Klasici srpskog stripa

Slobodan Ivkov

Momčilo Moma Marković

Urednici predratnih časopisa koji su publikovali prevođene stripove, uglavnom američke i samo povremeno italijanske i francuske, ovu grafičku disciplinu primenjene umetnosti poštovali su dvojako. Sa jedne strane, kao senzacionalna inovacija u novinama i časopisima, donosila je velike pare od radoznale publike, a sa druge, predstavljala je svojevrsnu misteriju, bar što se procesa njenog nastanka tiče. U "širokim narodnim slojevima" i danas još vlada mišljenje kako stripovi nastaju kao produkti nekih neobičnih američkih štamparskih mašina.

Stoga, objavljivanje radova domaćih srpskih autora, bar u časopisima koji su držali nivo relativno visokih uređivačkih standarda, štampajući i probrane avanturističke i humorističke stripove iz inostranstva, bilo je svojevrsna privilegija. Jedan od retkih stripara koji je uz Đorđa Lobačeva našao mesto u međuratnom Političkom Zabavniku bio je i Momčilo Moma Marković. Autor jednog od najpopularnijih srpskih stripova između dva svetska rata "Rista Sportista" rođen je 1902. godine u Beogradu. U Parizu je studirao na Ecole Nationale des Arts Decoratifs. Diplomirao je oko 1933. i vratio se u Beograd. Zajedno sa, takođe francuskim studentom, Dragi Stojanovićem i još nekim savremenim crtačima (Đuka Janković, Đorđe Lobačev...) modernizovao je srpski strip i ilustraciju uskladivši ih sa tada aktuelnim evropskim i svetskim tokovima. Pored kreiranja stripova, ilustrovanja knjiga, bavio se i slikanjem. Bio je od 1932. do 1935. urednik i ilustrator beogradskog časopisa Jugoslovenče. U razdoblju od 1935. do 1941. stripove je objavljivao u Politikinom Zabavniku i do tada najboljem srpskom satiričnom listu Ošišani jež (posle rata obnovljen je kao Jež). U prvom je bio omiljen njegov rad "Rista Sportista", a u drugom "Stojadin". Scenarija oba serijska ostvarenja u nastavcima osmislili su Mića Dimitrijević i poznata beogradska glumica Ljubinka Bobić. Model priče "Rista Sportista" po kojem su beogradski dečaci u trci za fudbalskom loptom upali u neprilike i time aktivirali avanturistički siže, posle Drugog svetskog rata u jugoslovenskom stripu biće često korišćen, samo sa različitim akterima i mestima radnje.

"Stojadin" je duhoviti strip o prosečnom Srbinu koji živi u Beogradu. Crtač ga je ovako definisao: "Stojadina srećemo svuda: u životu, na ulici, u politici, u prodavnici, u kafani... svuda. On je naš tipični "mali čovek" koji je domišljati veseljak, uvek optimista i — oportunista". U oba najpopularnija Markovićeva stripa, u opoziciji sa duhovitim i satiričnim, često blago lascivnim scenarijima, nalazi se školovan, realistički crtež vrsnog ilustratora. Pored autentičnog izraza i prepoznatljivog crtačkog stila, očigledni su i neki uticaji od 1934. do 1941. u Srbiji objavljivanih stripova i njihovih crtača. Iako su u izdanjima kompanije Politika redovno bili objavljivani svi Diznijevi stripovi groteskne stilizacije, ipak su među srpskim autorima, pa i kod Mome Markovića, bili najomiljeniji crtači realističke stilizacije: Alex Raymond, Clarence Gray, Hal Foster, Lyman Yang, Ray Moore, Allen Dan, Charles Flanders, Jim Gary, Walter Molino...

