Dr Goran Komar

Početak sloma srpskoga

Pobožnost Srba, a naročito dinarskih Srba, nesumnjivo, ni u prvoj polovici 20. vijeka koje imala kvalitet crkvenosti, jer je dozvolila da se u njoj prihvati jedna bogoboračka ideologija koja se u svojim najjasnijim odrazima projavila kao protivnarodni pokret. Pokret uperen i organizovan ka uništenju svih nacionalnih obilježja. Taj pokret je tražio svoje teorijske okvire u nekim tuđinskim ideologijama, i nikada nije uočio široki prostor za prihvatanje u određenim konstitucijskim odlikama srpskog naroda. On se jasno deklarisao protiv Crkve, učinio da Crkva postane siromašnija i kadrovski slabija, ali nikada, u deklarativnom i programskom smislu u postavljanju teorijskog okvira, u traženju jasnih prihvatišta i ishodišta, on nije markirao nešto što jeste bilo njegovo stvarno izvorište grube fizičke snage i njegove iznenađujuće masovnosti koja je bila izrazita upravo u onim središnjim djelovima srpskog naroda, na njegovom središnjem dinarskom planinskom bilu. Niko nije uočio još jednu istinu: ovaj je pokret i te kako naslonjen na tekovine austrougarske monarhije koja je upravo ovim djelovima srpskog etničkog prostora gospodarila u 19. vijeku. U tome se nalazi i objašnjenje za relativno značajno učešće u komunističkom pokretu naših primorskih Srba, pa čak i onih koji su vjekovima pripadali izgrađenom građanskom staležu, staležu pomoraca i trgovaca. U baštinjenju sintetičke religioznosti naših balkanskih političkih i kulturnih refugijuma i izolata, u srednjem vijeku, ali i vršnim vjekovima hrišćanskog srpskog milenijuma, srpski narod je mogao, pritisnut tuđim narodima opstati, ali kao narod izdijeljen na sitne političko–teritorijalne autonomije, kao narod koji je u visokom 18. vijeku živio u drevnom organizacionom modelu svojih rodovskih mreža. U to vrijeme taj je model organizovanja mogao biti djelotvoran. Naši su stari nama ostavili veliko materijalno naslijeđe srednjega vijeka. Sve što smo živjeli tokom 19. vijeka, pod austrougarskom okupacijom, predstavlja iskvareni, modificirani kodeks, i u običajno–vjerskom kompleksu. Mi koji smo izučavali izvornu arhivsku građu 18. vijeka u srpskom pomorju, znamo posigurno da život srpskoga društva u vijeku mletačke uprave, na primjer, i u 19. vijeku nose dosta razlika. Srbi su u drugu polovicu 19. vijeka i u 20. vijek ušli u dubokoj polarizaciji svojega društva: na predominirajuću skupinu (dio) naroda koji je živio iskvarene modele rodovske organizacione strukture sa prodiranjem elemenata tuđinskog državno–političkog i kulturnog globala u ove rezidue rodovskog društva, i onaj dio naroda koji je u to vrijeme neodstupno i žrtveno prihvatio načela hrišćanskog morala putem ugradnje specifično hrišćanskih dogmi u život naših dinarskih srpsko–pravoslavnih zajednica. To je onaj elitni dio društva koji je stvarao materijalno naslijeđe za nadmetanje sa svijetom i koji se založio za uspostavu hrišćanskog reda i poretka i uključenje velikog i skoro nepreglednog praslovenskog svijeta u porodicu Hristovih naroda Sredozemlja. Naš 20. vijek donio je velika iskušenja i produbljavanje duboke podjele Srba. Srbi koji su stajali u svojim kulturnim izolatima u poticaju svojeg najsnažnijeg dijela društva, anarhističke orijentacije, koji je davno izgubio organizacione šeme i izvršnu snagu drevnog ustrojstva srpskoga društva, a nesumnjivo u procesu brisanja i premodeliranja starih običajno–vjerskih ustanova, u doba Austrougarske, ponijeće se jednom tuđinskom protivdržavnom i protivcrkvenom idejom. Mi danas moramo prihvatiti da taj pokret nije bio mali. On je u svome artikulisanom obliku sažimao vascjeli korpus antisrpskih ideja. Nema ni jednoga elementa narodnosti koji nije bio pogođen, prije ili kasnije. On je upravo svoj vrhunski izraz u poratnoj istoriji Srba zadobio u djelovanju podgoričkog režima i u pokretu crnogorskih separatista postantibirokratskog preobraćenja, jer u njemu kao najsnažniji zagovarači ispunjeni mržnjom djeluju oni koji su smjenjeni. Srpska elita, srednji, građanski ili građanskiji dio društva, još je za vrijeme drugog svjetskog rata, i veoma intenzivno, poslije rata, uništen. Uništen ili raseljen, pomjeren. Obim fizičkog uništenja inventivnog dijela srpskog društva još uvijek nije moguće izmjeriti. Nije postojala ni slabašna mogućnost da mi kao društvo, naročito u našim prednjačećim regijama regrutujemo kvalitet za politiku, nauku, kulturu. Svi pokušaji stvaranja, objašnjavanja i iznalaženja realnih okvira za preusmjeravanje regresivnih tokova dogodili su se daleko, u emigraciji. Svi fizički sukobi Srba bili ono začeti u ratnim metežima vaskolikog svijeta, ili kako drugačije, predstavljaju izraz dubokog unutrašnjeg sukoba u srpskome narodu.

