Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Dragoljub S. Petrović

Heterogenost stanovništva determinanta složenosti rešenja političkog statusa albanskog prostora

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Rezultati, iako nepotpuni zbog nedovoljnosti izvora, naučnih pre svega istorijskih istraživanja ukazuju na činjenicu da je Velikom Seobom Naroda Balkansko poluostrvo nastanjeno slovenskim življem koji postaje dominantan u ovom, jugoistočnom delu Evrope. Izvestan izuzetak činiće jug balkanskog prostora gde se očuvao grčki identitet u etničkom i jezičkom smislu. Razumljivo da je po razmeštanju slovenskih plemena slavizacija zahvatila slabije i razređeno zatečeno stanovništvo na teritoriji između Alpa i Jadrana na Zapadu do Crnog mora na istoku. Složeni asimilatorsko-simbiozni procesi su tekli ka jugu sa prevagom slovenske komponente do Egejskog mora koje Sloveni nazvahu Belim i visokih predela Šarsko-Pindskog planinskog sistema. Potonjih vekova prodiranja i doseljavanja Bugara, Ugara i drugih mongolskih uljeza, te drugih narodnosnih grupacija uključno sa invazijom Osmanlija i stvaranjem velikih tuđinskih imperija, kao i brojne migracije, kretanja raznih pravaca uz nekoliko krupnih istorijskih seoba, uzrokovalo je promenu etničke karte Balkana, ali je u bitnim komponentama ostala etnička kompozicija oblikovana još u VII veku naše ere.

Istorijska fakta ukazuju da je mreža slovenskih plemena pokrivala prostranstvo evropskog jugoistoka do zemljišnog pojasa između južnih jadranskih obala i Solunskog zaliva. Istočni deo ove u izvesnom smislu tampon-zone između slovenskog i grčkog etničkog područja kroz dobar deo Srednjeg veka naseljavaju Vlasi, Cincari (u Tesaliji, Velikoj Vlahiotskoj kažu izvori), a zapadni, prošireni deo ka Epiru i Drimu i iza njega (na severu) starobalkanski etnički supstrat koji će se tek duboko u Srednjem veku uobličiti u albanski narod. Na jugu Balkana će slovenske manjine dugo egzistirati, čak i na Peloponezu, zemlji okruženoj morem - Moreji. Na severu će oaze starobalkanskog življa biti izložene slavizaciji, a deo balkanskih Romana, Vlaha migrirao je preko Dunava ka Erdelju da bi sa dačkim starosedeocima ušao u sastav pozno pojavljenog rumunskog naroda.

Usled oskudnosti sačuvanih izvora teško je jasnije odrediti područje albanskog feudalnog naroda o kome kao i o Rumunima nema poznatih pomena do kraja ranofeudalnog perioda (V-XI vek). Nema sumnje da su ostaci Ilira, kao i Tračana te drugih možda starijih balkanskih etničkih elemenata romanizovanih ili neporomanjenih, dakle praalbanaca, slavizirani na širokom prostoru. Kad je reč o "praalbancima" teško je tvrditi o poreklu albanskog naroda, budući da je ranija ilirska teorija dovedena u pitanje; ako ne apsolutno onda ima mesta njenoj reviziji. Noviji istraživači ukazuju na tračko-ilirsko poreklo etničke osnove Albanca iz jednog dela Balkana, a ne čitavog Ilirika što pogoduje velikoalbanskoj tezi. Jedan broj istraživača smatra da su Dardanci, etnička grupa između Tračana i Ilira u severnoj Makedoniji i slivu Južne Morave, kao ratnici prodrli na albansko područje u današnjem smislu reči posluživši za osnovu formiranja albanskog naroda^[1] Albanska plemena su svakako kasno sišla na jadransko pribrežje današnje Albanije iz unutrašnjosti.^[2] Verovatno su se praalbanska plemena, na planinama odolela romanizaciji, očuvala od talasa slavizacije na zapadnim padinama šarsko-pindskih venaca da bi se u ranom srednjem veku spuštala ka moru, niz Drim, Mat, Škumbu, Semeni, Vojušu.

