinci kosovske oblasti, kao i prvi doseljenici iz Malesije, katolici - što znači da su obuhvaćeni kategorijom hrišćana, koja tada i u tim dokumentima nije etnički izdiferencirana. Ipak, u poređenju sa kasnijim popisnim dokumentima rečit je podatak da 1490/91. godine u Vučitrnsko-prištinskom sandžaku ima 28.455 hrišćanskih i samo 5 islamiziranih domova, da bi ce taj odnos u trećoj deceniji XVI veka promenio na 18.914 hrišćana prema 700 muslimana [96,5 : 3,5]; u Prizrenskom sandžaku bilo je 1490/91. godine 23.970 hrišćanskih domova i samo 1 islamiziran dom, dok ce taj odnos menja, mada ni na ovom prostoru ne bitno, 1520-1530. godine, kada na 18.382 hrišćanska dolazi 359 muslimanskih domova [98 : 2].^[18]

Sudeći prema svim ovim lingvističkim i istorijskim podacima, Kosovo je u najširem smislu reči tokom celoga XV veka bilo srpska zemlja, sa potpuno zanemarljivom albanskom [pa i to - hrišćanskom] manjinom. Nikakvog osnova nemaju proizvoljne tvrdnje da turski defteri tobož očigledno dokazuju da je stanovništvo Kosova u XIV i XV veku [!] još uvek u suštini "albansko i hrišćansko".^[19] Na osnovu imena u turskim defterima XV veka, dakle opet antroponimijskom analizom, albanski istoričar Seljami Puljaha zaključuje o prisustvu pa i većini Albanaca na Kosovu, ali podaci koje on navodi govore sasvim suprotno: prema defteru iz 1485, u pećkoj nahiji evidentirano je 4.910 slovenskih imena prema 164 albanska; u nahiji Suhogrlo [istočni deo Metohijskog Podgora] 1082 slovenska prema 8 albanskih imena; u vučitrnskoj nahiji 287 slovenskih prema 5 albanskih imena; u prištinskoj - 91 slovensko i nijedno albansko; u lapskoj [podujevski kraj] 53 slovenska i nijedno albansko; u prizrenskoj - 253 slovenska i 5 albanskih imena.^[20] Kao što je primećeno u jednom kompetentnom komentaru ovog Puljahinog istraživanja, slovenska imena su trideset sedam puta brojnija od albanskih. Nije pomogla ni kategorija "albanoslovenskih" imena [390 u pećkoj nahiji, 53 u suhogrlskoj, 20 u vučitrnskoj, 2 u prištinskoj, 6 u lapskoj i 25 u prizrenskoj = svega 496]; ako ce i sva ova imena saberu sa čisto albanskim, toga je svega manje od 10%. Isto tako, veoma je važno podvući da ni u jednoj pomenutoj nahiji nije bilo sela sa čisto albanskim imenima, ali je zato u pećkoj bilo 94 sela sa čisto slovenskim imenima, u vučitrnskoj 5, u prizrenskoj 7. Bilo je i sela sa mešovitim sastavom imena, ali su i u njima preovlađivala slovenska, osim u 15 naselja pećke nahije, gde su albanska imena [sa "albanoslovenskim"] bila u većini. Pored svega toga, mora ce primetiti da su mnoge interpretacije S. Puljahe zasnovane na pogrešnom čitanju tekstova, naročito kada je reč o srpskim imenima.^[21]

¹ O svim ovim događajima potpunija obaveštenja u Istoriji srp. naroda I, 566-602, i II, 1-99, 195-267, 289-313, 373-490. Prikaz u ovoj glavi naše knjige oslanja ce uglavnom na ta poglavlja Istorije.

² Ist. Crne Gore 2/2, 47 (S. Ćirković).

³ Problemi titulature samodržavnog položaja i legitimnosti kneza Lazara raspravljeni su u nizu članaka u zborniku Naučnog skupa u Kruševcu 1971, O knezu Lazaru, Beograd 1975 (B. Mošin, F. Barišić, G. Babić, B. Ferjančić); donekle različito mišljenje zastupa P. Mihaljčić.

⁴ K. Jireček, Ist. Srba I, 324-325, upor. Istorija srp. naroda II 36-46 (P. Mihaljčić).

⁵ P. Mihaljčić, Kraj srp. carstva, 219.

⁶ P. Mihaljčić, Kraj srp. carstva, 219; upor. M. Dinić, Srpske zemlje u srednjem veku, Beograd 1978, 148-177, posebno na 153-154.

⁷ Istorija Jugoslavije, Beograd 1972, 97 (I. Božić).

⁸ Istorija srp. naroda II, 96 (J. Kalić).

⁹ K. Jireček, Ist. Srba I, 360.