Srpski istraživači stvorili su u prošlosti mnogo vrijednih djela koja su nastojala da putem izučavanja u običajnom kompleksu, ili tačnije, običajno–vjerskom, dokuče obrise stare srpske vjere. Veselin Čajkanović je načinio neprevaziđena djela koja obilježava komparativnost i težnja za prepoznavanjem zajedničkih ishodišta evropske paganske tradicije. Mi smo u našim istraživanjima na terenu i u arhivima stekli utisak da je prekid sa sintetičkom tradicijom Balkana bio grub i gotovo trenutačan, i što je mnogo važnije – nije se dogodio davno. Dogodio se, barem kada su u pitanju naši primorski i neposredni poleđinski izolati, u poslednjih dvjesta godina, dakle, u vrijeme dominacije Austrougarske monarhije našim dinarskim planinskim etničkim i kulturnim jezgrama. Prekid je produbljivan u poslednjih pola vijeka vladavine Brozovih–brozovskih komunista u zajednici Južnih Slovena, koji u svome internacionalizmu nisu uočili duboki domašaj i šansu za teorijsko produbljavanje svoje ideje u iskvarenoj srpskoj etničkoj religioznosti čiji su praktični odrazi bili vidljivi u životu dinarskih Srba. Ali mehanizmi iskvarenog srpskog etničkog fronta su djelovali i bez napisanog programa rušeći narodnost i državnost. Upravo zbog toga dogodilo se da prekid istorijskog i mitskog pamćenja dinarskih Srba bude neobično potpun. Istorijsko pamćenje dinarskih Srba brisano je u dvije faze ili dva ogromna perioda. Prvi period trajao je dugo, gotovo jedan milenijum i začet je kao unutrašnji pokret, među Srbima, u sukobu dvije velike političke i ideološke grupacije. Ovaj je proces obilježila izrazita vremenska i prostorna diskongruentnost. Bijaše to proces praktične hrišćanizacije Srba pagana. Iako je ovaj postupak imao opšte nacionalni karakter, on se u različitim regijama prostirao izrazito neujednačeno. Utisak je, najslabije, tokom srednjega vijeka, kroz Bosnu i Crnu Goru. Otpor hrišćanizaciji i utemeljenju ustanova institucionalnog Pravoslavlja u ovim krajevima učiniće da se svršetak srednjega vijeka pomjera u vršne vjekove novoga vijeka. U ovim oblastima ipak je srpski narod ostvario veliku i originalnu duhovnu sintezu koja je svoje očigledne izraze sačuvala na grobnim spomenicima Bosne i Hercegovine u srednjem vijeku. U svakom slučaju, ovaj je proces i ovaj prvi period, obilježila postupnost, koja je dopustila da se u srpskim zemljama stvori prepoznatljivo materijalno–kulturno naslijeđe. Drugi period počinje sa početkom austrijske i austrougarske vladavine starim srpskim zemljama. Postoji mnoštvo dokaza o pokušajima zatiranja starih srpskih običajnih ustanova putem mjera državne represije. Osim toga, ova austrougarska uprava je donijela još nešto. Za dinarske Srbe biće 19. vijek vijekom obrazovanja u stranim zemljama i njihovim universitetima. Ovaj će vijek izroditi velike zatirače Istine o srpskoj narodnoj istoriji među samim Srbima, i isto tako, veliku i značajnu grupu promovenata Istine među Srbima i među strancima. Pored represije, u ovome vijeku stvaraće se među Srbima i nove norme i standardi društvenog rangiranja i vrednovanja sveukupnog tradicionalnog postupka i tradicionalnog života. Ovaj mehanizam konverzije Srba postaće djelotvornijim mehanizmom od mjera bilo kakve državne prinude. U doba austrougarske okupacije dinarskih oblasti, i to središnjih dinarskih oblasti (Bosne), srpski narod će stvoriti novi elitni sloj društva koji će pokazati nove reperne vrijednosti i mjerila društvenog uspjeha. Ovaj će proces obilježiti naglost i neprirodnost i on će svoj direktni produžetak doživjeti i pronaći u vrijeme uprave brozovskih komunista poslije drugog svijetskog rata, i u njemu. Biće to veliko finale u postupku zatiranja srpskih zemalja na prostoru južnoslovenske državne zajednice.

Vjerovatno je da nema zgodnijeg modela za posmatranje i izučavanje procesa rušenja narodnih obilježja i njegove narodne Crkve od Boke Kotorske. Sačuvani arhivi, veliki značaj i dometi kulturne misije male i ekonomski snažne srpske zemlje. Njeno poslednje narodno–crkveno okupljanje učinjeno je u prvim decenijama 19. vijeka na ostavštini velikog djela dračevićkih Srba pod upravom Venecije. Čak su to okupljanje nosili stari igumani koji su gradili poslednji i najjasniji simbol srpske Boke: Veliku crkvu manastira Savina. Od toga časa do danas ruši se srpska Boka, i sve srpske zemlje, a naš veliki i dobri dinarski svijet veoma izrazito. Dakle, ravno dvije stotine godina. austrougarska okupacija i njen direktni produžetak u komunističkom pokretu kod Srba u doba Josipa Broza Tita, koji je, evo, domašio do svojega vrhunca u anarhističkom i ateističkom pokretu crnogorskih separatista u naše dane.

// Projekat Rastko - Boka / Istorija //
[ Promena pisma | Pretraživanje | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]

© 2001. "Projekat Rastko - Biblioteka srpske kulture na Internetu"; Tehnologije, izdavaštvo i agencija "Janus"; kao i nosioci pojedinačnih autorskih prava. Nijedan deo ovog sajta ne smije se umnožavati ili prenositi bez prethodne saglasnosti. Za zahtjeve kliknite ovdje.