Da je čitavo područje srednjevekovnog ili novovekovnog albanskog naroda bilo preplavljeno slovenskim talasima, slabijim ka jugu, dokazuju neposredno i posredno istorijski izvori i fakta. Toponomastika, onomastika, lingvistika, etnografija nije dovoljno korišćeno u istorijskim analizama. Slovenska toponomastika jugozapadnog dela Balkana je preovlađujuća, a postala je raznorodna, delom verovatno predarijevske epohe. Deslavizacija albanskog prostora je tekla kroz dugo srednjovekovlje. Na jugu Albanije (današnje) vizantijski pisci po doseljavanju Slovena identifikuju pleme ili kompleks plemena - Vajunite.^[3] A ona danas poznata makedonska pesma, vrlo stara, "Biljana platno beleše na ohridskite izvori..." veli: "Otuda idu vinari Belograđani..." Vinari su dolazili na Ohridsko jezero iz Belgrada u južnoj Albanci još u poznom Srednjem veku tako nazivanim, a koji su Albanci u svom jeziku "pojednostavili" u Berat. Do najnovijih vremena albanski gorštaci silaze sa planina u kotline i asimiluju ravničarsko slovensko stanovništvo. Jezički, prisustvo slovenskih elemenata u albanskom jeziku je vidno, ali znatno manje nego slovenština u rumunskom jeziku. Takođe latinskih elemenata je više nego slovenskih u dijalektima Albanaca, Gega na severu i Toska na jugu.

Teško se može prihvatiti teza o malom području, čisto albanskom, negde južno od Drima (velikog) odakle su vršene brojne migracije ka jugu, severu i istoku. Višak stanovništva pretpostavlja razvijeniju materijalnu kulturu što se za autarhičnu kategoriju Albanaca ne može tvrditi. Verovatno je životni prostor Albanaca u ranom Srednjem veku bio širi od današnjeg s tim što su postojale oaze vlaškog, a naročito slovenskog stanovništva i to u rečnim dolinama i kotlinama. One su bile poalbančene spuštanjem albanskog življa sa planina i kroz zajednički život u određenim vremenskim intervalima. Građa u Dubrovačkom arhivu ukazuje da su izvesne grupe Albanaca postojale u Zeti, Humu, dakle na širem prostoru u dijaspori vremenom asimilovanih od brojnijeg slovenskog življa.^[4]

Dakle, prema plemenu Albana što ga pominje Ptolomej i kraju južno od donjeg Drima oko Kpoje nazvanom Arbanum u latinskoj formi i Raban u slovenskoj - nastao je termin Arbanenses, prihvaćen od slovenskih plemena kao Arbanasi, proširen na svo stanovništvo koje se možda tek krajem ranofeudalnog perioda oblikuje u albanski narod.^[5] Razređeni katuni neromanizovanog starobalkanskog stanovništva na kosama Dinarskog i Šarsko-Pindskog planinskog sistema čine jednu etničku kategoriju, ali ne i narodnosnu. To važi i za vlaške naseobine kao oaze duž Balkana, sve dok se te naseobine nisu grupisale kristališući se u viši kvalitet - narod. Vlaške enklave su slavizirane, te nestale, a prema nemačkom naučniku Resleru balkanski Romani su poslužili kao osnova za formiranje Rumuna. Brojne vlaške skupine su u vreme okoštavanja feudalnih stega migrirale u pravcu Karpata. Zbog udaljenosti vlaške oaze delom grupisane u Tesaliji, Epiru i južnoj Makedoniji, pošto su tamo potisnute u vreme Velike Seobe, ostaju na jugu Balkana i ne uobličavaju se u kategoriju naroda. I mada su delom pogrčeni, poalbančeni i slavizirani Vlasi, Cincari ostaju i u našem, XX veku na nivou etničke kategorije. Život po katunima, pokretnim naseljima daleko od središta civilizacije smatramo uzrokom činjenice da se kroz ranofeudalni period u sačuvanim izvorima ne pominju Albanci, kao ni Rumuni. I pored izrazitih odlika skupina Albanaca,^[6] koji se etnografski dosta razlikuju od evropskih i balkanskih, razume se, naroda formiranje feudalnog albanskog naroda je dosta pozni proces. Bilo je potrebno grupisanje albanskih katuna, naselja na jednom teritorijalnom pojasu u kontinuitetu (uglavnom) približavanje etnografskih obeležja i elemenata načina života, pa i poimanje o pripadnosti dotičnoj narodnosnoj skupini.^[7] Kada kažemo "narodnost" mislimo na - narodno obeležje, pripadnost narodu. Uvođenje termina "narodnost" u posleratnom razvoju Jugoslavije, verbalno - socijalističke i samoupravne, umesto - "nacionalna manjina" izaziva terminološku zbrku, naravno samo u jugoslovenskoj javnosti jer ostali deo sveta nije dolazio do takvih inovacija, niti ih prihvatao.