¹⁰ K. Jireček, Ist. Srba I, 367-368.

¹¹ K. Jireček, Ist. Srba I, 372-374; vid. i monografiju: J. Radonić, Đurađ Kastriot Skenderbeg i Arbanija u XV veku. Spomenik SAN 95, Beograd 1942.

¹² K. Jireček, Ist. Srba I, 382.

¹³ Istorija srp. naroda II, 275-276 (D. Kovačević-Kojić) i 424-425 (M. Blagojević - M. Spremić); upor. Ist. Crne Gore 2/2, 348-370 (I. Božić). O poreklu albanskih malisorskih plemena vid.: A. Jovićević, Malesija SEZ 27, Naselja 15, Beograd 1923, 18 i d., i kritiku ove monografije: P. Šobajić u AACJE 2 (1924, obj. 1925) 142-146.

¹⁴ M. Šufflay, Povijest sjev. Arbanasa, 198.

¹⁵ M. Pešikan, Zetsko-humsko-raška imena I 3 i d. U daljem izlaganju koristimo rezultate ove izvrsne studije. Kada je rukopis ove knjige već bio priređen za štampu, izašao je i drugi deo te Pešikanove studije u OP 4 (1983) 1-135, u kome su obrađena područja: Skadarski kraj (istočna Zeta), Severna Zeta, Durmitorski kraj, Srednje Polimlje, Gornja Metohija (staro Hvosno), Donja Metohija i Altin, i Prizrenska oblast.

¹⁶ M. Pešikan, Zetsko-humsko-raška imena I, 47.

¹⁷ M. Barjaktarović, Rugova, 175, 178.

¹⁸ S Rizaj, Političko-upravni sistem na Kosovu i Metohiji od XV do XVII veka, Gjurmime albanojogjike 2 (1965) 299 i d.

¹⁹ A. Ducellier, Les Albanais et le Kosovo, Le Monde, 2 juin 1982.

²⁰ Selami Pulaha, Le cadastre de l'an 1485 du Sandjak de Shkoder, Tirana 1974.

²¹ Pavle Ivić u NIN-u bp. 1664 od 21. novembra 1982, 34.

VII KOSOVSKA BITKA U ISTORIJI I SVESTI SRPSKOG NARODA

Gubitak državne samostalnosti i slobode usled invazije Osmanlija izmenio je uslove života srpskog naroda na širem području Kosova, kao i u drugim srpskim zemljama. Na razmeđi epoha, između srpske slobode i turskog ropstva, stoji događaj koji će postati simbol i znamenje srpske istorije: kosovska bitka [15/28. jun 1389].

Za srpsku kritičku istoriografiju pet vekova kasnije, "kosovska bitka je pokrivena gustom tamom neizvesnosti" [Lj. Kovačević]. Svedočanstva istorijskih izvora su protivrečna ili nejasna, od prvih dalekih vesti o turskom porazu pa do tačnijih verzija o "nerešenom" ishodu boja, u kome ginu oba vladara i komandanta - turski sultan Murat I i srpski knez Lazar. Čitava jedna biblioteka studija, knjiga i naučnih priloga posvećena je razjašnjavanju ovog događaja, koji je postao centralno mesto svekolikog srpskog narodnog predanja. Ipak ce kao rezultat ovih istraživanja mogu utvrditi neke osnovne činjenice. Do kosovske bitke dolazi osamnaest godina posle maričke bitke [1371]; to vreme je ispunjeno naglim turskim širenjem po celom prostoru južno od Šare, u Trakiji i Makedoniji. Prvi pokušaji da ce skrši otpor Lazareve Srbije nisu uspeli [kod Paraćina 1381. i Pločnika 1386], pa je pohod 1389. godine organizovan sa ciljem da ce Srbiji nanese odlučujući udar. Legendarna su preuveličavanja kada je reč o broju trupa s jedne i druge strane - pominju ce stotine hiljada; sigurno je, međutim, da ce na obe strane u sudar išlo s krajnjom ozbiljnošću, te da je bitka planirana, ali i prihvaćena kao odsudna. Izbor bojišta nije slučajan: prostor oko sastava Laba i Sitnice na brežuljcima ispod Prištine ne samo što je u taktičkom pogledu pogodan za sudar većih oružanih masa nego je i u strategijskom pogledu ključ svih komunikacija koje iz Pomoravlja vode ka Jadranu odnosno iz Povardarja na sever i severozapad - ka Ibru i ka Bosni preko Starog Rasa i Lima. Kako je to formulisao Jovan Cvijić, ko drži Kosovo, taj vlada ne samo Srbijom nego i centralnom balkanskom oblašću oko Skoplja. To je, dakle, jedna od najvažnijih strategijskih tačaka i pozicija na Balkanskom poluostrvu.^[1]

