 |
 |
|
 |
 |
|
 |
 |
|
|
|
|||||||
 |
 |
  |
 |
     |
Litera, Beograd. Korigovana i lektorisana verzija sa nekadašnjeg sajta Ministarstva za Srbe van Srbije (Mala srpska biblioteka)
Sa dolaskom Turaka u Zetu, Brda i Primorje krajem 15. veka, mnogo šta se promenilo u političkoj organizaciji ovih oblasti, kao i u životu stanovništva. Prve pojave islamizacije i turčenja uticale su na stvaranje novog feudalnog sloja. Jačanje vlaških katuna, patrijarhalne kulture i posrbljavanje dela Vlaha i Arbanasa, pogodovalo je konstituisanju plemena i osobenom plemenskom načinu života, koji će se zadržati vekovima.
Turci su oblast Đurađa Crnojevića (za koju se odomaćilo ime Crna Gora) priključili skadarskom sandžakbegu, koji je upravljao preko svog subaše (vojvode), čije je sedište bilo u Žabljaku (Zeta). Turske vojne posade nalazile su se još u Podgorici i Medunu. Sa ova tri mesta oni su uspešno kontrolisali dolinu Zete i Morače, kao i Brda. Cela Crna Gora bila je pod jurisdikcijom kadije. Tada je podeljena na sedam nahija Žuta, Malonšići, Pješivci, Cetinje, Rijeka i Crmnica. (Imena ovih nahija nalaze se u defteru iz 1523. godine, ali nema imena sedme nahije).
Od 1513. godine Crna Gora je postala poseban sandžak pod upravom Skenderbega (Staniše) najmlađeg, poturčenog (1485) sina Ivana Crnojevića. On je vladao uz pomoć "24 vlastele", a koristio se pečatom i grbom svoje porodice. Tada su izmenjene i obaveze naroda prema turskoj, centralnoj vlasti. U posebnom zakonu (kanun-nama iz 1523) obrazloženo je da je Crna Gora "neprohodna i krševita zemlja, pa raja nije u mogućnosti da daje ušur, harač, ispendže i druge dažbine", te da se po "vlaškom običaju" uvodi filurija. To je značilo da svaka kuća (tada ih je bilo 3.151) i baština plaćaju 55 akči (33 sultanu, 20 sandžakbegu i 2 sakupljaču - porezniku) i da daju po jednog radnika na 15-dnevni rad u solanama u Grblju. Od ovih obaveza bili su oslobođeni muselemi (knezovi), ali su bili odgovorni za prikupljanje dažbina. Gradovi Kotor i Budva plaćali su carine direktno sultanu. Sandžakbeg Skenderbeg, osim prihoda od filurije, imao je i drugih, tako da mu je 1523. godine ukupan prihod bio 103.000 akči. Ovim promenama ukinuta su i dva hrišćanska spahiluka i jedan - kadije, tako da su seljaci postali slobodni, nezavisni od spahija.
Posle smrti Skenderbega, Crna Gora je ponovo priključena Skadarskom, pa potom Dukađinskom i kratko vreme Hercegovačkom sandžaku. Ove promene izgleda da su bile prouzrokovane nezadovoljstvom centralne turske vlasti sa uspesima u prikupljanju poreza.
U drugoj polovini 16. veka, u Crnoj Gori je primećen veći broj Muslimana u plodnijim delovima i gradovima. Oni su počeli da zauzimaju i prisvajaju zemljišta i ribolovišta. U tome nisu prezali ni od manastirskih imanja, bilo da su oduzimali posede bilo da su nametali plaćanje desetine. Takva situacija primorala je kaluđere Komskog i Vranjinskog manastira da se žale sultanu u Carigradu.
U Crnoj Gori 1570. godine, ostalo je zabeleženo, bilo je 2.951 kuća i 426 baština koje su plaćale filuriju i 35 kuća muselema koje nisu imale tu obavezu. Prema jednom drugom izvoru (iz 1614. godine), tada je u Crnoj Gori bilo 87 sela sa 3.377 kuća. Pod Crnom Gorom tada se podrazumevalo pet nahija: Katuni, Pješivci, Rijeka, Lješkopolje i Crmnica. Upoređivanjem teritorije i broja kuća s početka 16. i s početka 17. veka, može se zaključiti da je porast stanovništva bio neznatan.
Počeci sukoba u crnogorskom društvu, javili su se jačanjem Srpske pravoslavne crkve, turskog feudalnog sloja i stvaranjem domaćeg glavarskog sloja. Crkva je čuvala izvesno teritorijalno jedinstvo Crne Gore, negovala svest o srpskoj državi i nemanjićkoj epohi. Centar je bio Cetinjski manastir (ekonomski i najmoćniji), a uticaji manastira Morače bili su jaki u Brdima. Najčešći uzrok sukoba bilo je odvijanje (ne samo u Crnoj Gori) stanovništva da plaća dažbine. Ono je i prouzrokovalo prve oružane sukobe, a delimično i hajdučiju, koja će postati privredna grana.
Položaj Crne Gore kao carskog hasa (has-feudalni posed koji "gospodaru zemlje" donosi preko 100.000 akči godišnje), odgovarao je i turskoj centralnoj vlasti i stanovništvu. Vlast je realno sagledavala ekonomsku slabost oblasti, a sama nije imala nikakve troškove za vlastito funkcionisanje na tom području. Između vlasti i porodičnih starešina (filirdžija), stajali su samo domaći ljudi-knezovi (muselemi). Ta de facto autonomija, učvršćena je kada je sultan imenovao Vuja Rajčeva za "glavu čitave Crne Gore", davši mu i feudalne povlastice. Ne zna se tačno kada, da li krajem 16. ili početkom 17. veka, došlo je do izmene obaveza Crnogoraca prema sultanu: pomenuta filurija zamenjena je dankom (haračom), koji cela oblast plaća sultanu. Utvrđeno je bilo da je harač moglo kupiti samo lice, koje je sultan odredio, a ostali carski činovnici, bez odobrenja sultana, nisu imali pravo da se kreću po Crnoj Gori. Obaveza Crnogoraca bila je da idu u vojsku, i van svoje zemlje, ako ih pozove sultan.
Autonomija Crne Gore ogledala se i u postojanju samoupravnih organa: 1. crnogorski zbor; 2. narodni sud, koji se sastojao od 24 porotnika ("kmeti"). Odlučujući uticaj na zboru, imali su vladika (najviši crkveni velikodostojnik) i knezovi.
Nevolje po Crnu Goru i Crnogorce uglavnom nisu proizilazile iz utvrđenog statusa ili postupaka centralne turske vlasti, već od okolnih islamskih feudalaca i njihove neprestane težnje da prisvoje određene posede (čitlučenje). U ovom stalnom sukobu, lokalna turska vlast redovno se koristila neslogom Crnogoraca i njihovim rđavim odnosima sa brdskim i hercegovačkim plemenima. Tako je bilo i 1634. godine, kada su Turci ugušivali pobunu Kuča i Pipera. Odbijanje Crnogoraca da daju harač nagnalo je skadarskog sandžakbega, septembra 1645. godine da preduzme pohod, s ciljem da silom naplati carski porez. Ujedinjeni Crnogorci i Grbljani snažno su se oduprli, ali su u aprilu sledeće godine, sa novim sandžakbegom normalizovali odnose.
Vremenom, kao bitan činilac u političkim zbivanjima u Crnoj Gori javlja se Mletačka Republika. Prvi dodiri, verovatno su se zbili u primorskim gradovima (trgovima soli) i oblasti Paštrovića, koji su priznavali mletačku vlast. Na početku Kandijskog rata 1646-1647. godine, između turske i Mletačke Republike, na stranu turskih neprijatelja stali su Maine, Pobori i Grbljani. Uz njihovu pomoć, mletačka vojska zauzela je Cetinje. Taj uspeh bio je beznačajan, jer su Turci već krajem avgusta 1649. godine pobedili Mlečane i saterali ih u Kotor. Posledice Kandijskog rata, uglavnom, nisu bile nepovoljne po Crnogorce, jer turska vlast ničim nije poremetila dotadašnju stvarnu autonomiju. Međutim, ono što je bilo nepovoljno, i to će imati dalekosežne posledice, bilo je učvršćivanje turskog feudalizma u plodnim, ravničarskim predelima Crne Gore.
Nastanak plemena tekao je sporo, a počivao je na krvnom srodstvu. Ono je bilo najvažnije za konstituisanje bratstava, koja sačinjavaju pleme. Bratstva su mogla biti i različitog porekla, a usmena tradicija izgradila je svest o poreklu od jednog pretka. Drugi činilac bio je privredno-geografski, tako da je svako pleme imalo svoju teritoriju, koja je bila tačno ograničena i neprikosnovena, a branjena je, ako je trebalo i oružanom silom. Teritorija plemena poklopila se sa teritorijama "knežina", koje su bile sastavni delovi nahija. Broj knežina krajem 17. veka odgovarao je broju plemena u 19. veku.
Bratstvo su sačinjavali rodovi, a rodove kuće. Svaki član kuće, roda bio je ravnopravan sa svim ostalim članovima. Ta rodovska demokratija prenesena je bila i na nivo plemena. vrhovni plemenski organ bio je zbog, kome je mogao, ili imao pravo, da prisustvuje svaki član plemena. Zborovi (skupštine) odlučivali su o svim bitnim pitanjima života plemena. Izvršni organ bilo je veće plemenskih glavara, koje su činili knez, glavari bratstva i ponekad, ugledniji domaćini. Najuticajniji glavari bili su iz najjačih bratstava. Na čelu plemenske vojske, obično je stajao knez (vojvoda), a svi saplemenici bili su vojnici.
Bitna karakteristika svih plemenskih društava, pa i našeg u Crnoj Gori, Brdima i Hercegovini, bila su česta plemenska sukobljavanja. Uzroci ovih ratova bili su krvna osveta, prisvajanje, ili korišćenje pašnjaka i voda. Siromašna zemlja i nerazvijena privreda prouzrokovali su osobenu pojavu, koja se zove četovanje. Čete i pojedinci preduzimali su pohode i na tuđe teritorije, upade na tuđa imanja i prepade na trgovačke karavane radi pljačke. Tako se ovaj oblik rata (četovanje) pretvarao u privrednu granu i to je normalno izazivalo reakciju turske države, koja je preduzimala kaznene vojne pohode. Razmah i dugotrajno četovanje razvili su shvatanje kod Crnogoraca da je četovanje junačko delo, da je, u stvari, borba za slobodu i nezavisnost, te da je za ratnika rad nedostojan. Sve ovo je imalo odraza i na narodnu pesmu i, uopšte, usmenu tradiciju, koja je znatno uticala na oblikovanje svesti potonjih naraštaja.