Prvi do nas sačuvani pomeni o Albancima datiraju iz XI veka. Vizantijski pisac Mihajlo Atalijat sedamdesetih godina XI veka piše da jednog uzurpatora i protivnika centralne vizantijske vlasti 1043. pomažu vojnički i "Arvaniti" u njegovom pohodu na pravcu Drač-Solun. Kasnije, 1081., prema pisanju učene Ane Komnine u Aleksijadi, "Arvaniti" pomažu vizantijskom caru da zaštiti Drač i obalu od Normana južne Italije.^[8] Međutim, nije moguće odrediti kada je u osnovi oblikovan albanski narod, feudalni je utoliko teže reći jer on nije imao dugo feudalnu strukturu već se svodio na masu nomada sa organizacijom uglavnom svojstvenom plemenskom društvu. U mnoštvu naučnih hipoteza možemo da konstatujemo da je u vreme tzv. razvijenog feudalizma, od početka XI veka do otkrića Amerike 1492., na jugozapadu Balkana već postojao i razvijao se albanski narod.

Postojanje jednog naroda čini jednu komponentu njegovog političkog subjektiviteta. Albanci igraju vremenom sve zapaženiju, mada nikad naročitu, ulogu na Balkanu do invazije Osmanlija. Taj balkanski jugozapad je inače još od Veliko Seobe Naroda bio uglavnom u posedu Vizantije. Pod uticajem ove države, koja će tokom čitavog ranofeudalnog perioda biti stožerom svetske civilizacije, tekao je proces raslojavanja i slamanja plemenske organizacije kod Slovena, Albanaca, pa i Vlaha, mada na balkanskom jugozapadu relativno sporije. Vizantijske vlasti su se slabo osećale, a glavni oslonac su bili primorski gradovi u ovom delu Balkana pre svega Drač sa romanskim življem. Ovo područje je najvećim delom ulazilo u administrativne granice Dračke teme. Vizantijsku vlast su ugrožavali prvo Bugarska koja krajem IX veka sa istoka poseda ove predele, dok čitavo to područje sa primorskim gradovima-tvrđavama potpada u okvir države Samuila da bi se vlast Vizantije obnovila početkom XI veka.

Na jugozapadu Balkana razvoj slovenskog stanovništva je tekao brže nego albanskog. Sloveni po župama i rečnim dolinama postupno formiraju svoje zajednice koje izrastaju u kvazidržavne organizme, uprkos snažnom pritisku Vizantije. Značajniju ulogu u ovom delu Balkana odigraće slovenska Duklja, koja će se u IX i X veku emancipovati kao država po uzoru na Vizantiju i u stalnoj borbi protiv nje. U njenom sastavu bili su severni krajevi albanskog prostora sa albanskim življem a središta oko Skadarskog blata sa donjom Moračom. Tu smatramo slovenskom jep cy je na dotičnoj teritoriji obrazovali Sloveni čineći glavne feudalne klase sa vladajućim krugom. U toj državi, koja se otprilike poklapa sa rimskom provincijom Prevalitana živele su etničke manjine - Romani u primorskim gradovima, Vlasi na planinama i Albanci u jugoistočnom delu Duklje. Duklja je jedna od više južnoslovenskih kvazidržava i država koja uspeva da se u XI veku proširi i zahvati susedne slovenske političko-državne zajednice, Travuniju, Konavlje, Hum, pa i srpsku državu Rašku. Nacionalna istoriografija Srbije je usmerena na hipotezu da je Duklja nastala i postojala kao srpska država. Ovo pitanje valja raščistiti u savremenoj, da ne kažemo marksističkoj, istorijskoj nauci. Duklju ne možemo smatrati srpskom niti Dukljane Srbima iz jednostavnog razloga što ne postoji ijedan istorijski izvor koji takvu hipotezu potvrđuje. Postoji drugi kapitalan izvor ranofeudalnog perioda, pored Porfirogenitovog spisa, Letopis popa Dukljanina čiji navod o Crvenoj Hrvatskoj što zahvata Duklju sa severnom Albanijom ne možemo ozbiljno shvatiti jep je protivurečan poznatim izvorima i istorijskoj logici. Duklja je jedna od jugoslovenskih ranofeudalnih država sa Dukljanima kao ranofeudalnim slovenskim narodom, ili narodom u fazi oblikovanja.^[9]

