[Projekat Rastko - Skadar] Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji

Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Gordana Tomović

Altin u XIV i XV veku

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Altin je bila oblast, poznata iz srpskih srednjovekovnih i potonjih turskih izvora, koja se prostirala većim delom u današnjoj severoistočnoj Albaniji i manjim delom u Jugoslaviji, na južnim i jugoistočnim padinama i ograncima Prokletija, i u porečju reka Valbone, Drima i Erenika. Veći deo oblasti zahvata područje visokih planina sa vrhovima preko 2000 m na kojima se tokom cele godine zadržava sneg. Goli i krševiti vrhovi predstavljali su neprohodni pojas, niže zone travnih pašnjaka i suvati omogućavale su intenzivno stočarenje, a južni i jugoistočni deo, niži i pitomiji, drimskom kotlinom bio je otvoren uticajima mediteranske klime. Ovakav reljef i sučeljavanje alpske i mediteranske klimatske zone uslovili su da se stalna naselja razviju u dolinama reka, a u planinskom području katunska naselja ili stanovi.

Pre više od što godina, 1865, austrijski konzul J. Han, putujući porečjem Drima, zabeležio je kratke podatke o pojedinim naseljima ove oblasti. Krajem sedamdesetih godina XIX veka učeni ruski konzul u Skadru i Prizrenu I. S. Jastrebov putovao je po Staroj Srbiji i Albaniji i prvi je, na osnovu istorijskih izvora, tragao za altinskim naseljima i međama. Velika je zasluga Jastrebova što je svojim putnim zapisi ma sačuvao od zaborava imena i opis nekih starih naselja, koja su netragom nestala, bilo da su zatrvena, ili se stopila sa drugim, ili im je ime promenjeno. U to vreme predeo se nazivao Đakovska Malisija, a u njemu je bilo 50 sela.^[1]

Putopisi Antonija Baldačija iz Albanije sadrže dragocene podatke o geografiji, biljnom svetu, naseljima, putevima i ljudima, a nastali su kroz sistematska proučavanja italijanske ekspedicije tokom više godina. Severna Albanija ispitivana je 1897. godine i tada je izrađena karta takozvanih Albanskih Alpi - Prokletija. Boreći se sa teško prohodnim terenom istrajni Baldači je uspeo da prodre do samog jezgra Prokletija. Zadivljen veličanstvenim planinskim prizorom koji su činile hiljade golih vrhova, kao kameno more, zabeležio je i ovo: "Orografski sistem Bješka Nemuna nije do sada prikazan ni na jednoj karti. Zauzima veoma prostranu teritoriju potpuno neistraženu i nepoznatu. Mnogi vrhovi nemaju ime, osim za mali broj domorodaca".^[2]

Od vremena Jastrebova do danas nisu obavljena terenska istraživanja srednjovekovnih altinskih naselja i njihovih međa. Prostorni razmeštaj oblasti u graničnim predelima dve države, umesto da bude razlog saradništva naučnika, bio je osnovna smetnja u izučavanju Altina. Albanski istoričari i orijentalisti ograničili su se na objavljivanje turskih izvora u kojima je popisana ova oblast i na proučavanje procesa islamizacije, dok su jugoslovenski istraživači bili upućeni na neprecizne karte i oskudne podatke dobijene od žitelja pograničnih naselja. Stoga je razumljivo što do sada nije napisan poseban rad o srednjovekovnom Altinu, mada su altinska naselja obrađena u više rasprava, u glavnom u okviru izučavanja dečanskog vlastelinstva. Poslednjih godina mnogo su napredovala onomatološka istraživanja, zasnovana na kritičkom izdanju dečanske hrisovulje, ostalim domaćim izvorima i objavljenim turskim popisnim knjigama iz XV i XVI veka. Onomastička proučavanja M. Grković i naročito M. Pešikana, kroz prethodna istorijsko-geografska proučavanja, otvorila su demografsku sliku južnih oblasti srednjovekovne srpske države. U radovima M. Pešikana ispravljene su mnogobrojne pogrešne ubikacije i stvoren je istorijsko-geografski rečnik praćen kartama i skicama. Proučena su imena ljudi iz Altina i podvrgnuta posebnom onomatološkom postupku.^[3] Sa istim krugom već poznatih izvora o Altinu postavlja se pitanje da li se može nešto novo reći o ovoj oblasti. Ovaj rad predstavlja pokušaj da se sakupe izvori o Altinu i objedine rezultati dosadašnjih istraživanja, ispravi poneka pogrešna ubikacija i ustanovi gde su se nalazila neka mesta koja su u nauci ostala nepoznata, istakne ekonomska osnova života, zanimanje stanovnika, crkvena pripadnost i u celini unese više svetlosti u srednjovekovni život ovoga i danas po mnogo čemu zabačenog i zaostalog područja.