Stvarnost u Crnoj Gori obeležavala su i slaba javna bezbednost i opšta pravna nesigurnost. Sporove, bilo kog karaktera, rešavali su bratstvenički ili plemenski saveti ili skupštine, na osnovu običajnog prava, ali je problem bio u izvršenju presuda. Najteža kazna bilo je proterivanje iz plemena i oduzimanje imovine. Krvna osveta, ponajviše je remetila međuplemensku slogu, ali ne do te mere da je nadjačavala opštecrnogorski interes i svest o jednorodnoj zajednici, koja je bila učvršćena verom, jezikom, tradicijom i zajedničkom borbom. Jaku integrativnu ulogu igrala je Pravoslavna crkva, Cetinjska mitropolija, na čelu sa vladikom, koja je sačuvala svest o srpskoj nemanjićkoj državi.
Na samom početku 18. veka (1707), u Crnoj Gori se zbio događaj tzv. istraga poturica (islamizirani hrišćani) što će postati velika tema i narodnog predanja i čuvenog Njegoševog speva Gorski vijenac. Inicijator je bio vladika (hirotonisan od strane patrijarha Arsenija III Čarnojevića 17000. godine) Danilo Šćepčević (kasnije Petrović). Sam događaj bio je izrazito lokalnog karaktera (zbio se u plemenu Ćeklići), ali istorijski gledano to je bio početak procesa koji će trajati kroz ceo 18. vek, u kome će nestati poturica.
Početak 18. veka karakteriše još jedan događaj, koji će imati dalekosežne posledice na istoriju Crne Gore. Bilo je to uspostavljanje prvih dodira sa pravoslavnom Rusijom. Počelo je pozivom ruskog cara Petra Velikog 1710. godine svim balkanskim hrišćanima u rat protiv Turske. Zatim je usledio dolazak ruskih emisara pukovnika Mihajla Miloradovića i kapetana Ivana Lukačevića u Crnu Goru u leto 1711. godine. Oni su doneli "carsku gramatu", novac i odmah sa vladikom Danilom organizovali borbu. Borba u kojoj su učestvovala crnogorska, brdska i hercegovačka plemena, poprimila je, do tada, neviđene razmere. Bili su napadnuti (ali ne i osvojeni) Nikšić, Spuž i Gacko. Susedi, dve republike, Dubrovačka i Mletačka, nisu pomogli ratujuća srpska plemena, već, naprotiv, izigravajući neutralnost, sprečavali su ih u snabdevanju ratnim materijalom.
Dalji razvoj događaja, te iste 1711. godine, nikako nije išao na ruku Crnogorcima i Brđanima; turska vojska pobedila je rusku vojsku cara Petra I na reci Prutu, čime je i prestao rat između Turske i Rusije. Sledeće 1712. godine, Turska se okrenula protiv Crne Gore. Kaznenu ekspediciju, sultan je poverio Ahmed-paši. Ova pašina premoćna vojska (po mletačkim izvorima 20.000 ljudi, što je preterano), početkom avgusta, prodrla je do Cetinja. Vladika Danilo i pukovnik Miloradović sa oko 500 ljudi, povukli su se u Hercegovinu, a Ahmed-paša je poharao Cetinjski manastir i iznudio pokornost nekih plemena. Pošto nije bilo uslova za opstanak brojnije turske vojne posade na Cetinju i u Crnoj Gori, to se i ova Ahmed-pašina vojska povukla, a Crnogorci su nastavili sa svojim četovanjem. To je, ponovo, nagnalo Portu da organizuje novi kazneni pohod. U leto 1714. godine pohod je preduzeo bosanski vezir Numan-paša Ćuprilić. Po mletačkim izvorima, Ćuprilićeva vojska brojala je 30.000 ljudi. Ovaj pohod ostao je upamćen po svojoj nemilosrdnosti, razaranju i pustošenju, koja ni kasnije nisu premešena. Otpor Crnogoraca, ma koliko bio žilav i junački, nije imao pozitivnih posledica; vladika Danilo je uspeo da se blagovremeno evakuiše i otputuje u Rusiju, a oko 2.300 lica prebeglo je na mletačku teritoriju. Ovakav razvoj događaja nije vodio ka miru. Naprotiv, mletačko odbijanje da izruče crnogorske izbeglice, Turska je pretvorila u povod za rat, koga je objavila 10. decembra 1714. godine. Novi crnogorsko-mletački savez nije uspeo ni na diplomatskom ni na bojnom polju da preokrene situaciju tokom 1715. godine. Početkom 1716. godine vladika Danilo se vratio iz Rusije sa ruskim darom: dobio je bio od cara 2.700 dukata i 13.400 rubalja. Druga pogodnost za Crnu Goru bila je stupanje Austrije u rat.
Krajnji smisao svoje borbe protiv Turske, Crnogorci su videli u konačnom oslobođenju od njene vrhovne vlasti, pa su, u tom cilju, bili spremni da Turskoj pretpostave mletačku vlast. Crnogorska (glavarska) delegacija je 23. februara 1717. godine u Veneciji formulisala, u 12 tačaka, svoj predlog stavljanja Crne Gore pod protektorat Mletačke Republike. Smisao predloga svodio se na unutrašnju samoupravu i crkvenu samostalnost, zatim, bile su planirane plate i penzije glavarima, i razume se, vojna i materijalna pomoć. Mletački senat je prihvatio predlog, ne sagledavajući stanje de facto. Novi saveznici preduzeli su i određene borbene operacije (napadi na Bar i Ulcinj), ali bez pozitivnih rezultata. Nezavisno od pravnog stanja stvorenog ugovorom Crne Gore i Venecije, rat je završen potpisivanjem mira u Požarevcu 21. jula 1718. godine, po kome je Crna Gora i dalje tretirana kao sastavni deo Osmanskog Carstva, ali bez četiri opštine (Maine, Pobora, Grbalj i Brajići), koje su pripale Mletačkoj Republici. U tom momentu, Crnu Goru su činile sledeće nahije: Katunska, Pješivačka, Riječka, Lješanska i Crmnička. Smatra se da se u 18. veku broj stanovnika Crne Gore kretao od 15 do 40 hiljada. Turska dominacija ogledala se u držanju gradova (Bar, Podgorica, žabljak, Spuž) i haraču, koji je skadarski paša, ako je trebalo, i silom prikupljao. Stvarno slobodna i van turske kontrole, bila je jedino Katunska nahija. U cilju učvršćenja svoje vlasti i lakšeg preduzimanja kaznenih pohoda, Turci su utvrdili liniju Skadar-Gacko, sa jakim uporišnim tačkama u Spužu, Nikšiću i Trebinju, gde su držali stalne vojne posade (garnizone).
Požarevački mir, bez obzira što je i de facto i de iure poništio protektorat Venecije nad Crnom Gorom, narodu je dobro došao da se oporavi od Ćuprilićeva pohoda. Mirno stanje trajalo je sve do 1736. godine. Ovakav razvoj događaja, odgovarao je i Mletačkoj Republici, kojoj nije bilo do novih sukoba s Turskom. To ne znači da su Mleci Crnu Goru izbrisali iz svoje interesne sfere. Naprotiv, svesni svoje slabosti, u poređenju sa Rusijom i Austrijom, oni su nastojali da svoj upliv održe i pojačaju novcem, koga su davali pojedinim glavarima. Pod mletačkim uticajem, bio je i vladika Sava, naslednik i sinovac vladike Danila, ali izvesno vreme, jer je ustupio mesto svom prodornom rođaku Vasiliju Petroviću. Tako je, suprotno dotadašnjoj praksi, vladičanska funkcija postala nasledna u kući Petrovića.
Vladika Danilo umro je 1735. godine, a već sledeće godine, počeo je novi rat Austrije i Rusije protiv Turske. Tokom ovog rata, osim ograničenog četovanja, Crnogorci su bili mirni. Ni Beogradski mir (1739) ustanovljen između ratujućih strana, nije doveo do promena u Crnoj Gori.
Unutrašnja situacija u Crnoj Gori i očigledno izmenjen odnos snaga između hrišćanskih sila (Rusija i Austrija) i Turske, prouzrokovali su spoljnopolitičku inicijativu Crne Gore. Prvo je vladika Sava (1742) otputovao u Rusiju po novčanu pomoć, koju je i dobio, a zatim je Vasilije, vladičin rođak, samoinicijativno otišao (1744) u Veneciju. Zbog ovoga je nastao spor među rođacima, ali po izmirenju, Vasilije je, kao arhimandrit postao Savin pomoćnik. Vasilija je u Beogradu 1750. godine srpski patrijarh Atanasije hirotonisao za vladiku. Posle ovoga čina, Vasilije je otišao u Beč, gde je, opet samoinicijativno, nudio carici Mariji Tereziji protektorat nad Crnom Gorom. U Beču ovo nisu ozbiljno shvatili. Ali, Vasilije nije mirovao; godine 1752. otputovao je u Rusiju, gde će ostati dve godine. Ovde, u Moskvi i Petrogradu, upoznao je mnoge ličnosti, objašnjavao položaj svoje otadžbine i naroda i opet, ali sada ruskom caru, nudio protektorat i predlagao da se "crnogorski principat uključi u titulu njegovog carskog veličanstva". Od svega toga nije bilo ništa, ali to nije sasvim obeshrabrilo Vasilija. Sledeći svoje planove, ideje i vizije napisao je Istoriju o Černoj Gori u kojoj nije dovoljno obratio pažnju na istorijske činjenice, tako da je ona poprimila karakter istorijsko političkog memoara. Uostalom, autor je i mislio politički i težio da proizvede neposredne političke efekte.
Vrativši se iz Rusije (sa 5.000 rubalja i crkvenim knjigama) u Crnu Goru, Vasilije je poveo i antitursku i antimletačku politiku. Odbijanje da se plati harač i četovanje, opet su bili povod za turski kazneni pohod. Pohod je počeo krajem novembra 1756. godine. Otpor Crnogoraca pod komandom guvernadura Stanislava Radonjića bio je žilav, ali nedovoljan da spreči turski prodor do Čeva. Usled kiša, Turci su odustali od pohoda na Cetinje, što je u Crnoj Gori usmena tradicija protumačila kao svoju veliku pobedu. Sledeće godine, sklopljeno je primirje, po kome su se Crnogorci obavezali da će platiti harač i da će prestati s četovanjem. Vladika Vasilije, koji je pred turski pohod pobegao u Mletke, pisao je grofu Bestužev-Rjuminu o turskom napadu i molio rusku caricu Jelisavetu Petrovnu da se zauzme kod Porte i mletačke sinjorije za Crnu Goru.