Tokom XII veka Duklja slabi da bi 1183. potpala pod vlast Raške. Uspešan razvoj srpske države Raške, kasnije sve češće pa isključivo nazivane Srbijom uzrokovalo je utapanje Zete kako se područje stare Duklje nazivalo od XII veka u srpsku državu, a zetsko stanovništvo u već formirani i feudalno ustrojeni srpski narod. Od XII stoleća, dakle, slovensko stanovništvo Zete je deo, smatram integralni, srpskog naroda sve do Novoga veka.

Zahvatanjem Zete i teritorijalnim proširenjima ka jugoistoku na račun Vizantije pod Srbiju potpadaju krajevi nastanjeni i albanskim življem. Krajem XII veka se prema pisanim dokumentima pojavljuju prvi put pokreti kod albanskog stanovništva za osamostaljivanjem od Vizantije pod skoro formiranim feudalnim slojem. Početkom XIII veka pod arhontom Dimitrijem Progonom obrazuje se albanska politička matica između Drima i Škumbe sa centrom u Kroji, ali se nije mogla da održi pod pritiskom jačih feudalnih snaga - epirskog despota i obnovljene Vizantije. Latini su u borbi protiv Vizantije koristili Albance da bi obrazovali feudalnu političku celinu u zaleđu Drača nazvavši je "Kraljevinom Albanijom" koja će živeti četvrt veka do pada pod restauriranu Vizantiju 1286. godine.

Od osamdesetih godina XII stoleća Srbija je uz oscilacije u opštoj ekspanziji. Ona je još u toj pretposlednjoj deceniji pripojila Duklju i "grčke zemlje" Kosovo, Hvosno, Pilot, zemlje do Južne i Zapadne Morave. Pod "grčkim zemljama" i gradovima koje je Stevan Nemanja osvajao u savremenim dokumentima ("Žitijima") se podrazumevalo ono što je preuzeto od Vizantije. Međutim, posle kraćeg vremena novo pripojeni krajevi ulaze u sastav srpske zemlje, pa su kao takvi tretirani. Slovensko stanovništvo na tlu Vizantije nije moglo biti uobličeno kao koji slovenski narod, a u okvir grčko-vizantijskog naroda moglo je da uđe prihvatanjem kulture i jezika u državi čije je podanstvo posedovalo. Ta etnička slovenska masa veoma jednostavno, smatram, integriše se u sastav srpskog naroda, ali tek na teritoriji koja je ušla u sastav države Srbije. Dakle, bez postojanja srpske države nema srpskog naroda. Preciznije, srpski narod je formiran u ranofeudalnom periodu zahvaljujući srpskoj državi. Taj narod je ostao sa kvalitetima naroda i posle pada srpske države, ali je za njegov nastanak neophodan bio državni fenomen, dakle politička determinanta.

Što se tiče Dukljana oni su bili na putu da se standardizuju kao feudalni narod, ali je kraj dukljanske nezavisnosti značio uključenje Dukljana u srpski, u Raškoj prvobitno obrazovani, narod. To pretapanje Dukljana u Srbe teklo je bezbolno kao što je slučaj i sa posrbljivanjem Slovena sa osvojenih teritorija od Vizantije. Međutim, etnički različiti supstrati, Vlasi, Albanci, nisu se mogli uključiti u jedan slovenski narod bez dugog perioda asimilacije, slavizacije. Dukljani i stanovništvo severne Albanije što se obrelo u okvir Srbije prelazilo je iz zapadne, rimske crkve u istočnu, pravoslavnu, i to, sudeći prema izvorima kojih ima i kojih nema, bez većeg otpora.^[10]

