Đorđe
Ćapin
Odnos
prema srpskim spomenicima u Konavlima
Rad je pročitan 19. maja 1995. godine u Bijeljini
na "Savjetovanju o muzejskoj djelatnosti, arhivima i zaštiti baštine
u Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini", koje su organizovali
Sveslovenski savez i muzeji Republike Srpske i Republike Srpske
Krajine. Izvodi su objavljeni u časopisu "Pogledi" br. 182., Kragujevac
1995., str. 36-37.
 |
|
Prilog:
Letak pronađen u crkvi u Radovčićima 1992. godine
|
Ovaj rad nema pretenziju da pruži potpun uvid u broj i stanje spomenika
kulture u Konavlima, već samo da pruži dokaze o nekim primjerima
njihovog uništavanja i prepravljanja. Konavli nisu izuzetak. Sličnih
primjera ima u svim srpskim zemljama, posebno u onima koje su bile
pod austro-ugarskom okupacijom. Rad na otkrivanju brojnih falsifikata,
od srednjeg vijeka do danas, morao bi biti jedan od prioriteta naše
nauke. Razbijanje jedinstvenog srpskog etničkog i kulturnog prostora
pokušava se postići, između ostalog, i manipulacijama spomenicima,
od njihove pogrešne prezentacije – do prostog zaobilaženja i neregistrovanja.
***
Staru slovensku župu Konavle, koja na istoku graniči župom Dračevicom (današnja Hercegnovska opština), a na zapadu Žrnovicom (Župa dubrovačka), prema Konstantinu Porfirogenitu[1] naselili su Srbi. Srpski i pravoslavni karakter Konavli su u potpunosti sačuvali do prve polovine XV vijeka, kada padaju pod vlast Dubrovnika. I pored viševjekovne agresivne akcije Rimokatoličke crkve, koja je i uspjela da pokatoliči konavosko stanovništvo, tragovi njegovog pravoslavnog porijekla vidljivi su do danas.
 |
|
Slika
1.: Crkva Svetog Dimitrija u Pičetama
|
Konavli se pominju u izvorima kao jedna od župa Travunije ili kao
posebna kneževina. Oblast je bila u sastavu srpskih srednjovjekovnih
država (Duklje, nemanjićke Srbije, kasnije Bosne), a sa sve većim
slabljenjem centralne vlasti prelazi iz ruku u ruke raznih oblasnih
gospodara. Dubrovnik 1419. godine kupuje od Sandalja Hranića istočni
dio Konavala sa Vitaljinom, a 1426. ostatak od vojvode Radoslava
Pavlovića. Vjerski izrazito netolerantni Dubrovnik odmah počinje
prevođenje Konavljana u rimokatoličku vjeru. Akcija je sprovedena
relativno brzo, tako da se posljednji pravoslavni sveštenik Božidar
Taraković pominje 1466. godine.[2] Aktivnog otpora je
bilo u početku, a pasivnog i mnogo kasnije. Zbog snažnog otpora
stanovništva nije uspio pokušaj da se u selu Svetog Đorđa (današnji
Popovići), najjačem pravoslavnom centru, podigne franjevački samostan.
Narodna tradicija pamti ubistvo dva fratra franjevca, čak i mjesto
gdje se to dogodilo.[3] Samostan je kasnije podignut
u Pridvorju.[4] Kao trag pravoslavne prošlosti ostali
su brojni toponimi sa prefiksom "grčki", zatim Popovići, Popova
glava, Popova njiva, Kaluđer i sl.