Nemirni duh vladike Vasilija, a i težnja da izradi što veću pomoć, doveli su ga drugi put u Rusiju. Stigao je krajem zime 1758. godine. Opet je razvio veliku aktivnost, a svojim fantastičnim predlozima (da ruski dvor godišnje daje Crnoj Gori 50.000 červonaca, da ruski dvor dobije od carice Marije Terezije Rijeku za lakši saobraćaj sa Crnom Gorom i dr.), naudio je svom ugledu. Na kompromitaciji vladike Vasilija u Rusiji su radili, ni manje ni više do članovi njegove pratnje, monah Teodosije Mrkojević i major Šarović. Sve to pojačalo je nepoverenje ruskog dvora, što se odrazilo i na novčanoj pomoći, koja je Vasiliju data (1.000 dukata narodu, članovima delegacije po 50 dukata, mesečno po 50 rubalja svima za troškove boravka, 2.000 rubalja za put, 1.000 rubalja Vasiliju i 3.000 rubalja za Cetinjski manastir, a Sv. Sinod dodao je još 1.100 rubalja). Nepoverenje se videlo i u tome što je zajedno s Vasilijem u Crnu Goru upućen pukovnik Pučkov, kome je naloženo da Crnogorcima razdeli 15.000 rubalja i da podnese izveštaj o stanju u Crnoj Gori. U jesen 1759. godine, posle nekoliko nedelja, Pučkov je podneo izveštaj, koji nije mogao biti gori i po Crnogorce i po Vasilija: narod je divalj, živi bez reda, glave padaju zbog sitnica, sveštenstvo grabljivo, crkve puste, ruska pomoć razdeljena vladičinim rođacima. Za Vasilija, u izveštaju, nije bilo lepe reči, dok se za vladiku Savu i našla po koja. Kako je sve ovo delovalo na Vasilija, ne zna se, ali se zna da je promenio i svoje ponašanje: poveo je miroljubivu politiku, savetovao da se plaća harač i predao se radu u cilju podizanja ekonomskog stanja Cetinjskog manastira. Te "mirne" Vasilijeve godine potrajale su do juna 1765, kada je krenuo, po treći put u Rusiju. Ovde je ponovo razvio svoju aktivnost; molio je novac i protektorat Rusije nad Crnom Gorom. Od svega toga, nije bilo ništa, a sam Vasilije nenadno je umro marta 1766. godine u Petrogradu, gde je i sahranjen.
Vasilijeva politika oslonca na Rusiju ostavila je trajne posledice; njome je ponajviše razvijeno i učvršćeno rusofilstvo kod crnogorskog čoveka, što će bitno i neprestano određivati i unutrašnju i spoljnopolitičku orijentaciju Crne Gore. Neposredna novčana pomoć koju je Vasilije dobio od ruskog dvora najviše je koristila Cetinjskom manastiru, koji je sa materijalnim bogaćenjem postao svetilište svih pravoslavnih iz Crne Gore, Brda i Boke. Vladike su formalno bile samo duhovni poglavari Cetinjske mitropolije, a stvarno su igrali najznačajniju političku ulogu.
U politička maštanja crnogorskog čoveka, obuzetog nemanjićkom slavom, srpskim carstvom lako se uklapalo veliko pravoslavno carstvo - Rusija, uz čiju će pomoć biti ostvaren srpski san. U ovome leži samo deo odgovora, kako je jednom neznancu pošlo za rukom da predstavljajući se kao ruski car Petar III (muž tadašnje carice Katarine II), zavlada Crnom Gorom. Taj čovek, čije se poreklo ni danas ne zna, lažni car Šćepan Mali (u mletačkim izvorima Stefanino Piccolo), došao je u Crnu Goru u momentu njenog velikog unutrašnjeg rastrojstva: četovanja su učestala, a plemenska anarhija i pravna nesigurnost poprimile su neviđene razmere. Šćepanov rafinirani nastup, kao ruskog cara, u jesen 1767. godine bio je veoma uspešan, da čak ni vladika Sava nije posumnjao u istinitost. Ipak, ne može se reći da je vladika bio sasvim neoprezan; obavestio je ruskog poslanika u Carigradu o pojavi "ruskog cara". Poslanik je odgovorio da se radi o običnoj varalici i samozvancu. Ovo pismo vladika je umnožio i razaslao u nahije. Time je nastao sukob iz koga je Šćepan izašao kao pobednik, pa je čak nekoliko nedelja držao vladiku u zatvoru.
Šćepanova pojava u Crnoj Gori uznemirila je Portu, ruski dvor i Mletke. Iz njihovog odnosa prema samozvancu da se naslutiti i stepen zainteresovanosti za Crnu Goru, a s druge strane, indikativni su metodi s kojima se želelo ukloniti lažnog cara: Mleci su odmah rešenje videli u trovanju (nagrada 200 cekina), a ruska carica Katarina II poslala je specijalnog emisara, koji je dobio zadatak da ubedi Crnogorce da proteraju varalicu. Njihov odgovor bio je "da najpre veruju u Boga, pa onda u Petra III". Nevolja je dolazila (ne samo po Šćepana) sa strane Turske, jer je ona preduzela vojnu intervenciju. Pod komandom bosanskog vezira Osman-paše, turska vojska je glavni udar izvela od Nikšića. Crnogorska vojska, oko 2.000 ljudi, sa Šćepanom dočekala je Turke kod Ostroškog klanca početkom septembra 1768. godine. Premoćna turska vojska je vrlo brzo odnela pobedu, a Šćepan se spasao bekstvom. U nastavku intervencije, Turci su poharali naročito Crmnicu i Bjelopavliće. Isto su uradili i Mlečani sa svojim podanicima u Mainama, Poborima i Brajićima, gde je lažni car bio osobito omiljen. Od daljeg stradanja Crnu goru je spasao novi rat Rusije protiv Turske. Ovaj rat stavio je crnogorska i brdska plemena pred nova iskušenja, jer je ruska carica Katarina II pozvala sve balkanske hrišćane u rat, a u Crnu Goru poslala emisara kneza J. Dolgorukog. Kneževa misija nije uspela: Crnogorci nisu krenuli u rat, a ni Šćepan Mali nije udaljen iz Crne Gore.
Ovakav razvoj događaja okrnjio je Šćepanov ugled u narodu. S druge strane, ni susedne države više nisu pokazivale ranije interesovanje za njega, što mu je omogućilo mirno petogodišnje upravljanje. Stradao je od ruke svog sluge (septembra 1773), koga je platio skadarski paša. Osnovna karakteristika Šćepanove vladavine ogleda se u počecima izgradnje civilne vlasti. Rigoroznim kaznenim merama obuzdao je krvnu osvetu, pljačku i plemensku anarhiju. Na žalost, sve je to kratko trajalo; posle Šćepanove smrti, povratilo se staro stanje.
Nesloga, karakteristična za plemenska društva, u Crnoj Gori bila je pojačana surevnjivošću između porodice Petrovića, koja je davala vladike i guvernadurske porodice Radonjića. Čim je nestalo Šćepana Malog borba za prevlast izbila je u prvi plan. Obe strane nastojale su da pridobiju naklonost ruskog dvora. Prvo je guvernadur Jovan Radonjić avgusta 1775. godine pisao carici Katarini: "Ne zaboravi nas da se rugaju s nami naši susedi i naši zlotvori". Skoro istovremeno, vladika Sava i njegov rođak, mladi i daroviti arhimandrit Petar Petrović smislili su da bi za njih bilo najbolje da Petar poseti Petrograd. U toj nameri, u strogoj tajnosti, Petar je došao u Beč, ali dalje ne. Izgleda da ni njemu, a ni guvernaduru, nije pošlo za rukom da pojedinačno budu primljeni na ruski dvor. Stoga su zajedno, u dogovoru sa glavarima, formirali delegaciju 1777. godine i uputili je u Petrograd. Delegati (J. Radonjić, P. Petrović i serdar Ivan Petrović) boravili su u Petrogradu šest meseci. Za sve to vreme, carica ih nije primila, tako da su se razočarani vratili u Crnu Goru. Od ovog momenta, pa narednih dvadeset godina, odnosi sa Rusijom bili su veoma hladni. U tom vremenu, crnogorsko vođstvo pokušavalo je da stupi u bliže, savezničke odnose sa Austrijom. U Beču su svi crnogorski predlozi, pa i onaj o protektoratu Austrije nad Crnom Gorom, dočekani negativno.
U ovakvim nepovoljnim okolnostima, na Crnu Goru se sručila nova nevolja: mladi skadarski gospodar Mahmud-paša od roda Bušatlija (smatrali su se Crnojevićima), juna 1785. godine napao je Crnu Goru. Paša je i vojnički i diplomatski dobro pripremio kaznenu ekspediciju. Lako je savladao otpor, zauzeo i popalio Cetinje, manastir i oko stotinu kuća, a potom, u nastavku pohoda, poharao i pobio Paštroviće. Pomoći nije bilo niotkuda. Naprotiv, Mlečani su blokirali Kotor i tako Crnogorcima onemogućili snabdevanje.
Razvoj odnosa na relaciji Osmansko Carstvo - Rusija - Austrija krajem 18. veka, nepovoljno se odrazio na Crnu Goru. Godine 1788, kada je počeo novi rat, i Rusija i Austrija uputile su emisare u Crnu Goru, s ciljem da je privuku na svoju stranu. Svi njihovi pokušaji su propali, tako da je crnogorsko angažovanje u ovom ratu bilo neznatno i defanzivno. No, bez obzira na to, Turska je po sklapanju mira (Svištov 1791; Jaš 1792), počela da priprema novi kazneni pohod, a povod je, opet, bilo odbijanje nekih plemena da plate harač. Za turskog egzekutora, opet je određen Mahmud-paša. Ali, ovoga puta, ratna sreća nije bila na pašinoj strani: 11. jula 1796. u Martinićima, paša je pretrpeo poraz, a sam je i ranjen. No, to ga nije sprečilo da ne preduzme novi napad. Odsudna bitka desila se na Krusima 22. septembra iste godine. Crnogorska vojska, pod komandom vladike Petra I i guvernadura J. Radonjića, odnela je sjajnu pobedu. U boju je poginuo i sam Mahmud-paša. Obe ove pobede, pored neposrednog oslobodilačkog efekta, znatno su pojačale svest o neophodnosti jedinstva Crnogoraca i Brđana, a vladici Petru I podigle ugled i učvrstile autoritet.