Ime oblasti, Altin, koje se javlja samo u srpskim srednjovekovnim izvorima, nije slovenskog porekla. Pored Venecije postojao je rimski grad Altin, što ukazuje na rimsku sponu u nastanku toponima koji je izveden od latinskog prideva altus - visok, sa starijom opšte-mediteranskom osnovom al istog značenja i indoevropskim sufiksom in. Po osvajanju ovih oblasti Turci su zadržali stari naziv prilagodivši ga svome jeziku. Tako je Altin postao Altun-ili, što znači Zlatna zemlja, a taj se naziv zadržao u turskim popisima i fermanima i kroz XVI vek. Albansko ime oblasti - Malisija, Malesija i Malcija - u stvari vraća prvobitno značenje starom Altinu, označavajući je kao područje alpskih planina koje su zakrilile, kao trajan i upečatljiv bedem, niže doline i kotline.^[4]

Altin se u izvorima prvi put pominje u žitiju srpskog pustinožitelja sv. Petra Koriškog, koje je napisao, oko 1310. godine, biograf sv. Save, Teodosije Hilandarac. U vreme kada je bilo potrebno da se, pored kultova vladara-svetitelja, stvore i kultovi domaćih svetitelja, za pisca žitija Petra Koriškog izabran je najbolji, tada već proslavljeni biograf sv. Save, monah Teodosije Hilandarac. Na poziv bivšeg sabrata, starca Grigorija, Teodosije napušta Svetu Goru i dolazi u Srbiju. Posetio je skromni grob pustinožitelja Petra Koriškog u pećinskoj crkvici iznad sela Koriše i od priča i još živog sećanja Petrovih učenika i meštana iz okoline stvorio jedno od najlepših dela u srpskoj srednjovekovnoj književnosti. Petar je bio rodom "iz kraja hvostanskog u Dioklitiji, iz nekog sela koje se zove Unjemir, sin blagovernih i blagočastivih roditelja ..." Po smrti oba roditelja, sa mlađom sestrom, koja nije htela da ga ostavi, živeo je kao inok uz crkvu apostola Petra više rodnog sela, provodeći dane u postu i molitvama. Težio je da se više osami, stoga "... ustadoše, te otidoše u drugi kraj, koji se zove Altin, i tamo, opet blizu jedne crkve svetoga i vrhovnog apostola Petra, u podvigu posta življahu. Ali se ni tamo delima dobrodeteljnim od posetilaca sakriti ne mogoše." Zato odlaze u planinu iznad sela Koriše kod Prizrena, gde je brat, stalno gonjen težnjom da se mučeničkim ispaštanjima i molitvama približi Bogu, odbegao sestri i u pećini iznad sela kao isposnik okončao svoj život. Milošću božjom njegove mošti ubrzo su stekle čudotvornu isceliteljsku moć i nadaleko proslavile njegov grob. Pećina sa grobom pretvorena je u crkvu, a Petrovo telo je razgrabljeno na sve strane. Ispričana lepim i živim jezikom povest o sv. Petru Koriškom ima čvrste geografske okvire. Selo Unjemir postoji i danas istočno od Kline pod imenom Ujmir, a u samome selu nalaze se ostaci crkve Petrovice na brdu Petrovici. Prilaz Altinu odatle je vodio starim putevima preko prevoja Morine, zapadno od Đakovice, ili sela Zogaj na planini Paštriku u dolinu reke Bistrice i Valbone do Drima. Jastrebov je video ruševine crkve Sv. Petra i Pavla u blizini sela Grijaj na desnoj obali reke Valbone, pa je pretpostavio da se tu podvizivao Petar Koriški, jer nije našao u Malisiji neku drugu crkvu ove posvete. Iako su kratki podaci iz žitija Petra Koriškog, oni Altin označavaju jasno kao oblast, kraj u kome je postojala pravoslavna crkva Sv. Petra i pravoslavno stanovništvo, ono koje je stalno posećivalo pustinjaka i kome je on činio dobra dela. Kako je Petar Koriški umro u dubokoj starosti, a u Altin je stigao kao mladić, smatra se da njegov boravak u Altinu pada u sredinu XIII veka.^[5]

Početkom XIV veka na severnim granicama Altina postojali su tačno omeđeni planinski i seoski prostori manastira Gradca, zadužbine kraljice Jelene Anžujske, supruge kralja Uroša I, jednog od svetogorskih vlastelinstava, verovatno Hilandara, i manastira Sv. Stefana u Banjskoj. Na altinske međe izlazile su kruševske planine "među Plavom i Altinom", kako se navodi u svetostefanskoj hrisovulji. Planine su dodeljene Banjskoj uz selo Kruševo sa trgom, koje postoji i danas istočno od Gusinja^[6] Iako je jedan broj naziva međnika nestao, prema izrazitoj konfiguraciji terena i rečnim tokovima može se približno rekonstruisati srednjovekovni atar sela Kruševa i opseg kruševskih planina. Selo Kruševo sa trgom prolazilo je na levu stranu reke Ljuče uz Vukov potok, što može biti Martinovički potok, jep je to jedini rečni tok na toj strani. Međa se pela na planinu Visitor i ponovo prelazila Ljuču uz Beli potok i planinu Štirnicu, čije se ime nije sačuvalo, a koja je kasnije dodeljena manastiru Dečanima. Odatle je planinskim razvođem seoska granica izlazila na planinu Bor, danas Maja Bora, 2035 m, jugoistočno od Gusinja, a potom silazila u reku Ržanu i njenim tokom do ušća u Prudšticu. Imena ovih reka nisu se sačuvala, ali prema podacima iz svetostefanske povelje i pomena Ržane u dečanskoj hrisovulji, to je današnji Belički potok, koji stvaraju vodeni tokovi sa planine Belič, pravih krševitih Prokletija gde se sneg i led zadržavaju tokom cele godine. Belički potok uliva se u Grlju, koja nastaje od više vrela i slapova sa planine Belič i drugih delova Prokletija. Najviši vrhovi Prokletija sredinom XIV veka nazivani su Prudima, pa je i reka koja sa njih teče dobila ime Prudštica, što potpuno odgovara izvorištu Grlje. Od ušća Ržane u Prudšticu međa sela Kruševa išla je uz tok reke Prudštice do Umovrenog potoka - sastavnice Grlje kod vrela Oko. Tu je atar sela Kruševa prelazio na levu stranu Grlje, tako da su dolinu Ropojani i reke Grlje, koja se u donjem toku naziva Bpyja, delila dva banjska sela, Kruševo i Gusino, današnje Gusinje.