Dubrovačka Republika se zadovoljila formalnim prevođenjem stanovništva u rimokatoličku vjeru, ali uglavnom nije dirala postojeće vjerske objekte i narodne običaje. (Razlike između pravoslavlja i rimokatolicizma u XV vijeku nisu bile izrazite kao danas, a za obje konfesije je još važio jedinstveni julijanski kalendar). Konavljani 1799-1800. godine dižu ustanak protiv dubrovačke vlastele, a u ratu Rusa, Crnogoraca i Bokelja protiv Francuza 1806-1807. godine dio Konavljana prilazi savezničkoj vojsci i pali imovinu Dubrovčana. Tek od pada pod Austriju 1815. godine počinje sistematska akcija na denacionalizaciji, iskorjenjivanju starih srpskih narodnih običaja i uništavanju i prepravljanju srpskih spomenika. Akcija traje do pada Austro-Ugarske 1918., a nastavlja se još većim intenzitetom za vrijeme tzv. Nezavisne Države Hrvatske i komunističke SR Hrvatske u bivšoj SFRJ. Sve do početka austrijske okupacije, pa i mnogo kasnije, hrvatsko ime je potpuno nepoznato u Konavlima. Tek od druge polovine XIX vijeka, kada su svi rimokatolici srpskog jezika proglašeni Hrvatima, postepeno se uz pritisak vlasti i Crkve i Konavljani počinju izjašnjavati kao Hrvati.
 |
|
Slika
2.: Nadvratnik crkve Svete Varvare u Mrcinama
|
Međutim, i pored pritisaka, najveći broj Konavljana čuva stare srpske
narodne običaje (krsna slava, Božić sa badnjacima i sl.), pamti svoje
porijeklo (Crna Gora i Hercegovina) i "staru vjeru".[5]
Do 1941. godine se mnogi i formalno izjašnjavaju kao Srbi rimokatolici.
Zadržavanje stanovništva pod svojom kontrolom Crkva postiže raznim
metodama, pa i otvorenim pritiscima i prijetnjama.[6]
Tradicija u Konavlima bilježi preko trideset lokaliteta na kojima su bile "grčke" ili "pravoslavne" crkve i "grčka" groblja. Predanje bilježi i najmanje četiri pravoslavna manastira. Za neke crkve izričito govori da su građene "kad je u Konavlima bila pravoslavna vjera".[7]
***
Spomenici kulture srednjeg vijeka zaslužuju posebnu pažnju i najubjedljivije svjedoče o pravoslavnom karakteru Konavala. Upravo oni (ne samo u Konavlima, kako ćemo vidjeti kasnije) su sve do najnovijeg doba predmet besprimjernih manipulacija, prepravljanja i uništavanja.
Zapanjujuća je činjenica da u Konavlima poslije Drugog svjetskog rata nisu vršena arheološka rekognosciranja i iskopavanja, ili ako jesu, njihovi rezultati su sakrivani od naučne javnosti. Konavli su "prazan" prostor na arheološkim kartama, naročito za srednjovjekovni period. Treba napomenuti da je Dubrovačka opština bila centar turizma bivše SR Hrvatske i jedna od najbogatijih opština u toj republici, pa se takav odnos prema kulturnoj baštini (za razliku od etničkih hrvatskih krajeva) ne može pravdati nedostatkom materijalnih sredstava, a naročito ne nedostatkom stručnih kadrova ili stručnog interesovanja. Hrvatske vlasti su isključivo iz političkih razloga sprečavale istraživanja, jer bi njihovi rezultati samo mogli štetiti hrvatskom "pravu" na okupirane srpske zemlje i otvorenim teritorijalnim pretenzijama na druge srpske oblasti (Boka Kotorska). Spomenici kulture nisu štićeni, tako da je njihov broj na terenu danas manji od inače oskudnih i nepotpunih podataka u literaturi.
Više crkava, koje su bile orijentisane ka istoku i imale pravoslavne oltare, porušeno je u drugoj polovini XIX vijeka, za vrijeme austro-ugarske okupacije, da bi na njihovim temeljima ili u neposrednoj blizini bile podignute nove, sa drugačijom orijentacijom i bez apside. (1885. godine je srušena crkva Roždestva Presvete Bogorodice iz XV vijeka ispod Soko-grada, polovinom XIX vijeka crkva Sv. Jovana u Ljutoj, u novije vrijeme crkva sa "grčkim" grobljem u Račevom polju i podignuta današnja Sveti Rok itd.). Ako se rušenje starih crkava i njihovo "obnavljanje" može nekako i pravdati neznanjem u XIX vijeku, nastavak takve prakse do šezdesetih i sedamdesetih godina ovog (XX) vijeka (kada postoje razvijene službe evidencije i zaštite spomenika kulture) upućuje na namjerno, kriminalno uništavanje spomenika da bi se prikrile njihove pravoslavne karakteristike.