Kraj 18. veka bio je prepun događaja, ne samo u jugoistočnoj Evropi, već i na zapadnim stranama starog kontinenta. Francuska revolucija i Napoleonovi ratovi izazvali su promene i potrese, koje su i Crnu Goru stavile pred nova iskušenja. Prva promena bila je propast Mletačke Republike, crnogorskog suseda, sumnjivog saveznika. Nestanak mletačke države, ponukao je vladiku Petra I da sa svojim Crnogorcima zauzme Maine, Pobore, Brajiće i grad Budvu. Ali, na kratko; mirom u Kompoformiju (oktobar 1797), Francuska je priznala pravo Austriji da okupira Boku Kotorsku. Od ovog momenta Boka postaje jabuka razdora u crnogorsko-austrijskim odnosima.
Na iseku dvadeset godina nepovoljnih odnosa sa Rusijom, vladika Petar I, težeći poboljšanju celokupnog stanja Crne Gore, obratio se ruskom dvoru za pomoć. Uz molbu za novčanu pomoć, vladika je predložio državno uređenje Crne Gore, koje bi finansirala Rusija. Predviđala se skupština, vlada (praviteljstvo), kao izvršni organ, zatim zaštita ruskog cara, a ruska vojska u Crnoj Gori bila bi čuvar novog poretka. Ruski car Pavle odredio je samo novčanu pomoć; Cetinjski manastir dobio je (posle 20 godina) 4.000 rubalja i crkvene odežde i knjige u vrednosti 2.200 rubalja. Prvih dana januara 1799. godine stigla je i carska gramata kojom su potvrđene sve ranije carske gramate, obećana pomoć ruske flote i saopšteno je da će Rusija svake godine Crnoj Gori davati po 1.000 dukata, što je bilo dovoljno, za vladiku, da objavi da je Crna Gora pod zaštitom Rusije. Ovakav razvoj događaja mogao bi navesti na zaključak da su se crnogorsko-ruski odnosi normalizovali. Međutim, činjenica da je vladika Petar I održavao veze sa Francuskom motivisala je novog ruskog cara Aleksandra I da povede politiku eliminisanja vladike. Taj zadatak poveren je general-lajtnantu, grofu Marku Iveliću (rodom iz Risna).
Snabdeven sa tri značajna dokumenta (carska gramata, gramata Sinoda Ruske pravoslavne crkve i lično carevo pismo), Ivelić je došao u Kotor početkom 1804. godine. U sva tri dokumenta, kritikovan je i napadan vladika Petar I kao svetovni i duhovni poglavar. Te preteranosti, a i netačnosti, kao i Ivelićevo rovarenje i ogovaranje, nisu urodili plodom. Jednostavno, Crnogorci mu nisu verovali: zatražili su da dođe "pravi Rus". Rešenje je nađeno tako što je poslat Aleksandar Josifovič Mazurevski za ruskog konzula u Austriji, a u Kotor je došao, avgusta 1804. godine. Stabilan vladičin položaj u Crnoj Gori s jedne, i nemogućnost da se prizna careva greška, s druge strane, sukob su gurali prema kompromisu. On je nađen tako što je sve svaljeno na vladičinog sekretara opata Franciska Dolčija de Vickovića. On je osuđen na smrt, pa pomilovan, a na nerazjašnjen način, ubrzo je umro u zatvoru. Ovakav razvoj kao da je odgovarao ruskom caru, jer je početkom 1805. godine poslao vladici novu gramatu, pomoć od 3.000 dukata i ličnog izaslanika Stevana Andrejeviča Sankovskog.
Napoleonove bitke i pobede imale su odraza i na Crnu Goru. Posle poraza kod Austerlica, Austrija se obavezala da će Francuskoj prepustiti Dalmaciju i Boku Kotorsku. Protiv ovoga bili su i Crnogorci i Bokelji, a uz sebe imali su i Ruse, koji su sa nekoliko brodova doplovili u Boku. Svi zajedno zauzeli su Konavle i Cavtat, te opseli Dubrovnik, u kome su bili Francuzi. U jesen 1806. godine Francuzi su odneli pobedu, čak su pokušali da zauzmu i Herceg Novi. Rat i na ovim prostorima završen je mirom u Tilzitu (jul 1807), po kome je Boka Kotorska pripala Francuskoj.
Odnosi Crne Gore sa novim susedom, dojučerašnjim ratnim protivnikom, nisu bili dobri. Bilo je dosta manjih prekršaja s obe strane, koji nisu dozvoljavali poboljšanje. Otišlo se dotle da su Francuzi napravili plan napada na Crnu Goru (1811). U ovaj duel umešali su se i Englezi sa svojom flotom u Jadranskom moru. Englezi su vladici Petru I odmah saopštili da sve što rade, rade u savezu sa Rusijom. Napravljen je novi savez i započeta su borbena dejstva; Francuzi su poraženi i saterani u Kotor. To je osokolilo vladiku da energično krene na prisajedinjenje Boke Crnoj Gori. U tom cilju, poslao je svog čoveka ruskom caru da izradi saglasnost. S druge strane, katolički stanovnici Boke poslali su svog emisara u Beč da austrijskom caru saopšti njihovu želju da Boka postane deo njegove carevine. Tako je i bilo: mirovnim ugovorom u Parizu 30. maja 1814. godine, odlučeno je da Boka pripadne Austriji.
Ustanak u Srbiji 1804. godine i događaji koji su usledili u narednoj deceniji, bili su prelomni za celokupno Srpstvo. Vladika Petar I bio je u delikatnom položaju; njegovo (crnogorsko) učešće u borbama protiv Turaka, očekivali su i Srbi u Srbiji i u Hercegovini. Svestan svog položaja, a savetovan i od Rusije da očuva mir sa Turskom, vladika je trpeo Karađorđeve prekore: "Mi smo svagda i u srcu i u misli da ćete Vi, kad bilo, srpskom narodu u oslobođenju velika i moćna potpora biti".
Na promenu vladičinog držanja uticalo je stupanje Rusije u rat protiv Turske; zajedno sa hercegovačkim Srbima, napadnuti su Turci u Nikšiću i Klobuku, ali - pretrpljen je poraz. Do većeg stradanja nije došlo, zahvaljujući miru u Tilzitu (1807). Obnova rata između Rusije i Turske 1809. godine, uticala je i na srpsko vojevanje. Karađorđe se ponovo obratio vladici Petru I: "Toga radi i Vami preporučujemo, da biste i Vi ljubav k rodu hristijanskome pokazali i na neprijatelja udarili i u napredak ako k nami postupili i svu braću hristijansku vazbunili i na neprijatelja nekrštenog svi složno da udarimo sa svi strana".
Do vojne srbijansko-crnogorske saradnje u Raškoj oblasti nije došlo, a nadvladavanje Turske nad Srbijom, prirodno, gonilo je vladiku na miroljubivu politiku prema Turskoj. Na opštu srpsku nesreću, nadovezao se i zemljotres u Crnoj Gori 1817. godine, a sledeće godine i epidemija kuge.
Prepiska između kneza Miloša Obrenovića i vladike Petra I ne otkriva neki važniji konkretan, zajednički korak, osim što svedoči o njihovim shvatanjima savremenih aktuelnih političkih događaja.
Vladiku Petra I nasledio je njegov 17-godišnji sinovac Rade. Godine 1833. u Petrogradu, u prisustvu ruskog cara Nikolaja I, Rade je rukopoložen za mitropolita Crne Gore i Primorja, pod imenom Petra.
Prve godine vladavine Petra II (u tradiciji i literaturi poznat kao Njegoš), karakteriše potpomaganje pobunjenog turskog begovata protiv centralne vlasti - u spoljnoj politici, a u unutrašnjoj politici stvaranje prvih državnih organa i jačanje Njegoševe lične vlasti. Stvoreni su bili Praviteljstvujušči senat, koji je imao prerogative suda i gvardija (388 ljudi), kao izvršni organ senatskih odluka. Gvardija je funkcionisala kao niži sud i policija. Uz gvardiju su postojali i perjanici (30), kao specijalni policijski odred, koji su, uz obezbeđivanje vladike i Senata, vršili i kaznenu funkciju. U ovo vreme, napisani su tzv. "Zakoni otačastva", tj. krivični zakon od 20 tačaka, kojim je preciziran i porez: "Svaka kuća crnogorska i brdska od svakog dima davati na godinu po jedan talijer danka u kasu narodnu..." Godišnji prihod od poreza iznosio je oko 12-13.000 fiorina (zavisno od uspeha prikupljanja, pošto su otpori bili redovni).
Učvršćenju Njegoševe vlasti doprinela je njegova pobeda nad guvernadurskom porodicom Radonjića, koja je bila jedina konkurentska porodica Petrovićima u borbi za prvenstvo i vlast. Narodna skupština je 17. novembra 1830. godine lišila guvernadurskog zvanja Vuka Radonjića "što je sam o sebi bez ičijeg pitanja i saglasja, usudio se pisati za granicu nekome i potajne sastanke i dogovore činiti". A 4. januara 1832. godine porodica Radonjića je proterana iz Crne Gore. U zavođenju reda i bezbednosti, Njegoš je, ne retko bio i surov. Sam je smatrao da mu je narod odan, "izuzevši rušilaca opšteg mira, koji su dobili zasluženu kaznu... ja sam to divljaštvo uništio, zaveo sam mir i tišinu, svakome obezbijedio život i imanje". (Iz pisma I. V. Neselrodu 26. februara 1837.). I jedno i drugo, neutralno mišljenje, potkrepljuje navedeno: "Najzad sam se za vrijeme ovoga putovanja po Crnoj Gori sasvim uvjerio da je čitavo stanovništvo Vladici odano i da Vladika neograničeno vlada u Cijeloj zemlji". (Austrijski kapetan F. Orešković - dalmatinskom guverneru grofu J. Turskom 10. juna 1840.).