Kruševske planine se nisu neposredno nastavljale na atar sela Kruševa, pa su za njih u povelji date posebne međe. Na istočnoj strani kruševske planine izlazile su na gradačke međe, posed manastira Gradca kraljice Jelene, što je mogla da bude planina i katunsko naselje Bjelaj na državnoj granici, jugoistočno od Plava. Zatim je planinska međa išla u Treskavac (danas Treskavička reka koja izvire ispod vrha Ćafa Bjelaj), na svetogorsku među, odnosno hilandarski posed. To bi bilo selo i planina Kopiljača na levoj strani Treskavičke reke. Dalje je granica išla u Sečenu stenu, verovatno planina Škić, između Hotske reke i Trokuske reke, južno od Plava; na brod, prelaz preko Trokuske reke; na Dobru vodicu, što odgovara položaju planine Potkobila iako se ime nije sačuvalo; na Hotiš, verovatno vrh Kadis, 2102 m, jugoistočno od Gusinja u donje čelo Ržane - do jednog od tokova izvorišne čelenke Beličkog potoka. Južna granica kruševskih planina tekla je grebenima Prokletija duž državne granice, kako se navodi u dečanskim hrisovuljama. Severne granice kruševskih planina jednim delom se poklapaju sa južnim međama plavskih planina dodeljenih Dečanima. To su bile planine Dobra vodica, Sedmi bori i Štirnica, kojima se docnije dodaju Treskavica, Košutica, Crni kamen, Bela vodica, Hrid i Dol. Kruševske planine; okružene dečanskim posedima, obuhvatale su planinski venac uz jygoslovensko-albansku granicu južno od Plava sa planinom Sapicom (Šćapicom), severnim padinama planine Vranice, planinom Trokus i Korolac. Tragovi srednjovekovnog manastirskog poseda na ovom prostoru travnatih pašnjaka i suvati, veoma pogodnih za razvoj stočarenja, sačuvali su se u nazivu vrha Zabel i istoimenog katunskog naselja na izvorištu Trokuske reke.

Kada je 1330. godine kralj Stefan Uroš III Dečanski osnivao manastir Dečane i obdario ga mnogobrojnim zemljišnim prilozima, u planinskom području oko manastira mogao je da priloži ono "što je ostalo od hrisovulja svetogorskog i gradačkog...", ali je kao celoviti zaokružen zemljišni posed Dečanima dodelio Altin, sa svim selima i međama i poimenično nabrojanim stanovnicima. Bilo je deset sela: Trebopolje, danas Tropoja, sa 61 kućom i 142 muške glave; Babijane, danas Babina, sa 33 kuće i 103 žitelja; Lužane, sada Luža, imalo je 83 stanovnika i 28 kuća; Gorane, nepoznato, sa 68 kuća i 260 stanovnika; Šipčane, sada Šipšaj, sa 40 kuća i 143 stanovnika; Sošane, danas istoimeno selo, imalo je 31 kuću i 99 stanovnika; Bunjane, sada Bunjaj, sa 57 kuća i 190 stanovnika; Greva, selo Grijaj blizu Bunjaja, sa samo 9 kuća i 26 stanovnika; Krastavljane, sa 46 kuća i 138 stanovnika, za koje se ne zna gde se nalazilo. Nepoznat je položaj i desetog sela Buljubi, koje je imalo 58 kuća i 159 stanovnika. U ovih deset sela bilo je ukupno 431 kuća sa 1343 stanovnika. Izuzev u malom selu Grevi, stanovništvo u altinskim naseljima bilo je srpsko i pravoslavno. U sedam altinskih sela bilo je petnaest popova, što znači da je u nekim selima bilo i više crkava. U selu Trebopolje bilo je četiri popa: pop Rajko, pop Priboje, pop Dobroslav i pop Milovan Peničić. Po tri popa bilo je u selu Gorane (Smil, Dobretin i Toloje) i u selu Šipčane (Toloje, Šorijak i Obrad), a po dva popa u selu Babijane (Strezo i Bogoje) i u selu Krastavljane (Priboje i Dragan). U selu Sošane postojao je jedan pop, Radin, kao i u selu Bunjane, pop Dragan Črtalo.