 |
|
Slika
3.: Crkva Svetog Dimitrija u Gabrilima
|
Dvije crkve – Svetog Velikomučenika Dimitrija u Pičetama i Svete
Velikomučenice Varvare u Mrcinama, u stručnoj literaturi[8]
su zabilježene kao jednobrodni hramovi sa polukružnim apsidama, pravoslavnim
posvetama[9] i velikim nekropolama stećaka. Crkve, koje
su postojale do sredine šezdesetih godina XX vijeka, u takvom obliku
više ne postoje.
Crkva Svetog Dimitrija u Pičetama (Mitrova crkva) je danas građevina pravougaone osnove, dimenzija 5,80 x 3,70 metara, bez apside (slika 1.). Na sjevernoj i istočnoj strani sadašnjeg objekta zapaža se veća koncentracija šuta, koji uz istočni zid formira polukružnu osnovu (temelj apside). U blizini crkve nema ni jednog stećka. Iza nje su se sve do Prvog svjetskog rata sahranjivali pravoslavni.[10] Svi nadgrobni spomenici su danas uništeni.
Crkva Svete Varvare (Varina crkva) u Mrcinama danas takođe nema apsidu. Na nadvratniku je u plitko urezanom kvadratnom polju uklesan krst i godina 1889. Kako je površina kvadratnog polja potpuno bijela (slika 2.), sa svježim urezima i tragovima dlijeta, za razliku od okolnih površina koje su vremenom dobile sivu patinu, falsifikat ne može biti stariji od sedamdesetih godina ovog (XX) vijeka. Može se samo nagađati šta je uništeno ovom intervencijom. Sačuvana je nekropola stećaka koju mještani zovu "groblje Kulina bana". Crkvu Svete Varvare i neposrednu okolinu hrvatske okupacione vlasti su 1992-1993. godine pretvorile u utvrđene tenkovske položaje hrvatske vojske, što predstavlja još jednu, u nizu zloupotreba spomenika.
Spolja je prezidana i crkva Svetog Đorđa u Cavtatu, ali se iznutra još vidi pravoslavni oltar. Između dva svjetska rata crkva je bila pravoslavna. U porti je i sada pravoslavno groblje sa više grobova ruskih emigranata.
 |
|
Slika
4.: Nadgrobni natpis porodice Zore sa gradskog groblja u Cavtatu
|
Crkva Svetog Dimitrija u Gabrilima (slika 3)[11] iz
doba srpske države u Duklji (XI vijek) najstarija je sačuvana crkva
u Konavlima. Orijentisana je prema istoku; apsida je spolja četvrtasta,
a spoljni zidovi ukrašeni lezenama. U izvornom obliku su sačuvane
crkve Sv. Ane u Lovornu (XIII-XIV vijek) i starija (od dvije postojeće)
crkva Svetog Spasa u Vitaljini (XIV-XV vijek), obje sa pravoslavnim
oltarima, orijentisane ka istoku. Crkva u Vitaljini je van upotrebe
i pretvorena je u ostavu.