Spoljna bezbednost Crne Gore za Njegoševe vlade nije se znatno poboljšala. Turska je i dalje Crnu Goru smatrala za deo svoje suverene države, direktno pod vlašću skadarskog vezira, koji je na razne načine ispoljavao svoju nadmoć i vlast. Zauzimanjem Vranjine i Lesendra (ostrva u Skadarskom jezeru) skadarski vezir je, pored faktičkog dobitka, demonstrirao svoju (tursku) suverenost.
Skoro istovetna situacija bila je i na granici sa Hercegovinom. Spor oko Grahova 1836. godine rešio je u svoju korist Ali-paša Stočević Razvanbegović pobedom nad Crnogorcima i Hercegovcima. U ovom boju se posebno istakao gatački muselim Smail-aga Čengić. Inače, Smail-aga, zajedno sa svojim sinom, bio je poznat po terorisanju srpskog stanovništva, što mu je i došlo glave. U jesen 1840. godine ubijen je u Drobnjacima. To je izazvalo pohod Ali-paše, u kome su bili veliki gubici na obe strane. Do konačnog regulisanja odnosa došlo je u Dubrovniku 9-12. septembra 1842. godine, kada je potpisan ugovor između bosanskog i hercegovačkog pašaluka i "nezavisne oblasti Crne Gore".
Nevolje su dolazile i od novog suseda Austrije, čija se administracija nije odlikovala poznavanjem Crnogoraca, Bokelja i njihovih međusobnih odnosa kao ranija mletačka vlast. Austrija kao pravna država se teško snalazila u šumi sitnih sporova između svojih podanika Paštrovića, Pobora, Maina, Brajića, Krivošija s jedne, i Crnogoraca i Hercegovaca, s druge strane. Dugogodišnji spor oko manastira Maine i Stanjevića Austrija je rešila u svoju korist, tako što je Njegoš, ipak, pristao da joj oba manastira proda. Normalizovanju života i u Crnoj Gori i na Primorju, pogodovalo je državno razgraničenje između Crne Gore i Austrije, što su izveli predstavnici dve strane, čime je Austrija de facto bila priznala crnogorsku vlast, zaobišavši suverenu tursku vlast. Dobri odnosi između Rusije i Austrije održavali su se i na njihov odnos prema Crnoj Gori. Pošto su ove dve sile 1833. godine sklopile sporazum o očuvanju Turske, to je i savetovano, a i nalagano Crnoj Gori da održava dobre odnose s Portom.
Kao i njegovi prethodnici, i Njegoš je finansijski zavisio od Rusije. Da bi učvrstio svoj lični položaj, a i rusku pomoć, Njegoš je maja 1837. godine posetio ruski dvor u Petrovgradu. Svojom pojavom, nastupom, opštim utiskom raspršio je sva ogovaranja i intrige, koje su se oko njega plele. Uspeh je bio potpun; car je godišnju novčanu pomoć povećao sa 1.000 na 9.000 dukata.
Povoljne izveštaje o političkim prilikama u Crnoj Gori, a lično i o vladici, ruski dvor dobio je, u dva navrata, od svojih emisara potpukovnika Ozereckovskog i kapetana Kovaljevskog.
Zbivanja revolucionarne 1848. godine u južnoslovenskim zemljama Njegoš je pomno pratio. Nudio je vojnu pomoć hrvatskom banu Jelačiću, vojvođanskim Srbima, pa čak i ruskom caru. Ishodom događaja nije bio zadovoljan; ostalo je zapisano da je rezignirano rekao da bi bilo bolje da se na "Bosnu krenulo".
Svoje poslednje dane, ophrvan teškom bolešću, Njegoš je proveo rešavajući sporove sa Austrijom oko uvoza municije i mireći patrijarha Rajačića i episkopa Atanackovića. Umro je 19. oktobra 1851. godine.
Stanje privrede, finansija, trgovine, prosvete, svakodnevni život i društveni odnosi u Crnoj Gori u prvoj polovini 19. veka, nisu se znatnije promenili u odnosu na mi-nula vremena. Stočarstvo i dalje je bila osnovna privredna grana, a udeo zemljoradnje se povećao proizvodnjom krompira, koga je vladika Petar I doneo iz Rusije. Glad je bila česta pojava, a ublažavana je žitom iz Rusije i kupovinom hrane od novca koji je dobijan od Rusije i delimično od Srbije. Unutrašnja trgovina bila je skromnih razmera, vodili su je uglavnom, pripadnici glavarskih porodica. Izvoz stoke, stočnih proizvoda, koža, ribe, vina išao je, pre svega, u Boku. Najvažniji uvozni artikli bili su so i oružje. Tek u Njegoševo doba počelo da se izgradnjom puteva. Stanovništvo je živelo po selima, a jedino je Rijeka Crnojevića ličila na grad. Nepismenost je bila opšta. Jedini pismeni ljudi bili su sveštenici. Vladika Petar I poslao je prve grupe mladeći na školovanje u Boku i Rusiju, a 1834. godine osnovana je prva škola na Cetinju. Njegoš je posedovao malu štampariju, u kojoj je štampao svoja dela, bukvare i almanah Grlicu (pet godišta).
Njegoš je testamentom za svog naslednika odredio sinovca Danila, koji se u momentu vladičine smrti nalazio u Beču. Njegovo dvomesečno odsustvo sa Cetinja olakšalo je vladičinom bratu Peru, prezidentu Senata, jednom od najbogatijih i najuglednijih ljudi u Crnoj Gori da preduzme određene mere u cilju zavladavanja. Usled toga, nastale su dve struje u glavarskom sloju. Ipak činjenice da je Danilo bio pravovaljani naslednik i da je uživao podršku Rusije, izgleda a su bile presudne da na skupštini glavara, januara 1852. godine, bude proglašen za gospodara Crne Gore. Marta iste godine, odlukom Senata, uvedeno je knjaževstvo kao oblik uprave. Mladi, ali energični knjaz Danilo znalački se učvrstio na vlasti, a njegovi glavni politički protivnici, novembra 1853. godine su emigrirali.
Pri kraju prve godine vladavine knjaza Danila Crna Gora je bila pred velikim iskušenjem, usled napada gospodara Bosne i Hercegovine Omer-paše Latasa. Uzroci Omer-pašinog pohoda bili su crnogorsko pomaganje hercegovačkih Srba, četovanje, pljačke, a neposredan povod pad Žabljaka u crnogorske ruke. Knjaz Danilo izvršio je totalnu mobilizaciju; po jednom izvoru, mobilisani su svi muškarci od 13 do 80 godina. Po austrijskim procenama, bilo je oko 3.000-4.000 crnogorskih oružanika naspram 23-24.000 turskih vojnika. Masovni heroizam Crnogoraca, žestok otpor u kome su učestvovale i žene, nisu bili dovoljni da se spreči Omer-pašin cilj: razbijanje Brda od Crne Gore, posle čega bi usledio koncentričan napad na staru Crnu Goru. Spas od totalnog poraza bio je u knjaževom pozivu velikim silama na intervenciju, što su Rusija i Austrija uslišile, a Porta je naredila Omer-paši da prestane sa operacijama. Najveća stradanja i razaranja pretrpeli su Pješivci, Bjelopavlići i Crmnica.
Vladu knjaza Danila odlikuje dalje izgrađivanje državne vlasti, njeno efikasno funkcionisanje i stasavanje knjaza u apsolutnost monarha, u čemu vidno mesto zauzima donošenje Opšteg zemaljskog zakonika (u nauci poznat kao Zakonik Danila I) na skupštini glavara i starešina na Cetinju 23. aprila 1855. godine. Zakonik ima 95 članova, koji ma su regulisana brojna pitanja iz društvenog, političkog i privrednog života. Ovim Zakonikom, dovršeno je rušenje patrijarhalnog načina života, uništena je samostalnost plemena i učvršćena državna vlast. Ali, ceo ovaj proces nije tekao glatko i bez otpora. U toku četiri godine, izbile su četiri bune: u Piperima (1852). Bjelopavlićima (1854) i Kučima (1855. i 1856.). Sve su surovo ugušene, a najveća stradanja pretrpeli su Kuči. Oko 200 lica, među kojima je bilo i dece, ubijeno je, zapaljeno je trinaest sela, opljačkano 800 kuća i zaplenjeno oko 3.000 sitne i oko 1.000 krupne stoke.
Organizovanju vojske i policije (perjanici), kao nezaobilaznih poluga svake državne vlasti, knjaz Danilo, razume se, posvetio je dužnu pažnju. Već 1853. godine organizovao je tzv. "krstonosnu vojsku". Smatra se da je ova vojska brojala oko 9.700 ljudi, a bila je podeljena na desetine (na čelu desetar), stotine (stotinaš) i hiljade (hiljadaš). Naoružanje je bilo skromno, ali vredi zabeležiti i začetke artiljerije. Knjaževa garda brojala je oko 1.000 ljudi, a perjanika je bilo sedamdeset, ali, sada sa povećanim ovlašćenjem.
Čvrsta vlast i čvrsta Danilova ruka ogledali su se i u prikupljanju porezu. Za njegove vlade nije zabeleženo odbijanje plaćanja poreza, što je bilo regulisano Zakonikom. U članu 59. stanovništvo je obavezno da daje danas kako sad tako i za vazda unapred, koji će mesne starešine i glavare sabirati i u narodnu kasu svake godine na urečeno vreme donositi". Bilo je predviđeno da se onaj ko bi odbio plaćanje poreza kazni kao "izdajnik i protivnik našega otečestva". Godišnji prihod od poreza bio je 500 fiorina veći nego za Njegoševe vlade. O upotrebi novca, knjaz nikome nije polagao računa.
Privredni život Crne Gore u toku osmogodišnje Danilove vladavine napredovao je u pravcu stvaranja crnogorskog jedinstvenog privrednog prostora, što je postignuto uvođenjem carine (dacija ili đumruk). Ovom merom, bili su zaštićeni crnogorski proizvodi od austrijske robe, koja je dolazila iz primorskih gradova. Carina je davana u zakup, te je postala izvor prihoda i faktor imovinske diferencijacije i stvaranja glavarske birokratije, što je priroda posledica nastanka države. Trgovinom i zelenaštvom bavili su se glavari i sveštenici.
Knjaz Danilo je u spoljnoj politici nastavio politiku oslonca na Rusiju, ali od marta 1856. godine preorijentisao se na Francusku zbog toga što Rusija nije podržala njegove težnje za sticanje nezavisnosti i međunarodno priznanje Crne Gore. Presudan događaj zbio se na konferenciji u Parizu marta 1856. godine, kada je turski predstavnik Ali-paša rekao: "Šta je potreba više za Crnu Goru zboriti, kad se zna da je ona jedan dio Turskog Carstva". Na ove reči, predstavnik Rusije nije imao primedbu.