Sva sela, koja postoje i danas, nalaze se na teritoriji Albanije. Seoska područja su se dodirivala, tako da su sva mogla biti obuhvaćena jednom zaokruženom graničnom linijom koja istovremeno predstavlja granice Altina,^[7]

Iako je, na osnovu dosadašnjih istraživanja, geografski položaj Altina poznat, potrebno je iznova razmotriti istočne granice. Prvi međnik, Matorski preslop, ostaje nepoznat, dok je stari naziv Tlsto brdo danas promenjen u Stoberce, ili Ćafa Stobrda, što nije u nauci zapaženo.^[8] Planina se nalazi na samoj jugoslovensko-albanskoj granici jugozapadno od Đakovice. Sledeća odrednica: "kako upada u Žrkovo u Slatinu" može se protumačiti razvođem ispod Stobrda između sela Žerke na albanskoj strani, jugozapadno od Đakovice, i gornjeg toka reke Skatine, nekadašnje Slatine. Dalje granice Altina na jugu poznate su: ispod Radogošte i ispod Dlge, danas sela Radogoš i Dega, izbijale su na reku Valbonu. Ostao je nezapažen još jedan međik u pravcu severozapada - Mečina, danas Tepi i Mečines, vrh visok 1859 m iznad sela Šenđerđi. Odatle je altinska međa vodila planinskim grebenima ka severozapadu do Dročinog kamena, danas Ćafa Droces, 2038 m, od njega u Prude, koje dosada istraživači nisu tumačili kao toponim, a od njih u Bor, odnosno Ćafa Borit na državnoj granici južno od Gusinja. Prema položaju Dročinog kamena i Bora, Prudima su se nazivali planinski grebeni Prokletija na jugoslovensko-albanskoj granici. Ovo staro i zaboravljeno slovensko ime golih i krševitih planinskih vrhova, sa kojih su u ledenom dobu polazili najveći glečeri Balkanskog poluostrva, potvrđuje se imenima međnika svetostefanskog sela Kruševa u Plavu. Južni seoski atar ograničen je bio tokom reke Ržane do njenog utoka u Prudšticu, koja je očigledno dobila ime po tome što izvire u Prudima. Ržana i Prudštica po opisanom položaju odgovaraju tokovima Beličkog potoka i reke Grlje koji izviru na Beliču u Prokletijama.^[9]

Od Bora je severna granica Altina išla uglavnom današnjom državnom granicom, na Vratnicu, planinski vrh Vranicu visok 1633 m, obuhvatajući sa severne strane izvorišnu čelenku reke Dobri dol, preko istoimenog vrha (2210 m). Dalje, međutim, na istočnoj strani bilo je više promena. Kako je to naglasio M. Pešikan proučavajući altinske međe, opisivanje granica Altina na istočnoj strani razlikuje se u trima verzijama dečanske hrisovulje. Prvobitni opseg altinske oblasti zabeležen je u prvoj dečanskoj hrisovulji. Od danas nepoznatog Brnjca granica se spuštala na Ujezdnu, danas vrh Maja Ujza, visok 1822 m, severno od Tropoje, između reke Likaj i državne granice; dalje na Homorje, verovatno planinski greben duž državne granice koji se završava prolazom Ćafa Morina kod srpskog sela Gornje Morine, severozapadno od Đakovice. Međa se nastavljala starim putem koji je i danas glavna saobraćajnica, na Planik, brdo istog imena visoko 537 m, između Erenika i reke Labenice, a odatle silaskom "pravo u Vrelo", odnosno na reku Vrelo u selu Brovina, severozapadno od Đakovice. Da bi objedinio dečanske posede kralj Stefan Dečanski je kupio od Vitomira planinu Ujezdnu za 100 ovaca sa jaganjcima i naknadno je pripojio altinskim planinama. Prema sačuvanom nazivu Ujezma za planinske pašnjake iznad sela Košare i vrha Maja Ujza u selu Šipšaj u Albaniji sagledava se protezanje planine Ujezdne sa obe strane današnje državne granice. U drugoj dečanskoj hrisovulji zbog pripajanja planine Ujezdne Altinu navode se drugačije granice: od Dobrog Dola na Stlbicu, sada Stani Silbices, a na tome mestu u povelji tačno se podseća na staru altinsku granicu: "... i po brdu kako se kamen valja k Altinu...", što znači da se u daljem toku granica poseda odvaja od altinskog područja, da bi, kao otoku, obuhvatila planinu Ujezdnu preko vrha Zatlake, sada Stani Zaplak, nižim pobrđem zapadno od sela Junik izbijajući na Vrelo. Odatle do ušća Labenice u Erenik granica Altina išla je rekom Erenikom. Jugoistočne granice Altina otkrivaju se posredno, kroz navođenje međa dva katuna Đuraševskih vlaha. Južna granica katuna polazila je od Tlstog brda (Ćafa Stobrda) na izvorišni deo reke Nerestuše, sada Restuše, njenim tokom do ušća u Ribnicu (Erenik), i uz Ribnicu do "... altinskih međa...", do ušća Jablanice u Ribnicu. Iz toga se vidi da je krajnji jugoistočni deo Altina bilo ušće današnje reke Labenice u Erenik kod sela Smonice, zapadno od Đakovice. Na ovoj reci postojao je crkveni posed Jablanica, možda srpske arhiepiskopije, koji je kralj dao arhiepiskopu Danilu u zamenu za selo Kumanovo. U drugoj dečanskoj hrisovulji uz saglasnost i potvrdu arhiepiskopa Danila i dečanskog igumana Arsenija "zemlja Jablanica..." dodeljuje se u baštinu čelniku Radanu i njegovoj braći. Međe Radanovog poseda išle su od Ribnice do Ruišta, danas prevoja i potesa Urišta na državnoj granici zapadno od Đakovice, zatim su se spuštale ka Morini "... na opogor od Altina...", gde treba tražiti Matorski preslop, i vraćale se na Ribnicu kod ušća Vrela. Na tom prostoru južno od sela Gornje Morine postoji potes Sejište, a u blizini je Škala e Radonit, možda nazvana po čelniku Radanu. Uz Jablanicu čelnik Radan je dobio i planinu Samačin kraj, čije se ime nije sačuvalo, ali se može pretpostaviti da je bila na današnjem potesu Raden između sela Brovine i Donje Morine.^[10] Na vlaški katun Sremljana podseća potes Špati i Vlahit u izvorištu Restuše.