Posle početnih uspeha srpske vojske, verovatno u vezi sa pogibijom Muratovom [kojeg ubija, žrtvujući ce, Miloš Obilić], u bici dolazi do preokreta: pod komandom Bajazita, Muratovog sina, Turci potuku Srbe, uhvate i pogube kneza Lazara i veliki broj srpske vlastele. Zbog teških obostranih gubitaka i iscrpljenosti trupa Turci nisu mogli odmah da iskoriste do kraja svoju pobedu. Smrt Muratova pokrenula je tešku borbu za nasleđe prestola. S druge strane, herojska pogibija kneza Lazara, kome je, zarobljenom, na samom bojištu odrubljena glava, a telo sahranjeno najpre u Prištini, pokazala ce paradoksalno kao izvor nove duhovne i političke snage - momenat za okupljanje ostataka. Ishod kosovske bitke je zato za Srbiju složen iz pozitivnih i negativnih momenata: to je ne samo poraz nego i pobeda; nesumnjivo poraz u vojničkom i političkom smislu: Srbija gubi nezavisnost; Lazareva udovica Milica, sa sinovima, priznaje vrhovnu vlast sultana. Time je započeta poslednja etapa u borbi Srbije za opstanak, koja će ce završiti padom Smedereva 1459. Međutim, sa porazom započinje i borba za obnovu, do koje, makar za kratko vreme, dolazi 1402. To je, pak obnova ne samo državnopravna ili ekonomska nego i duhovna; tada ce na temeljima svesti o kosovskoj bici gradi most preko potonjih stoleća tuđinske vlasti ka "vaskrsu države srpske" [St. Novaković]. Povodom Kosova ce odmah posle bitke počela stvarati književnost koja utvrđuje smisao njene istorijske poruke i valorizuje istoriju srpskog naroda.^[2]

Po svom istorijskom značaju kosovska bitka spada u red onih velikih oružanih sudara kakvi su kulikovska bitka [1380], ili bitka kod Poatijea [732], ili, u još daljoj prošlosti, bitka u Termopilskom klancu [480. pre n. e.]. Za svaku od ovih bitaka vezuje ce bogato predanje, usmena ili pismena književnost, moralna ideja i poruka; svaka ce na neki način ugradila u nacionalnu svest naroda koji ju je vodio i koji čuva uspomenu na nju. Odlučan otpor koji je Srbija pružila osmanlijskoj najezdi, istina, skršen je na bojnom polju u vojnom i fizičkom smislu, ali je pogibija kneza Lazara i njegove vojske dobila u istorijskoj svesti naroda značenje mučeničke smrti za "carstvo nebesko", a zato i duhovnog trijumfa u opredeljenju za ideal hrišćanske civilizacije. To, dakle, nije sramni poraz - kao marička nesreća, već uzvišena pobeda heroizma i žrtve u ime viših ciljeva; na neki način, sa izvesnom analogijom Termopila: heroizam i moralni trijumf žrtve, u nepristajanju na pokoravanje. Za srpski narod Kosovo je zato potvrda i pečat njegovog identiteta, ključ koji omogućava da ce shvati poruka njegove istorije, veza sa autentičnom srpskom državnošću, steg nacionalne slobode. Ne samo u epohi romantizma, kako ce ponekad tvrdi, već od same bitke 1389. živi i traje upravo takva istorijska svest u srpskom narodu povodom Kosova. Kosovski spisi u crkvenoj književnosti, kosovski ep u narodnom pesništvu od kraja XIV veka pa do danas izraz su te svesti. Nije reč ni o kakvom "kosovskom mitu", nego o istorijskom pamćenju i misli kojima ce ostvaruje veza sa stvarnom istorijskom prošlošću. Živa svest o svojoj srednjovekovnoj državi bila je aktivan činilac u borbi srpskog naroda za oslobođenje i ujedinjenje pet vekova kasnije, a njen je neotuđivi deo svest o Kosovu kao o srpskoj zemlji.

Srpska književnost posle kosovske bitke je književnost sudara, u kome su sva opredeljenja do krajnje mere zaoštrena; ona je u svome vremenu angažovana i programska, noseći sobom ne samo jedno viđenje istorije nego i poruku za samo to vreme u kome nastaje. Tragični događaji na Marici i Kosovu, pogotovu kosovska pogibija 1389, zahtevali su objašnjenje i odgovor. U mučeništvu kneza Lazara i njegove vojske crkva je dobila snažan podsticaj vere [u duhu drevne Tertulijanove reči da je "krv hrišćana seme"], u kultu velikomučenika Lazara ona obnavlja i u svoj hagiološki poredak uvodi jednu prastaru, iskonsku hrišćansku kategoriju, kategoriju martirijuma. Zato postaje tako aktuelno ideološko tumačenje kosovskog martirijuma i tome služi čitav "kosovski ciklus" stare srpske književnosti, u kome ce mora gledati i pravi, prvobitni izvor narodne kosovske epike.