***
Značajno svjedočanstvo pravoslavne prošlosti Konavala su stećci, nadgrobni spomenici XIV-XV vijeka, karakteristični za srpski dinarski prostor od Like do Skadarskog jezera, a na sjeveru do Posavine. Od austro-ugarske okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine do danas stećci su zloupotrebljavani u političke svrhe, sa ciljem izuzimanja teritorija na kojima se nalaze iz srpskog nacionalnog korpusa. Pripisivani su bez valjanih dokaza istorijski i arheološki neuhvatljivim "bogumilima" i predstavljali su kamen temeljac u građenju takozvane "bošnjačke" odnosno "muslimanske" nacije. Takve teze danas većina nepristrasnih istraživača ne prihvata, što čitavu bajku svodi na razumnu mjeru i sve više je približava istini. Danas se pouzdano može tvrditi da stećci, s obzirom na smještaj pored pravoslavnih crkava (živih crkava, crkvina i crkava koje su kasnije preuzeli rimokatolici), orijentaciju istok-zapad sa glavom pokojnika na zapadu, natpise i ornamentiku, te rasprostranjenost isključivo unutar srpskog etničkog prostora – pripadaju vjernicima Istočne pravoslavne crkve.[12]
Stećci u Konavlima postoje na više od dvadeset lokaliteta i ne razlikuju se od onih u ostalim djelovima Travunije. Potpuno se stilski naslanjaju na susjedne oblasti današnje Hercegovine, hercegnovskog kraja i Župe dubrovačke. Od pomenutih dvadeset, dvanaest lokaliteta uopšte nije poznato u stručnoj literaturi. Stećci danas postoje kod crkava Sv. Ivana i Sv. Vida u Vodovađi, Male Gospe ispod Sokola, Sv. Srđa i Vakha i Sv. Trojice u Pridvorju, Sv. Varvare u Mrcinama, Sv. Roka u Đurinićima, Sv. Spasa u Vitaljini, Sv. Ivana u Ljutoj, Sv. Ilije u Strujiću, Sv. Mihaila u Mihanićima, Sv. Dimitrija u Gabrilima, Sv. Luke u Brotnicama, Sv. Đorđa u Cavtatu, Sv. Luke u Komajima, Sv. Ane u Poljicama itd. Pregled nije potpun i detaljnijim rekognosciranjem bi se broj lokaliteta najvjerovatnije povećao. Jedini natpis na stećku je pronađen u Brotnicama.[13] Ostali ćirilični natpisi koji se pominju u literaturi[14] danas su uništeni. Samo u Brotnicama (Gornji Konavli, uz samu današnju hercegovačku granicu) stećci se nalaze na svojoj prvobitnoj lokaciji i orijentisani su istok-zapad, dok su na ostalim lokalitetima izmještani, namjerno lomljeni i upotrebljavani kao građevinski materijal. Dok u susjednim oblastima današnje Crne Gore i Hercegovine postoje samo sporadični primjeri izmještanja, u Konavlima se može govoriti o namjernom, sistematskom remećenju prvobitne orijentacije. Na većini grobalja danas je znatno manje stećaka nego što je navedeno u literaturi (npr. Mala Gospa ispod Sokola, Sveti Spas u Vitaljini). Veliki broj stećaka je sekundarno upotrebljen za nove grobove ili za ograde crkvenih porti, stepeništa, kapije i sl.
***
 |
|
Slika
5.: Natpis na spomeniku Mata Vragolova sa gradskog groblja
u Cavtatu
|
Na savremenim grobljima gotovo da nema nadgrobnih spomenika prije
1900. godine. Između godine 1900. i početka Prvog svjetskog rata,
i nekoliko godina poslije njega, većina seoskih grobalja je obnovljena
i potpuno izmijenila izgled. Uništeni su skoro svi stariji nadgrobni
spomenici. Uočeno je da se na latiničnim nadgrobnim natpisima sa
početka ovog (XX) vijeka ponekad miješaju ćirilična slova (groblje
u Jasenicama i dr.). Među najstarijim natpisima je jedan ćirilični
sa gradskog groblja u Cavtatu, koji pripada rimokatoličkoj porodici
Zore (slika 4.):
RAKA
PORODICE ZORE
IZ
CAVTATA
PODIGNUTA GODINE
1889.