Marković preferira likove i tekst, dok je scenografija pojednostavljena i korišćena samo onoliko koliko je neophodno da bi osnažila okvir u kojem se odigrava radnja. I pored svoje diskretnosti, enterijeri i eksterijeri su zanatski korektni. On, kao prevashodno realistički crtač, grotesknost likova i radnje kod "Stojadina" ne postiže deformisanjem proporcija likova (na primer, odnosa veličine glave i tela) već, kao i Đuka Janković, prenaglašavanjem pokreta i izraza lica aktera.

Za svoj rad u 1939. primio veliku srpsku nagradu koju je dodeljivala Akademija sedam umetnosti.

Tokom Drugog svetskog rata nemački fašisti su ga, pošto su okupirali Beograd, poslali na rad u austrijski zatvorski kamp. Smatran je potencijalno opasnim pošto je pre rata bio u službi jugoslovenske vlade (dizajnirao je marke, hartije od vrednosti i priznanja, državne diplome, u Državnoj markarnici). Posle nekoliko neuspelih pokušaja bekstva iz logora, ipak je uspeo da pobegne i prebaci se u Italiju, na oslobođenu savezničku teritoriju. Izvesno vreme je bio u službi Royal Air Forces kao urednik magazina RAF–a. Pred kraj rata prebačen je u Štab britanske armije koja je izdavala vojnički list The Union Jack. Posle rata nije želeo da se vrati u komunističku Jugoslaviju. Čak je u Padovi 1950. godine imao samostalnu izložbu.

U Kanadu je emigrirao 1951. Tada mu se dogodila porodična tragedija. U pokušaju da mu se pridruži i ilegalno pređe preko granice, ubijen mu je sin Zoran koji je za vreme rata ostao u Beogradu. Supruga je doživela nervni slom i smeštena je u bolnicu. Ovo je umnogome odredilo Markovićevo dalje stvaralaštvo. Uprkos svemu, u Kanadi je u početku pokušao da nastavi svoju umetničku karijeru započetu u Srbiji. Četiri godine se sa poljuljanim entuzijazmom i u teškom psihičkom stanju, trudio da stvara kao slobodan umetnik. Konačno je, rezigniran, izgubivši volju da se bavi umetnošću, 1955. prihvatio ponudu Državnog odeljenja za puteve i železnice pokrajine Ontario. Zaposlio se prvo kao crtač u Ministarstvu za puteve (Ministry for Roads), a zatim kao mlađi crtač (assistant illustrator) u Ministarstvu šumarstva (Ministry of Forestry). Slike koje je izradio za potrebe ministarstva (70 slika u ulju, na temu razvoja puteva i železnice: Seča drveća; Ribarenje...) bile su izložene na izložbi u Montrealu povodom VI Svetske konferencije železnica. Nagrađen je medaljom za profesionalni doprinos razvoju železnica. Iz ove državne službe otišao je u penziju.

Skromni podaci o Momi Markoviću nalaze se i u knjizi Serbs in Ontario, Toronto, Canada 1987.

Moma Marković se nikada nije potpuno integrisao u kanadsko društvo. Između ostalog, nije objavio više nijedan strip, nije izlagao na kolektivnim izložbama kanadskih umetnika, nema ga u katalogu National Gallery in Otawa... Umro je 1977. godine. Tri godine posle njegove smrti, 1980. samo su njegove slike, ne i stripovi, bili izloženi u okviru obeležavanja jubileja razvoja železnice u Ontariju. Po zatvaranju izložbe, slike su vraćene u prostorije Ministarstva.

Izvesno je da nam do danas ni ovi osnovni podaci ne bi bili dostupni da do većine njih velikim zalaganjem nije došla Vesna Lakićević-Pavićević, godinama pripremajući veliku retrospektivnu izložbu Mome Markovića kao ilustratora. Uz kratku belešku o stripu "Stojadin" koji je Zdravko Zupan osamdesetih objavio u magazinu Yu strip, ovaj tekst Pavićevićke u katalogu "38. zlatnog pera" jedino je svedočanstvo o delu i životu ovog velikana.