Nema dokaza da knjaz Danilo nije bio svestan nepremostive prepreke za međunarodno priznanje vlastite države. Stoga se prihvatio realnijeg cilja: razgraničenja sa Turskom, onako kako je to Njegoš uradio sa Austrijom. Crna Gora je pomogla oslobodilački, srpski pokret hercegovačkih i brdskih plemena što je dovelo do rata sa Turskom. Istina, on se nije rasplamsao; jedina i odlučujuća bitka, odigrala se na Grahovu 13. maja 1858. godine, gde su Crnogorci i Hercegovci slavili veliku i sjajnu pobedu. Rat se nije produžio, jer su se umešale Francuska, Rusija i Austrija. Zahvaljujući njihovom posredovanju, formirana je komisija za razgraničenje, koja je uspešno završila rad 8. novembra 1858. godine. Suverena vlast turskog sultana nad Crnom Gorom nije dovođena u pitanje, a razgraničenjem Crnoj Gori su prisajedinjeni Grahovo, delovi Banjana, Dronjaka, Vasojevića, Kuča, a zatim Nikšićka Župa, Rudine, Tušina, Lipovo i Dodaši. Tako je Crna Gora prvi put u istoriji dobila zvanične državne granice. Bio je to veliki istorijski uspeh, bez obzira što ta, faktička država još nije dobila međunarodno-pravno priznanje sopstvenog suvereniteta.
Vladavina knjaza Danila naglo je prekinuta njegovim ubistvom u Kotoru 12. avgusta 1860. godine. Do danas, nije razjašnjeno da li je pao od ruke političkog ili ličnog neprijatelja.
Knjaza Danila nasledio je njegov sinovac Nikola, sin Mirkov koji se temeljito pripremao za vladara. Mladi vladar imao je neizmernu podršku svoga oca, tada najuticajnijeg čoveka u Crnoj Gori. Događaji koji su se spremali, i iskušenja koja su nailazila, tržila su ljude, a čini se da su Petrovići, otac i sin, bili na pravom mestu svesni istorijskog trenutka. Knjaz Nikola nije se ni zgrejao na vladarskom tronu, a već je posegnuo da pomaže srpske ustanike Luke Vukalovića u Hercegovini. Stoga mu je Turska aprila 1862. godine objavila rat. Napad je vodio Omer-šapa, u početku pred 29.000, a kasnije 55.000 vojnika. Nasuprot je bilo 15.000 Crnogoraca i Hercegovaca. Snažan otpor dat je u klancu Duga i oko Meduna, ali ne toliki da bi sprečio sistematsko napredovanje turske vojske. Borbe koje su vođene do kraja avgusta oslabile su crnogorsku vojsku do te mere da je ona jedva sprečila zauzimanje Cetinja, do čega bi, svakako, kasnije došlo da nije usledila intervencija Rusije u Carigradu. Teški poraz je izbegnut, ali ne i turski ultimatum i diktirani mirovni ugovor potpisan 8. septembra 1862. godine u Rijeci Crnojevića. Po ovom ugovoru, u državne granice se nije diralo, ali se Crna Gora obavezala da neće pomagati pobunjenike u Turskoj. Ostale odredbe, nepovoljne po Crnu Goru, uz pomoć velikih sila u narednim godinama su nekako potisnute i zaobiđene.
Iskustvo rata 1862. bilo je dragoceno za Crnu Goru. Postalo je jasno da se vojsci mora posvetiti veća pažnja. Uz pomoć Srbije, proširena je sopstvena proizvodnja oružja, a dobijeno je 5.000 pušaka, jedna baterija brdskih topova i veća količina municije. Srbijanski oficiri vršili su obuku vojske i pomogli sprovođenje vojne reforme 1871. godine. Tada je crnogorska vojska brojala oko 17.000 ljudi. Sa tako ojačanom vojskom (uz finansijsku pomoć Rusije i Srbije) dočekala je Crna Gora veliku istočnu krizu i rat 1876-1878. godine.
Kriza je otvorena ustankom Srba u Bosni i Hercegovini, koji su i tajno i javno pomagale Srbija i Crna Gora. Međusobne odnose ove dve srpske države regulisale su tajnim ugovorom potpisanim u Veneciji 9. juna 1876. godine i dogovorno objavile su Turskoj rat 30. juna. Ovoga puta, ratna sreća bila je na strani Crne Gore; na Fundini 14. avgusta turska vojska je žestoko poražena, a zatim na isti način i na Vučjem Dolu 28. avgusta 1876. godine. U isto vreme, uspehe su slavili i ustanici u Vasojevićima. Uz posredovanje Rusije, primirje je sklopljeno 1. novembra 1876. godine i potrajalo je do 24. aprila 1877. godine, kada je Rusija objavila rat Turskoj, a dva dana kasnije isto je učinila i Crna Gora.
Turska vojska (oko 65.000) nastupala je iz tri pravca: od Gacka, od Berana, i od Podgorice sa ciljem da preko Bjelopavlića dođu o Cetinja. Teške borbe vođene su u Ostroškom Klancu i kod manastira Morače. Porazi turske vojske u borbama protiv Rusa u severnoj Bugarskoj blagovremeno su se odrazili na stanje u Crnoj Gori. Tokom januara 1878. godine Crnogorci su zauzeli Bar, Ulcinj i nekoliko utvrđenja na Skadarskom jezeru. Rat je obustavljen primirjem u Jedrenu 13. januara 1878. godine, a mirovnim ugovorom u San Stefanu 3. marta iste godine, Crnoj Gori je priznata nezavisnost.
Finale ovog velikog uspešnog rata Rusije i Srba protiv Turske zbilo se na Berlinskom kongresu od 13. jula 1878. godine na kome je izvršena revizija Sanstefanskog mira. Na ovom kongresu, Crna Gora je konačno priznata za nezavisnu državu, a zadobila je i velika teritorijalna proširenja.
Državna teritorija je sa 4.400 km2 uvećana na 9.475 km2, prisajedinjeni su gradovi Nikšić, Kolašin, Spuž, Podgorica, Žabljak, Bar, Ulcinj, dobijen je izlaz na more, čime su stvorene pretpostavke za uspešan opšti društveni razvoj i civilizacijski napredak. Površina obradive zemlje 1869. godine bila je 75.622 rala (ralo - 1.820 m2) oranice i 36.571 kosa livade, a 1889. godine 162.566 rala oranice i 108.405 kosa livade. U gotovo istoj srazmeri, povećan je i broj stoke: godine 1883. bilo je 754.201 ovaca, 104.511 goveda i 12.862 konja. Prisajedinjenjem gradova, uvećan je udeo zanatstva i trgovine u privredi Crne Gore, a izlazak na Jadransko more stvorio je prvu pretpostavku za pomorstvo i obimniju spoljnu trgovinu.
Rat i celokupna poratna situacija u Crnoj Gori, a posebno u prisajedinjenim oblastima, bitno su uticali na iseljavanje i naseljavanje stanovništva. Tursko i muslimansko stanovništvo masovno se iseljavalo u tursku. Crnogorska vlast nije organizovano pristupila agrarnoj reformi, već je lično knjaz Nikola prisvojio velike komplekse zemlje, a zatim, bogato darovao rođake, prijatelje i zaslužne ljude. Ipak, i veliki broj seljaka dobio je zemlju. Na taj način, likvidiran je turski feudalni sistem i stvoren sistem slobodnog seljačkog poseda. No sve to nije bilo dovoljno da spreče dalja migraciona kretanja pa i iseljavanje iz čisto ekonomskih razloga. Od 1879. do 1892. godine iselilo sa 48.186 lica, od toga u Srbiju 20.051 (oko 3.607 porodica). Početkom 20. veka pojavili su se Crnogorci iseljenici i u Americi.
Do promena je došlo i u organizaciji državnog aparata: ukinut je Senat, a formirani su Državni savet, ministarstva i Veliki sud. Državni savet je bio zakonodavno telo sa najvišom nadzornom vlašću. Napravljena je bila i nova administrativna podela na pet oblasti. Oblasni upravitelj bio je najviši predstavnik državne vlasti, direktno odgovoran ministru unutrašnjih poslova. Oblasti su bile podeljene na kapetanije, a kapetan je imao upravnu, sudsku i finansijsku vlast. Zakonom iz 1904. godine ustrojeno je b ilo 56 kapetanija. Osnovni kriterijum za omeđavanje kapetanije, bila je plemenska teritorija. Ljudi iz administrativnog aparata bili su nedovoljno stručno osposobljeni, slabo plaćeni, pa su korupcija i samovolja bile česta pojava.
Na funkcionisanje celokupne države bitno je uticao sam knjaz Nikola. Nesumnjivi uspesi u ratu, ogromno uvećanje državne teritorije i međunarodno priznanje države, podigli su knjazu ugled i olakšali zavođenje i stabilizovanje lične vlasti. Knjaz je Crnu Goru smatrao svojim posedom. Takav njegov stav i samodržačka praksa, razumljivo, izazvali su nezadovoljstvo i ogorčenje dela glavara, ali ne do tog stepena da bi se formirala stalna opozicija. S druge strane, veći deo glavarsko-birokratskog sloja podržavao je knjaza i time blokiralo bilo kakve promene. Tek početkom 20. veka, kada u upravu, javni i privredni život ulaze mladi, školovani ljudi i Srbi iz drugih srpskih oblasti, došlo je do promena nabolje.
Knjaz Nikola je lično, iz dinastičkih razloga, podržavao usmenu tradiciju o "večitoj" nezavisnosti Crne Gore, o Crnogorcima kao "najboljim Srbima", o Crnoj Gori kao srpskom Pijemontu. Tako nekritički negovana svest o sebi ostavila je trajne posledice na mentalitet naroda i državnu politiku, što će proizvesti delimične štetne posledice u narednim društvenim i političkim lomovima i ratovima za oslobođenje i ujedinjenje Srpstva.
Posle Berlinskog kongresa Crna Gora je uspostavila diplomatske odnose sa više evropskih država, te su na Cetinju radila poslanstva Rusije, Austro-Ugarske, Turske, Francuske, Italije, Srbije, Bugarske, Engleske, Grčke i Nemačke. Iz finansijskih razloga Crna Gora je jedino imala poslanika u Carigradu, konzula u Skadru i diplomatskog agenta u Kotoru. Spoljna politika je bila u rukama knjaza Nikole.