O srpskom osjećanju nekih starih Konavljana rimokatolika svjedoči latinični natpis na grobu Mata Vragolova (1907.), takođe sa groblja u Cavtatu:
DNE VI TRAVNjA GOD. MCMVII
PRESELI SE U VJEČNOST
U CVIETU MLADOSTI
MATO VRAGOLOV
POKOJNOG KAP. STIJEPA
VELEPOSJEDNIK I PRAVNIK
RODOM I DOMOM CAVTAĆANIN
DUŠOM SRBIN
BIJAŠE MLADIĆ PLEMENITE DUŠE
POŠTENA SRCA
MNOGO UMAN I UČEN
RADO SE JE S NARODOM BAVIO
SIROMASIMA SKROVITO POMAGAO
POŠTENIJEM OMILIO
NIKOME SE NE OMRAZIO
UZ TO ZASLUŽIO
DA BEZ RAZLIKE RODA I ZAKONA
SVAK GA ZAŽALI I POŽALI
VJEČNA MU USPOMENA
Riječi "DUŠOM SRBIN" su namjerno uništene (slika 5.).
***
Manipulacije spomenicima kulture nisu specifičnost Konavala, mada je tu stanje daleko gore nego u drugim krajevima, gdje je brojno i organizovano pravoslavno stanovništvo pružalo otpor i uglavnom očuvalo svoje spomenike, naročito crkve. Uništavanja spomenika i raznih podmetanja ima i u Boki Kotorskoj.
Na gradskim vratima Herceg-Novog (Tora) stajao je ćirilični natpis koji je namjerno uništen.[15] Ćirilični natpisi iz XVIII vijeka na crkvama u zaleđu Herceg-Novog (Sveti Spas u Mojdežu, Sveta Varvara u Mokrinama), koji govore o obnovi tih crkava (dakle o njihovoj genezi iz srednjeg vijeka, prije dolaska Turaka), nikada nisu registrovani ni objavljeni, a većina crkava nije proglašena spomenicima kulture. Ruševine manastira Potplanina u Mojdežu, koji se javlja u arhivskim dokumentima kroz čitav XVIII vijek[16] zaštićene su 1957. godine.[17] Iako postoje arhitektonski ostaci na terenu, koji nisu arheološki istraženi, manastir je brisan iz Registra zaštićenih spomenika.
Pravoslavna crkva Svetih Vračeva Kozme i Damjana u Ratiševini (Herceg-Novi), jednobrodna građevina sa apsidom, orijentisana ka istoku, na kojoj su vidljive tri arhitektonske faze, od kojih prva pripada XIV-XV vijeku, nikada nije registrovana kao spomenik kulture. Nije obnovljena poslije zemljotresa 1979. godine. Na mjestu Svetih Vračeva u austro-ugarskom katastru je ubilježena rimokatolička crkva "Svi Sveti" (kat. čest. 518, br. 55.). Iz katastra je taj pogrešan podatak mehanički prenošen sve do novijih topografskih karata Vojnogeografskog instituta JNA (1:50000 Kotor 1, 1967. i 1:25000 Cetinje 1-1, 1974.). Kalendarsko poklapanje rimokatoličkog praznika Svih Svetih (1. novembra po gregorijanskom kalendaru) sa pravoslavnim Svetim Vračevima (1. novembra po julijanskom) upućuje na namjerno podmetanje. Da je u pitanju praksa, a ne slučajnost, svjedoči kapela Svih Svetih u Dobroti (Kotor), koja se u narodu još zove "Sveta Vrača".[18] Međutim, u slučaju Ratiševine radi se o crkvi koja je uvijek bila pravoslavna, a nalazi se u selu u kome nikada nisu živjeli rimokatolici.
Crkva Presvete Bogorodice u Budvi je preimenovana u Santa Maria in Castello, djelimično porušena 1888. godine, a zatim pretvorena u vojni magacin.