Trećom dečanskom hrisovuljom uspostavlja se topionica ruda - kolo gvozdeno na altinskoj zemlji, na Bulatovom selu, čije su se južne granice poklapale sa severnim međama Jablanice vlaškog čelnika Radana. Jedan Rajko Bulat pominje se u altinskom selu Krastavljane, za koje se ne zna gde se nalazilo. Po njegovom imenu može se pretpostaviti da je ono Bulatovo selo, gde je bila postavljena dečanska topionica ruda, bilo deo sela Krastavljana, pa bi ga trebalo tražiti u atarima sela Gornje i Donje Morine i sela Brovine, gde se prema sačuvanim imenima međnika, nalazilo gvozdeno kolo. Odista, jedan potes u selu Brovina naziva se Krašta, što podseća na ime starog altinskog sela Krastavljana. Rudarska delatnost na ovome području ostavila je traga u toponimiji (potok Lagum i rečica Užnica), a u sećanju meštana obližnjeg sela Junik postoji priča o rudniku Altinu u okolini, što je trag dečanskog rudnika i topionice koji je sačuvan i zahvaljujući značenju Altina u turskom jeziku (Altunili, Zlatna zemlja).^[11]

Sredinom XIV veka, kada se formiralo dečansko vlastelinstvo, Altin je u crkvenom pogledu pripadao hvostanskoj episkopiji. Odredbama dečanskih hrisovulja oslobađaju se svi popovi dečanske crkve od obaveza prema hvostanskom episkopu. Vrhovinu, koju su plaćali kao danak episkopu, ubuduće popovi dečanskog vlastelinstva davaće kraljevoj crkvi, kao i sve parničke troškove i globe. Hvostanskom episkopu ostala je duhovna vlast i pomen, sve druge poreze i obaveze otkupio je kralj od hvostanskog episkopa Nikole za četiri stotine ovaca sa jaganjcima i za petsto perpera.^[12]

Odredbama dečanskih hrisovulja obuhvaćeni su svi stanovnici dečanskog poseda i jasno su naznačene njihove obaveze, ali se stanovnici Altina izdvajaju posebnim položajem. Iako se u različitim zakonskim odredbama izričito zabranjuje crkvenim ljudima da se sele. i napuštaju crkveni posed, u prvoj dečanskoj hrisovulji dopušta se dvojici Altinjana, Zahariji i Mihalu, nastanjenim u Nikiti u Pilotu, da tamo ostanu uz obavezu da daju dečanskoj crkvi određeni broj čaura svilene bube svake godine. U drugoj i trećoj dečanskoj hrisovulji ova dvojica se ne pominju. Verovatno su u međuvremenu pomrla. Vladalac je i Bulatu nadoknadio zemlju uzetu za dečansku topionicu rude na altinskoj zemlji. Njemu je umesto toga dodeljeno imanje sa druge strane reke Vrela: dobio je njive, mlin i goru Pustoš. U trećoj dečanskoj hrisovulji pominje se stari altinski zakon koji je od ranije važio za stanovnike Altina: "Altinjane da si stoje na svom zakone starom. I gde ljubo se obreta Altinjanin da mu ne starine, da ide svobodno na svoju baštinu k crkvi".^[13] Nije poznato šta je sadržao ovaj stari altinski zakon, ali se iz drugog dela odredbe vidi da su Altinjani zadržavali svoje pravo na baštinsku zemlju i onda kada su je privremeno ili duže napuštali, njihovo pravo nije zastarevalo. Poštovanje imovinskog prava stanovnika Altina moglo je proizaći iz određene vrste zanimanja stanovništva. Dečanske hrisovulje pominju dve značajne delatnosti koje se vezuju za Altin i Altinjane: rudarstvo i gajenje svilene bube. Altinjani Zaharija i Mihal davali su Dečanima godišnje 6000 čaura svilene bube. Vrednost ovih čaura saznaje se iz odredbe u povelji cara Dušana za Sv. Arhanđele kod Prizrena: stanovnici Donjeg Pilota bili su obavezni da daju crkvi svile 100 000 ili 100 perpera, što znači da je hiljadu čaura vredelo 1 perper. Obaveze Zaharije i Mihala bile su, prema tome, 6 perpera godišnje, odnosno 6% celokupnih davanja u svili Donjeg Pilota. U jednom broju altinskih naselja gajenje svilene bube postojalo je i u periodu turske vladavine, ali je bilo skromnih razmera. Samo jedno selo, Bulja, verovatno staro selo Buljubi, plaćalo je godišnji danak za čaure svilene bube 501 aspru. Kako je ova obaveza predstavljala čist desetak selo je, prema tome, proizvodilo deset puta više, odnosno 1000 čaura godišnje.