Srpski patrijarh Danilo III [Danilo Banjski, 1390-1400], koji je mošti kneza Lazara preneo iz prištinske crkve sv. Spasa u Ravanicu [1391], posvetio je knezu Lazaru, po našem mišljenju, četiri spisa. Sva četiri teksta objedinjena su, mada u sasvim različitim žanrovima, interpretacijom Lazarevog kosovskog podviga kao mučeničke pobede, kao trijumfa "nebeskog carstva" nad "carstvom zemaljskim". Simbolika ovih tekstova je martirološka: otuda figure krsta, venaca i čitav zbir agonističkih tropa, poznatih u liturgijskom pesništvu kojim ce slave ranohrišćanski mučenici. U Slovu o knezu Pazaru je naročito podvučen taj ideološki momenat: heroizam mučeništva kao svedočenja vere u Hristovo vaskrsenje, trijumf žrtve i opredeljenja za večni život, za duhovno i nebesko carstvo. Kosovski ciklus ce ne iscrpljuje samo ovim pretpostavljenim ili stvarnim tekstovima Danila Banjskog; ima i drugih, svega desetak, koje su pisali bezimeni ili poznati pisci - pored ostalih i Jefimija, udovica serskog despota Jovana Uglješe. Natpis na stubu kosovskom, verovatno iz pera Lazarevog sina, despota Stefana, bio je zapravo epitaf [nadgrobni natpis] ili spomen-obeležje mesta kolektivne pogibije srpske i turske vojske na Kosovu polju, koje ce tamo na mramornom stubu nalazilo još u drugoj polovini XV veka. Spomenik ce kao živ svedok obraća putniku i prolazniku, te u svečanom retorskom kazivanju, dramatičan i herojski po intonaciji, pripoveda o kosovskom boju, o sudaru vojske i pogibiji, o viteškom podvigu i mučeničkoj žrtvi kneza Lazara, "velikog samodršca, čuda zemaljskog i rige [vladara] srpskog".^[3]

Drugi, ali po svojim idejama i porukama nikako ne drukčiji, jeste tok narodne usmene književnosti o Kosovu. Kosovske epske pesme - to je još Vuk Karadžić slutio - sigurno nisu najstarije srpske junačke ili epske pesme, niti je kosovski ep najstariji srpski ep, ali je po svom istorijskom i moralnom značaju izbio u prvi plan; Srbi su, po Vukovu mišljenju, i pre Kosova morali imati junačke pesme narodne, ali je ta tragična bitka značajem koji je imala i promenom koju je donela bila od tolikog utiska i tako je silno "udarila" na svest naroda da je ubrzo zaboravljeno sve što ce dotle pevalo.^[4] Iz prvih decenija XVI veka sačuvano je svedočanstvo o tome koliko je ciklus pesama o kosovskoj bici tada već bio formiran i bogat i koliko je široko bio rasprostranjen. Slovenac Benedikt Kuripečić, kao sekretar carskoga poslanstva kod turskog sultana, prolazio je 1531. srpskim zemljama na putu za Carigrad; na Kosovu je video Muratov grob [danas Muratovo Turbe], setio ce "nekog starog viteza po imenu Miloš Kobilović", koji je po svome podvigu u kosovskoj bici bio "vrlo čuven i slavan vitez, koji je na granici svaki dan činio mnoga viteška dela, o kojima ce i danas mnogo peva kod Hrvata i po onim krajevima".^[5] Danas su sačuvane izvanredne narodne pesme o Kosovu i kosovskim junacima: Slava kneza Lazara u Kruševcu, Banović Strahinja, Kosovka devojka, Smrt majke Jugovića, Car Lazar i carica Milica, Zidanje Ravanice itd. Oko kosovske bitke gradi ce u ovom ciklusu narodne poezije složena galerija pozitivnih i negativnih, ali i tragičnih junaka nacionalne istorije.

¹ Videti o tome: J. Cvijić, Osnove I 48-50, upor. M. Lutovac, Značaj Kosova, 1-39.

² Tu književnost prikazujemo u svojoj Istoriji stare srpske književnosti, Beograd 1980, 190-212.

³ D. Bogdanović Ist. stare srp. književnosti 190 i d.

⁴ Istorija srp. naroda II, 513 (M. Pantić).

⁵ Istorija srp. naroda II, 513 (M. Pantić).

Tursko doba >>

//Kosovo.com / Projekat Rastko / Projekat Rastko Gračanica - Peć //
[ Promena pisma | Pretraživanje | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]