Crkva Svetog Save Osvećenog iz XII vijeka u Budvi takođe je za vrijeme Austro-Ugarske pretvorena u vojno skladište. Prvobitno je bila posvećena Svetom Marku. Poslije 1550. godine prisvojili su je franjevci. Falsifikovan je latinski natpis sa godinom 1112. i posvetom crkve, koji je ugrađen u dnu južnog otvora za noseću gredu ikonostasa. Slova u sredini natpisa su dublje urezana, što znači da je uklesan pošto je kamen već bio uzidan. Nelogična je spolija sa početka XII vijeka u crkvi koja zaista potiče iz XII vijeka. Falsifikator je očigledno mislio da je crkva novija, a posveta Svetom Savi Osvećenom je izmišljena da bi se suzbijao kult Svetog Save Srpskog, koji je veoma razvijen u okolini Budve.
Najotvorenije falsifikovanje istorije u novije doba predstavljaju spomen-ploče povodom hiljadugodišnjice krunisanja hrvatskog kralja Tomislava 1925. godine. Iskorišćen je zgodan politički momenat (rođenje princa Tomislava Karađorđevića 1928.) i euforija ujedinjenja i integralnog jugoslovenstva, da se posiju i po srpskom primorju, daleko van granica Hrvatske kralja Tomislava i preko 250 kilometara vazdušne linije daleko od istočne etničke granice Hrvatske.
Napomene:
1 Kovačević Jovan, Istorija Crne Gore I, Titograd 1967., str. 291.
2 Vukmanović Jovan, Konavli, SANU posebna izdanja knj. DXXVII, Beograd 1980., str. 36.
3 Vukmanović J., n. d., str. 363.
4 Toponimi "Dvor" i "Pridvorje" se vezuju za dvor dubrovačkog kneza. Međutim, obližnji toponim "Kraljevo" ukazuje na starije porijeklo, na Nemanjiće.
5 Sve do sedamdesetih godina ovog (XX) vijeka Rimokatolička crkva nije uspjela da iskorijeni običaj davanja pomena pokojniku četrdeseti dan poslije smrti. Na vratima crkve Sv. Spasa u Vitaljini su šezdesetih godina ostavljane poruke tipa: "Kod katolika pomen za mrtve poslije ukopa jest treći, sedmi i trideseti dan, A NE KOJI DRUGI!" i "Tko god umre idite svi u sprovod i na svetu Misu, muški i ženske sve. Pustite stari običaj".
6 Letak iz crkve u Radovčićima (vidi prilog)
7 Vukmanović J., n. d., str. 377.
8 Đurić Vojislav, Istorija Crne Gore II/2, Titograd 1970., str. 442-443.
9 Posvećene istočnim svetiteljima, ukoliko se ne misli na pisane posvete, koje danas ne postoje.
10 Vukmanović J., n. d., str. 424.
11 Pušić Ilija, Crkva Sv. Tome u Kutima, Zograf 17., Beograd 1986., str. 75., sl. 5.
12 Glušac Vaso, Istina o bogomilima, Beograd 1941/1945., reprint Beograd 1992.
13 Bešlagić Šefik, Stećci u Brotnjicama, Anali Historijskog instituta JAZU VIII-IX, Dubrovnik 1962., str. 68-69, sl. 4.
14 Vukmanović J., n. d., str. 424.
15 Popović Tomo, Herceg-Novi, Dubrovnik 1924., reprint Herceg-Novi 1982., str. 253.
16 Crnić-Pejović Marija, Jedno naselje hercegnovske opštine u XVIII vijeku – Mojdež po dokumentima Arhiva Herceg-Novoga, Boka 10., Herceg-Novi 1978., str. 69-76.
17 Rješenje Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Cetinje br. 1144/57 u arhivi Zavičajnog muzeja u Herceg-Novom
18 Tomić Antun, Toponimi Dobrote, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru XXV, Kotor 1977., str. 140-141.
//
Projekat Rastko - Boka / Istorija //
[ Promena pisma | Pretraživanje | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]
©
2001. "Projekat
Rastko - Biblioteka srpske kulture na Internetu"; Tehnologije,
izdavaštvo i agencija "Janus"; kao i nosioci pojedinačnih
autorskih prava. Nijedan
deo ovog sajta ne smije se umnožavati ili prenositi bez prethodne
saglasnosti. Za zahtjeve kliknite ovdje.
|