Stanovništvo dečanskih sela teško je stradalo posle turskih provala. Krajem XIV veka kneginja Milica dodelila je neka sela manastiru jep su "metosi bili oteti i skoro potpuno zapusteli". Posle pada Skadra 1479. godine formiran je skadarski sandžak. Opšti turski popis iz 1485. godine beleži altinska naselja uključena u zijamet Altunili, (posed koji je donosio prihod od 20.000-100.000 /aspri/), sa ukupno 52 sela. Iako je zadržan isti naziv oblasti, teritorija je znatno proširena na istočnoj strani i petostruko je uvećan broj naselja. Stanovništvo altinskih naselja, koje je u srednjem veku, prema rezultatima onomatoloških istraživanja M. Grković i M. Pešikana, izuzev u selu Grevi, bilo srpsko, krajem XV veka menja sastav. U nekim selima Altina ostaje i dalje srpsko stanovništvo (Trebopolje, Šipčani, Sošane), iako je jaka zona albanskih sela formirana u području od Đakovice do Belog Drima.^[14] Ovakva demografska slika odraz je izmenjenih političkih prilika - nestaju poslednji ostaci srpske države i uspostavlja se za sve stanovništvo rajinski odnos pod turskom vlašću.

Kao turska administrativna jedinica zijamet Altunili bio je podeljen na dva dela.^[15] Jedan deo, od 25 sela, bio je dodeljen Šudžaedin begu, bivšem agi gariba (neturskog dela vojske), a drugi deo pripadao je Mirza begu, sinu Jurme, i u njemu je bilo 27 sela. Teritorijalni raspored naselja, među kojima je bilo i jedno selo iz Suhogrla, pokazuje da se pod imenom Altunili ne čuva više srednjovekovna celina oblasti. Altinska sela, dodeljena manastiru Dečanima, imala su 431 kuću, a u dva dela turskog zijameta Altunili 1485. godine bila je 1381 kuća. Gotovo isti broj kuća, 1372, pominje se nekoliko godina kasnije, kada je Altunili kao vilajet ubeležen u turski popis džizje ili glavarine za Rumeliju 1490/1. godine.^[16] Vilajet je pripadao skadarskom sandžaku, a iz prethodnog polisa, kao osnova za obračun glavarine, prenet je broj od 1360 kuća, koje su plaćale 61.398 aspri, i 154 udovičkih domova, od kojih je ubiran prihod od 2618 aspri. Tada je upisano 123 novih kuća (prihod 4201 aspra) i 32 udovička doma (544 aspre),tako da je kao osnova za popis bilo 1483 kuća, sa prihodom od 65.599 aspri i 186 udovičkih domova, koji su plaćali 3162 aspre. Registrovano je 111 zamrlih kuća, čiji je prihod bio 3186 aspri, premrlo je 15 udovica, koje su plaćale glavarinu 255 aspri godišnje. U svođenju zatečenih, novoupisanih i pomrlih stanovnika vilajeta Altunili zabeleženo je 1372 kuća sa glavarinom od 62.413 aspri i sa 1 71 udovicom, čija je glavarina iznosila 2907 aspri. U odnosu na popis iz 1485. godine prihod od sela vilajeta Altunili znatno je porastao, oko 14.000 aspri godišnje. O ekonomskoj osnovi života altinskih sela krajem XV veka pružaju podatke dažbine u turskom opširnom popisu iz 1485. godine. Stanovništvo se bavilo zemljoradnjom, pre svega se gajila pšenica, zatim ječam, proso, jednozrna zob, u manjoj meri gajilo se voće i povrće, ali veliki iznos dažbina za širu i vinovu lozu u više sela pokazuje razvijeno vinogradarstvo. Seljani Šipčana i Trebopolja plaćali su za širu 800 aspri, Gorana 540, Sošana 880, Bunjana 340, a selo Bulja, koje se može identifikovati kao dečansko Buljubi, nepoznatog položaja, plaćalo je za širu 2400 aspri. U ovome selu postojala su četiri mlina, gajila se pšenica, raž, zob i svilena buba, što ukazuje na mesto kraj reke, u zaklonjenoj klimatskoj zoni gde uspeva dud. Planinski deo područja danas je zona ekstenzivnog stočarenja, a isti uslovi sa prostranim pašnjacima na planinskim stranama postojali su i u srednjem veku. Turske dažbine za travarinu, međutim, nagoveštavaju skroman stočni fond. U nekoliko sela oblasti Altunili gajena je svilena buba. Stanovnici nestalog sela Ribnice, koja je bila značajan trg, a nalazila se verovatno na reci Ereniku, staroj Ribnici, plaćali su 15 aspri godišnje za čaure svilene bube, što znači da su proizvodili deset puta više, odnosno 150 čaura. Selo Šipčani plaćalo je za čaure svilene bube 5 aspri, selo Sošani 22, a selo Bulja, altinski Buljubi, plaćalo je 501 aspru. Kao derbendžijsko selo ubeleženo je Dragobilj, danas istoimeno naselje na reci Valboni, kuda je vodio put preko Prokletija. Od sredine XIV veka, kada je stanovništvo Altina popisano u dečanskim hrisovuljama, do poslednjih decenija XV veka (turski popis iz 1485. godine) na prostoru, koji je kao oblast Altin imao tačno određene granice, nastala su neka nova naselja. Pored starih sela, poznatih iz dečanskih hrisovulja, tokom XV veka razvila su se sela: Vučidol, Brebat, Rogam, Gosturani, Kovač, Morina, Kamenica, Miholjani, koja postoje i danas, ali je veliki broj naselja oblasti Altunili nestao i nije bilo moguće ustanoviti gde su se nalazila.