Odnosi sa Srbijom za vreme kralja Milana Obrenovića bili su rđavi i opterećeni ličnom mržnjom. Stalan izvor netrpeljivosti bio je u nacionalnom radu u Staroj Srbiji, posebno u onim delovima za koje je knjaz Nikola smatrao da spadaju u njegovu interesnu sferu. I kasnije, svi pokušaji da se sporazumno regulišu sporna pitanja sa mladim kraljem Aleksandrom nisu uspeli. Knjaz Nikola nije odustajao od svoje ambicije a i on i njegova dinastija (kao i starija) imaju prvenstvo u ujedinjavanju svih srpskih zemalja.
Veoma dobri su odnosi održavani su sa Rusijom, što je još više učvršćeno udajom dveju kćeri knjaza Nikole za rođake ruskog cara. Godine 1910. sklopljen je vojni ugovor sa Rusijom, kojim se ova obavezala da će opremiti i obučiti crnogorsku vojsku, a Crna Gora da neće preduzeti nikakve vojne akcije bez saglasnosti Rusije. Ovih obaveza Crna Gora se nije pridržavala ni 1911. ni 1912. godine.
Podrška Rusije u Crnoj gori bila je znatna u njenom odupiranju ekonomskom potčinjavanju Austro-Ugarskoj, a posebno oko uticaja u Boki, Hercegovini i severnoj Albaniji. Strateški cilj Austro-Ugarske bio je da ne dozvoli državno ujedinjenje Srbije i Crne Gore.
Verovatno pod uticajem promena u Srbiji i Rusiji, a da ne ostane (uz turskog sultana) jedini neustavni vladar, knjaz Nikola je doneo Ustav 19. decembra 1905. godine. Narodna skupština, izabrana 27. novembra nije o Ustavu ni raspravljala i deo posao oko Ustava je ubrzan, kao da se želelo da se sve što pre i zaboravi. Po Ustavu, Crna Gora je bila nasledna, ustavna monarhija. Knjaževa ličnost bila je neprikosnovena i nije podvrgavana odgovornosti. Zajedno sa Narodnom skupštinom, knjaz je imao i zakonodavnu vlast. Bio je i vrhovni komandant, imao pravo objave rata i sklapanja saveza sa drugim državama. Postavljao je sve državne činovnike, sazivao Narodnu skupštinu. Izvršni organ bio je Ministarski Savet "neposredno pod knjazom Gospodarom". Ministre je postavljao knjaz. Sudovi su proglašeni nezavisnim, ali je sudije, takođe, imenovao knjaz. Privatna svojina proglašena je za nepovredivu.
Početkom 20. veka obrazovana je i prva građanske politička stranka u Crnoj Gori. Ona je izrasla iz kluba narodnih poslanika, koji su bili iz reda mlađe, školovane generacije. Nazivala se još Narodna, a program i statut bili su kopija Radikalne stranke (u narodu poznati kao klubaši), bili su lojalni knjazu, a nisu imali načelna antimonarhijska uverenja. No, bez obzira na to, knjaz je kao protutežu organizovao Pravu narodnu stranku (pravaši) od ljudi najkonzervativnijih shvatanja.
Najžešći knjaževi kritičari bili su crnogorski studenti u Beogradu. Oni su maja 1907. godine obnarodovali proglas "Srpska omladina iz Crne Gore", koji su knjaz i njegova vlada doživeli kao poziv na revoluciju. Narodna stranka je optužila da stoji iza proglasa, a zatim počeo je progon njenih pristalica. Otpora nije bilo, osim što je septembra 1907. godine odlučeno da Narodna stranka ne izlazi na izbore, a potom došlo je i do emigriranja pojedinih članova. Takav razvoj događaja bio je koban po stranku, jer, posle toga nije uspela da se obnovi i povrati na političku pozornicu Crne Gore.
No, knjazu ovo nije bilo dovoljno, već je organizovao politički proces protiv svojih protivnika. Povod (izgovor) su bile bombe (15 komada) koje su prvaci crnogorskih studenata iz Beograda poslali u Crnu Goru. Zaplenivši bombe, knjaz je podigao oštru optužnicu da je cilj "bombaša" bio uništenje njega, njegovog doma i države. Proces je održan na Cetinju od 25. maja do 13. juna 1908. godine. Bila su optužena 132 lica. Na vremenske kazne, bila su osuđena 43 optužena, a osuđene na smrt knjaz je pomilovao "Bombaški proces" nikome nije koristio, a ponajmanje knjazu.
Međutim, ne bi se moglo reći da je knjaz Nikola toga bio svestan, jer je ubrzo organizovao novi politički proces. Na meti su, opet bile pristalice Narodne stranke. Na tajnom procesu pred Velikim vojnim sudom u Kolašinu, bilo je optuženo 161 lice za učešće u "zavjereničko-veleizdajničkom komplotu u svrhu prevrata u Crnoj Gori". Na vremenske kazne bilo je osuđeno 59 lica, a na petoricom je izvršena smrtna kazna 29. novembra 1909. godine. Taj tragični bilans nije sprečio knjaza da se za nekoliko meseci - 1910. godine povodom svoje 50-godišnje vladavine proglasi za kralja, a Crnu Goru za kraljevinu.
Početkom 20. veka Crna Gora je imala trgovinske odnose sa više evropskih zemalja. Najrazvijeniji odnosi bili su sa Austro-Ugarskom; godine 1910. izvoz je iznosio 2,391.633, a uvoz 8,166.661 perper. Perper je bio prvi crnogorski novac, iskovan 1906. godine, a četiri godine kasnije, kovani su i zlatnici. Prva banka osnovana je u Nikšiću 1901. Industrija, drvena i prehrambena, bila je u začetku, a zahvaljujući italijanskom kapitalu, podignuta je u Podgorici Fabrika cigareta. Uporedo sa privrednim rastom došlo je i do izgradnje puteva; od 1879. do 1910. godine, izgrađeno je 464 km puteva, a 1909. godine počela je da se koristi i železnička pruga Bar - Virpazar (30 km). Od 1904. godine počela je da se upotrebljava međunarodna radiotelegrafska linija Bar-Bari (Italija).
Finansije crnogorske države počivale su na porezu (kuluk, nizamija), svešteničkom prirezu (bir), carini, a posebno od pomoći Rusije. No, i pored toga, država je morala da se zadužuje u inostranstvu; od 1879. do 1914. godine, zaključila je oko 40 zajmova i kredita.
Veliki napredak postignut je u prosveti; godine 1871. radila je 41, a 1910. godine 136 škola sa 12.000 učenika. Od 1888. godine, počinje da radi Bogoslovsko-učiteljska škola. Devojački institut (finansiran od ruske carice, po ruskom uzoru), radio je od 1869. do 1912. godine. Ukupno ga je pohađalo 450 učenica. Gimnazija (osmorazredna), počela je da radi 1909. godine, a 1903. godine otvorena je bila Pešadijsko-oficirska škola. Na školstvo je godine 1908. izdvojeno samo 8% državnog budžeta.
Početkom 20. veka u Crnoj Gori su radile tri štamparije, a objavljivano je oko 10 nedeljnih listova (Nevesinje, Onogošt Ustavnost, Cetinjski vjesnik, Slobodna riječ). Od 1873. do 1915. godine na Cetinju je izlazio Glas Crnogoraca, kao zvanično glasilo. U istom vremenu, pojavili su se i prvi stručni i književni časopisi (Zdravlje, Prosvjeta, Učiteljski list, Trgovački list, Zemljoradnik, Crnogorka, Nova Zeta, Književni list, Dan). Od 1893. godine radili su Državna biblioteka i Muzej, a od 1910. godine pozorište. Naučnih ustanova nije bilo, ali to ne znači a nije bilo naučnog (individualnog) rada. Dobar primer toga je Valtazar Bogišić sa izradom (ozakonjenjem običajnog prava) Opšteg imovinskog zakonika (1888).
Godine 1912. Crna Gora je ušla u savez sa balkanskim, hrišćanskim državama (Srbija, Bugarska, Grčka) u cilju konačnog nacionalnog oslobođenja od Osmanskog Carstva. Vojnom konvencijom sa Srbijom, precizirani su prvaci ofanzivnih dejstava. Crnogorska vojska, organizovana na teritorijalnoj-plemenskoj osnovi, milicijskog tipa, slabo naoružana i opremljena, bila je podeljena na tri odreda: Primorski, pod komandom generala Mitra Martinovića, sa 8.000 vojnika i 34 topa bio je raspoređen oko Bara. Zetski, pod komandom prestolonaslednika Danila, jačine 15.000 boraca i 40 topova, nalazio se oko Podgorice. Ovom odredu bio je namenjen glavni zadatak - zauzimanje Skadra. Istočni, pod komandom generala Janka Vukotića sa 12.600 ljudi i 32 topa, bio je discipliran oko Mojkovca, Berana, Plava sa zadatkom da čuva granicu i u slučaju potrebe, pređe u ofanzivu u Sandžak i Metohiju. Naspram ove, crnogorske vojske, nalazila se turska vojska jačina 24.450 vojnika sa 150 topova.
Rat protiv Osmanskog Carstva, u nauci poznat kao Prvi balkanski rat, počeo je 8. oktobra 1912. objavom rata od strane Crne Gore. U prvim sudarima, Zetski odred je postigao uspehe, ali ih nije iskoristio za dalja dejstva. Odred je sporo nastupao prema Skadru iako je put bio slobodan, jer su katolička albanska plemena stali na stranu Crne Gore. To je omogućilo turskom komandantu da brojno ojača odbranu.
Istočni odred brzo je završio svoj posao; oslobođeni su Mojkovac, Bijelo Polje, Pljevlja, Berane, Rožaj, Plav, Gusinje i Đakovica (4. XI) u koju se ušlo zajedno sa srpskom vojskom.