Napomene

1. J. G. Han, "Putovanje kroz porečinu Drima i Vardara, po preporuci Carske akademije nauka, proputovao u 1865. g. J. G. Han, austrijski konzul za istočnu Grčku". (Sa jednom kartom), preveo s nemačkog Mihailo Nik. Ilić, Đeneralštabni kapetan, u Beogradu 1876. I. S. Яstrebovъ, "Stara Serbija i Albanija", Spomenik Srpske kraljevske akademije XLI, drugi razred 36, Beograd, 1904.

2. A. Baldacci. Intinerari albanesi (1892-1902) con uno sguardo generale all' Albania e alle sue comunicazioni stradali, Rota, 1917. opis Prokletija, str. 347, 411.

3. O istorijsko-geografskim istraživanjima dečanskog vlastelinstva sa navedenom starijom literaturom: P. Ivić-M. Grković, "Dečanske hrisovulje", Novi Sad, 1976, str. 15-6. U cilju stvaranja geografske osnove za proučavanje imena stanovnika M. Pešikan je uporednom analizom teksta triju dečanskih hrisovulja i traganjem na geografskim sekcijama i na terenu uspeo da ustanovi gde su se nalazili i kako se danas nazivaju naselja i međnici Altina. Uz rad je priložio karte i azbučni pregled geografskih naziva: M. Pešikan, "Iz istorijske toponimije Podrimlja. I o određivanju i smeštaju nekih imena iz dečanskih hrisovulja", Onomatološki prilozi II, Odbor za onomastiku SANU, Beograd, 1981, str. 1-16. Istoj teritoriji vratio se u sintetičnom radu o imenima stanovništva Zete, Huma i Raške u XV veku, dopunjavajući podatke o altinskim naseljima građom iz turskog popisa za skadarski sandžak iz 1485. godine: M. Pešikan, "Zetsko-humsko-raška imena na početku turskoga doba (drugi deo), Onomatološki prilozi IV, Beograd, 1983, str. 121-255, Donja Metohija i Altin, str. 225-45. Prema rezultatima istraživanja M. Pešikana za dečansko vlastelinstvo izrađena je pregledna karta u knjizi M. Grković, "Imena u dečanskim hrisovuljьama", Novi Sad, 1983; uz kartu je priložen registar imena mesta iz sredine XIV veka (str. 143-54). Za objavljivanje turskih popisnih knjiga, u mojima je zabeležen i Altin, zaslužan je albanski turkolog Selami Pulaha. Od njegovih radova polazio je u svojim onomatološkim i istorijsko-geografskim istraživanjima M. Pešikan, pošto je kritički pretresao čitanje toponima i ubikaciju naselja. Nahiju Altun-ili S. Pulaha je obradio u dva maha prema turskom defteru za skadarski sandžak iz 1485. godine, prvo u članku: S. Pulaha, Nahija e Altun-ilisë dhe popullsia e saj në fund të sheullit XV, Gjurmime albanologjike Seria e shkencave historike 1(1971), Prishtinë, 1972, str. 193-272. Detaljno je objavio popis stanovništva Altina u knjizi: S. Pulaha, Defteri i regjistrimit tl sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, I-II, Tiranë 1974 (sa kartom). sela zeameta Altun-ili, str. 163-97.

4. O gradu Altinu kraj Venecije: " Tabula Imperii romani, foglio L 33 Trieste. Roma, 1961, str. 23 (Altinum seu Altilia/Altino/). Označenju mediteranske osnove al. i o sufiksu in: A. Trombetti. Saggio di antica onomastica mediterranea, ", Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju, knj. III, sv. 1 -2, Beograd, 1926, str. 1-116, naročito str. 14, 89, 92. O značenju naziva Malesija: M. Velimirović, "Gusinjska nahija s pogledom na Malesiju", Godišnjica Nikole Čupića XXXII, Beograd, 1913, str. 338-59. Jastrebov je zabeležio da se u starim turskim fermanima Malesija naziva imenom Altuneli, nav. Delo, str. 1. Tumačenje naziva na turskom jeziku dao je G. Elezović, "Turski spomenici II" (1348-1520), Beograd, 1940 (Zbornik za istočnjačku istorijsku i književnu građu SKA, berija prva, knj. 1), str. 1030-1.

5. Na podatke iz biografije sv. Petra Koriškog o Altinu ukazao je prvi I. S. Jastrebov, "Podaci za istoriju srpske crkve", Beograd, 1879, str. 40. 87, isti, Spom. SKA XLI.str. 4. Celo žitije objavio je u prevodu sa pogovorom D. Bogdanović, Teodosije Hilandarac, "Žitije i podvizi svetoga i prepodobnog oca našega Petra u Koriškoj gori isposnika", Letopis Matice srpske, knj. 406, sv. 1, Novi Sad, jul 1970, str. 69-90. O datiranju žitija i Teodosijevog pogovora, V. Mošin, "Služba i žitije sv. Petra Koriškog s koriškim pomenikom u rukopisu Srpske akademije nauka i umetnosti br. 123", Starine Kosova i Metohije IV-V, Priština, 1971, 151-9 (sa starijom literaturom)

6. "Svetostefanska hrisovulja", Spomenik Srpske kraljevske akademije IV, Beograd, 1890, str. 5-6. Za istraživanje međnika naselja i oblasti korišćene su sekcije topografske karte razmere 1:25000, razmere 1:50000, obe izdanje Vojnogeografskog instituta JHA 1979 i 1950.

7. P. Ivić-M. Grković, nav. delo, str. 41-2, 65, 99-111,125-127, 208-31, 256-8,

8. Pri traganju za mestom i današnjim nazivom Tlstog brda istraživači su polazili od značenja reči tlsto (debelo) brdo, pa su među albanskim nazivima raznih vrhova na državnoj granici zapadno od Đakovice tražili neki sličnog značenja. Međutim, na ovome području karakteristična je promena geografskih naziva uprošćavanjem, na primer gubljenjem prvog sloga ili glasovnim promenama u reči koje omogućuju da se prepozna stariji naziv (Nerestuša-Rostuša, Tlsto brdo-Stobrda, Vratnica-Vranica, Stlbica-Silbica itd.). Ova pojava ukazuje na prirodnu evoluciju naziva u istom etničkom okruženju, kakva se opaža i na drugim prostorima.

9. J. Cvijić, "Pregled dinarskih ekskurzija od 1897-1 913. i rezultati o ledenom dobu u Prokletijama", Glasnik Srpskog geografskog društva, III, sv. 3-4, Beograd, 1914 str. 192-210.

10. P. Ivić-M. Grković, nav. delo, str. 65, 110-111, 231 (altinske međe), 125-6, 256-8 (Đuraševski vlasi Sremljani i njihove međe), 98, 139-40 (posed Jablanica čelnika Radana). O određivanju mesta gde su se nalazili međnici Altina up. M. Pešikan, Onomatološki prilozi II, 1 -16; isti, "Stara imena iz donjeg Podrimlja", Onomatološki prilozi VII, Beograd, 1986, str. 1-119 (sa izvodima iz povelja i rečnikom toponima, gde su pod Altin objašnjene granice Altina).

11. P. Ivić-M. Grković, nav. delo, str. 267 (kolo gvozdeno na altinskoj zemlji), 228 (Rajko Bulat u selu Krastavljane). Katastarski popis sela Brovine nalazi se u izveštaju ekipe Odbora za proučavanje Metohije Filozofskog fakulteta u Beogradu od 28. X 1966. godine. Član ekipe, Dušan Sindik, ljubazno nam je stavio na raspolaganje prikupljene podatke iz katastra i sa terena, na čemu mu se zahvaljujemo. U selu Brovina zabeleženi su sledeći potesi: Lubec, Ćuja, Mali Trojeve, Proskajćeles, Kražje, Rina, Gegra, Kunj Raz (Crni breg), Brovinske šume - Radan i Raden, potom Vrela, Sukla, Krašta, Planik, Mistrak, Rotulače, Bliništa - lipova šuma, Snpri, Vajavica, Bels, Bišje.

12. P. Ivić-M. Grković, nav. delo, str. 136, 273-4.

13. Selo Nikita je danas selo Nikaj jugozapadno od Tropoje. Zakon o Altinjanima: P. Ivić-M. Grković, nav. delo, str. 274, red 2894-7. O tumačenju reči starina: T. Taranovski, "Istorija srpskog prava u nemanjićkoj državi, I deo. Istorija državnog prava", Beograd, 1931, str. 63-4, 89. O obavezi davanja svile za stanovnike Donjeg Pilota: J. Šafarik, "Hrisovulja cara Stefana Dušana kojom osniva monastir Sv. Arhangela Mihaila i Gavrila u Prizrenu godine 1348?", Glasnik Društva srbske slovesnosti, sv. XV, Beograd, 1862, str. 287.

14. Povelja monahinje Evgenije (kneginje Milice) manastiru Dečanima objavljena je kod: F. Miklosich. Monumenta serbica spectantia historiam Serbiae Bosnae Ragusii, Viennae. 1858, str. 264-5. O etničkim promenama u donjoj Metohiji i u Altinu: M. Pešikan, Onomatološki prolozi IV, str. 225-45, gde su, prema izdanju skadarskog deftera iz 1485. godine (S. Pulaha. Defteri i regj.) proverena čitanja imena sela i ljudi u oblasti Altunili i ispravljene nene ubikacije (karta XII). Iste zaključke o stanovništvu Altina donosi i M. Grković, "Imena u dečanskim hrisovuljama", str. 28.

15. S Pulaha, Defteri i regj...", str. 163-97. Zahvaljujemo se dr Dušanki Bojanić, naučnom savetniku Istorijskog instituta SANU. koja je, na snimcima originala turskog polisa skadarskog sandžaka knjige S Pulaha. Detteri i regj," II, proverila imena naselja i obaveze stanovnika koje navodimo.

16. N. Todorov-A Velkov, Situation démographique de la Péninsule balkanique (fin du XVe s - début du XVIe s.), Sofia, 1988.