Primirje sa Turskom potpisano je 3. decembra, a situacija oko Skadra još nije bila rešena. Borbe za Skadar obnovljene su 7-9 februara 1913. godine. Gubici su bili veliki na utvrđenjima Bardanjolt i Taraboš, ali grad nije bio zauzet. To je primoralo kralja Nikolu da se obrati za pomoć. Udovoljavajući molbi, srpska vlada je uputila pomoć specijalno formirani Primorski korpus (30.450 vojnika, 41 top. 4 aviona) pod komandom generala Petra Bojovića. Do napada nije došlo, jer su velike sile uputile oštar demarš Crnoj Gori sa zahtevom da se odustane od opsade Skadra, a zatim u crnogorske jadranske vode uplovilo je osam ratnih brodova evropskih sila. S druge strane, Rusija je primorala Srbiju da povuče svoju vojsku od Skadra. No, uprkos svemu opsada Skadra nije napuštena. Kralj Nikola i njegova Vrhovna komanda odlučili su da grad tuku samo artiljerijom i na taj način iznude njegovu predaju. U tome se i uspelo. Esad-paša, komandant odbrane Skadra ponudio je prihvatljive uslove za predaju grada, te su crnogorske trupe ušle u Skadar 24. aprila. No time ništa nije bilo rešeno. Naprotiv, mešanje velikih sila bilo je samo pojačano. Organizovan je žestok diplomatski pritisak na Kralja Nikolu kome on nije mogao da se odupre, bez rizika samoubilačkog rata. Odluku da napušta Skadar kralj Nikola je saopštio engleskom ministru inostranih poslova E. Greju: "Moje dostojanstvo kao i dostojanstvo moga naroda ne dozvoljavaju mi, da se podvrgnem jednostranim prijetnjama, pak zato predajem sudbinu grada Skadra u ruke Velikih Sila". Posle ove izjave, potpisan je ugovor o predaji Skadra, a 14. maja u grad su ušle trupe međunarodnih snaga.
Gubici Crne Gore u ovom, Prvom balkanskom ratu, bili su oko 9.500 ljudi (poginuli, ranjeni). U drugom balkanskom ratu, između dojučerašnjih saveznika, Crna Gora je stala na stranu Srbije; 10. jula 1913. godine kralj Nikola je objavio rat Bugarskoj i u Makedoniju, kao pomoć srpskoj vojsci, uputio Dečanski odred jačine 13.000 ljudi. Ispraćajući odred, kralj Nikola ih je pozvao da ispune svoj zadatak "u odbrani naših srpskih interesa". Gubici odreda bili su 950 ljudi izbačenih iz stroja.
Rezultat balkanskih ratova po Crnu goru bio je povoljan. Državna teritorija proširena je za novih 5.000 km2, tako da je ukupno iznosila 14.443 km2. Pripojeni su gradovi Mojkovac, Bijelo Polje, Pljevlja, Berane, Plav, Gusinje, Rožaj, Peć, Đakovica, Tuzi i deo Skadarskog jezera.
Književni rad u Crnoj Gori i na teritorijama koje će kasnije ući u sastav Kraljevine i Crne Gore bio je uslovljen, kao i svaki drugi duhovni i intelektualni rad, objektivnim stanjem, u kome se nalazilo stanovništvo. Ljudima, čiji je život bio gola borba za opstanak, a uz skut, vazda, bile sablja i puška, nije bilo moguće predano i sistematski baviti se umetnošću. Narodna (epska) poezija, kazivanja uz nacionalni muzički instrument gusle, vekovima je bila osnovni umetnički i književni izraz. U primorskom delu Crne Gore, koji je stolećima bio pod vlašću Venecije, književni rad bio je raznovrsniji, upravo onakav kakav je bio u metropoli i zapadnom Sredozemlju. Manastiri u Crnoj Gori , kao i u drugim srpskim oblastima, bili su prvi i jedini centri pismenosti, fresko-slikarstva, duhovnog života.
Iz reda i pera pravoslavnih duhovnika, pojaviće se i prvi književni sastavi. Vladika Vasilije Petrović sa svojim delom Istorija o Černoj Gori, smatra se začetnikom književnog rada u užem delu svoje otadžbine. Delo (obim 43 strane malog formata), objavljeno je u Petrogradu 1754. godine. Autor se okitio titulama: "Smireni mitropolit černogorski, skenderiski i primorski, i trona serbskago ehsarh Vasilij Petrovič". Kao predmet, naveo je opis položaja Crne Gore i njenih ranijih vladara "s priloženijem svjatih carej serbskih i despot, kto oni i otkuda bili". Ovo delo je malo stvarna istorija, a daleko više politički memorandum. Literarna svojstva i crte uočljive su kod geografskog opisa zavičaja, ali i kod delova o srpskom plemstvu, njihovim odnosima pa i o kosovskom boju.
Kao prvi (hronološkim redom) pesnik crnogorski, smatra se vladika Petar I. Istina, nije poznata nijedna njegova zbirka pesama, pesnički rad bio je uglavnom anoniman, ali se za neka ostvarenja pouzdano zna da su njegova. Na prvom mestu je pesma Pohvala Karađorđu, napisana u desetercu. Zahvaljujući Vuku Karadžiću, znamo da je Petar I autor šest pesama o bojevima protiv Mahmud-paše Bušatlije. Nićifor Dučić objavio je Srpsko-dalmatinskom magazinu 1864. godine Poučenje u stihovima, za koje kažu da je delo Petra I . tih 200 deseteračkih stihova (Da u Turke i u ljute zmije hrišćanskog prijatelja nije; Konop veže konje i volove, a poštena riječ vitezove), su, u stvari, vladičini saveti političke, nacionalne i moralne prirode, saopšteni narodu na najprijemčiviji način.
Rad Petra II Njegoša, ne samo autorski, doprineo je da se na Cetinju u kratkom roku objavi nekoliko književnih sastava; zahvaljujući nabavci štamparije, Njegoš je objavio svoje prve književne proizvode: Lijek jarosti turske; Pustinjak cetinjski, ali i delo Sime Milutinovića Dika crnogorska (1834) i Vukove Narodne poslovice (1836). U godišnjaku almanahu Grlica (1835-1839), nalazi se, pored radova Njegoša i urednika Dimitrija Milakovića, niz raznorodnih originalnih radova i prevoda (Kratak pregled na geografsko-statističko opisanije Crne Gore, narodne pesme, Milakovićeva Istorija Crne Gore, Puškinova Pjesma o Georgiji Černom).
Godine 1845. Njegoš je objavio zbirku narodnih pesama (61) Ogledalo srpsko, tj. osobenu antologiju, narodnu čitanu o "viteškim podvizima i borbama za oslobođenje." Ogledalo je posvećeno Puškinu i u njemu se nalazi nekoliko Njegoševih pesama.
Njegoševo stvaralaštvo nastalo je pod uticajem velikih uzora (Deržavin, Lamartin, Dante), ali i po savetima Sime Milutinovića Sarajlije, u jednoj epskoj sredini. Stoga se Njegoš pojavljuje i kao narodni guslarski pesnik o kao umetnik sa filozofsko-misaonom dikcijom. Njegova glavna dela Luča Mikrokozma, Šćepan Mali, Gorski vijenac rečeno je da je "dograđena veleumna zgrada Njegoševe filozofije" i da se s pravom smatra "nacionalnim jevanđeljem". Njegošev sestrić Stevan Perović Cuca (1830-1857) možda je imao sposobnosti i ambicije da, bar u nekom pogledu, produži književni rad svog velikog ujaka, ali je pao od ruke plaćenika knjaza Danila. U toku svog kratkog, ali burnog života, napisao je oko tridesetak lirskih pesama, a nekoliko i u deseteračkoj tradiciji.
Marko Miljanov Popović (1833-1901), hajduk, megdandžija, vojskovođa, istinska moralna veličina, tek u zrelim godinama naučio je da piše, te se tada i prihvatio pera.
Po ugledu na Vuka Karadžića, prvo je počeo beležiti narodne pesme, a onda i sam pisati. Njegova najpoznatija dela su: Pleme Kuči u narodnoj priči i pjesmi; Primjeri čojstva i junaštva; Život i običaji Arbanasa, Nešto o Bratonožićima. Skerlićeva ocena Primjera, može se protegnuti na celokupno delo Miljanova: "Ta retka knjiga puna je života i zdravlja, i fizičkog i moralnoga".
Kralj Nikola (1841-1921), ne samo da je kao knjaz, a posle i kralj, produžio vladarsku lozu Petrovića, već je svojim književnim radom održao i taj kontinuitet. U toku šezdeset godina, koliko se bavio književnošću, ostavio je lirske i epske , drame, pripovetke, roman. Deo lirskih pesama objavljen je u zbirci Skupljene pjesme (1889), a prva epska pesma Ženidba bega Ljubovića, nastala je još 1868. godine. Nova kola je zbirka epsko-lirskih pesama, a dramski tekstovi su Vukašin, Kako se ko rodi, Knjaz Arvanit, poznata pripovetka je Despa. Svi biografi kralja Nikole, ističu da mnoštvo svojih ostvarenja kralj nije objavio, a zna se da je pisao do kraja života.
Stjepan Mitrov Ljubiša (Budva 1824-1878), u početku je bio pod uticajem italijanske kulture, a posle upoznavanja Vukovog rada i sam se okreće narodnom stvaralaštvu i tradiciji, gde nalazi teme i za svoje spevove (Boj na Visu), i pripovetke (Pripovijesti crnogorske i primorske; Pričanja Vuka Dojčevića; Kanjoš Macedonović).
1513 - Crna Gora postaje sandžak (administrativna jedinica) Turskog Carstva pod upravom Skenderbega (Staniše) Crnojevića
1523 - doneta kanun - namet kojom se u Crnoj Gori uvodi poseban porez - filurija
1634 - Turska ugušila pobunu Kuča i Pipera
1712 - kazneni pohod pod Amed-pašom; poharan Cetinjski manastir
1714 - novi kazneni pohod pod Numan-pašom Ćuprilićem
1785 - kazneni pohod pod Mahmud-pašom Bušatlijom
1796 - pobeda Crnogoraca nad turskom vojskom u Martinićima
1796 - 22. septembra pobeda Crnogoraca nad turskom vojskom u Krusima; pogibija Mahmud-paše Bušatlije
1833 - u Petrogradu P. P. Njegoš rukopoložen za mitropolita
1847 - objavljen Gorski vijenac, delo P. P. Njegoša
1855 - donet Zakonik knjaza Danila
1858 - pobeda Crnogoraca i Hercegovaca nad Turcima kod Grahova
1876 - pobeda Crnogoraca i Hercegovaca nad Turcima na Fundini u Vučjem Dolu
1905 - donet Ustav Crne Gore
1910 - Crna Gora proglašena za Kraljevinu
1912 - oslobođeni gradovi Mojkovac, Bijelo Polje i dr.
1913 - februara opsada Skadra
[ Projekat Rastko Cetinje
| Promjena pisma | Pretraživanje | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]
/ Projekat Rastko Beograd /