Albanci kao etnička grupa postoje u ranofeudalnom periodu, sigurno krajem tog perioda, da bi se potom konsolidovali u narod na delu teritorije balkanskog jugozapada. Kada su Albanci, Šiptari - pojednostavljen autentičan termin u slovenskoj verziji, ušli kao narod u istoriju (mada ne na velika vrata) teško je reći; negde na prelomu ranofeudalnog perioda i razvijenog feudalizma (XI-XII vek). Oni su i na dalje živeli u susedstvu Slovena koji će dugo kao zemljoradnici nastanjivati rečne doline i ravnice. Međutim, Albanci se eksponiraju kao sve snažniji narodnosno-politički faktor sa feudalnim slojem koji sledi i oponaša vizantijsko plemstvo kao i susednih slovenskih država. Od Milutinovih osvajanja 80-ih godina XIII veka ne samo severni već i delovi srednje Albanije ulaze u sastav Srbije. Albanski feudalci stupaju u veze sa jednovernim (katoličkim) velmožama južne Italije pa i Papom u cilju emancipovanja na svom tlu, ali je put do formiranja države bio jako težak.^[11] Taj kvalitet Albanci ne postižu jep su bili relativno malobrojni, nekompaktni, delom još raštrkani i nerazvijeni, te geopolitički dosta izolovani. Međutim i ova ocena o relativnoj nebrojnosti je relativna, ali mi ne možemo odrediti tačno područja koja su Albanci naseljavali. Svakako da je teritorija između Drima i Vojuše bila nastanjena heterogenim življem sa preovlađujućom albanskom komponentom, kao što možemo primiti postavku da su na severu od Drima i južno od Vojuše živela albanska plemena, rodovi, katuni s tim da su ta područja etničko-narodnosno bila šarolika. U jako uvećanoj Srbiji još početkom 30-ih godina XIV veka Dušan Nemanjić bio je kralj"Srba i Arbanasa", da bi postao carem i samodršcem Srba, Grka, Bugara i Arbanasa. I posle feudalnog meteža posle smrti Dušanove u Kosturu se njegov polubrat Simeon proglašava za cara "Grka, Srba i cele Albanije".^[12]

Sredinom XIV veka dolazi do jačih albanskih migracija ka Epiru da bi od tih vremena do danas albanski živalj bio preovlađujući u Epiru uprkos tome što grčka literatura, žurnalistika pa i službeni popisi XX veka nastoje da negiraju ili umanje vrednost dotične činjenice. Epir nije ni pre ovih imigracija bio etnički preovlađujuće grčki. Teško je suditi sa ove distance o etničko-narodnosnom karakteru Epira koji je u drugoj deceniji našeg veka podeljen između Grčke i Albanije tako što je najvećim delom pripao prvoj, uključno sa Janjinom, a samo malim delom na severu, sa Argirokastrom - Albaniji. Sudeći prema toponomastici i kompariranjem poznatih izvora i istorijskih činjenica u Epiru je slovenski element preovlađivao do razvijenog feudalizma ili do dolaska Turaka u Joniju. Ovaj južni deo za nas interesantnog prostora balkanskog jugoistoka bio je etnički složen, a Grka je po tradiciji pa do naših godina bilo uglavnom samo po gradovima. Vlaški element je bio veoma snažan ali je bio izložen stalnoj asimilaciji, slaviziranju, poalbančivanju u krajevima gde su Albanci bili u većini, kao i greciziranju. Mislim da je na ovom području najjače delovao faktor pogrčavanja budući da su Grci (Vizantinci, "Romeji") kao najkulturniji posedovali najsnažnije instrumente asimilacije. Jedan od instrumenata je crkva, preko koje je Vizantija širila pravoslavlje, grčku onomastiku, jezik i ostala etnografska odličja. U Epiru je pravoslavlje ostalo nerastočeno kroz vekove i toj konfesiji su pripadali pored Grka, područni Sloveni, Vlasi, kao i Albanci, ergo na jyry svog etničkog prostora.

U najvećem delu čitavog balkanskog prostora u Srednjem veku do turske invazije najduže je funkcionisala vlast Vizantije. U prvim stolećima srednjovekovlja ta vlast nije bila ugrožavana od političkih institucija podložnog (podaničkog) stanovništva budući da ih još nije bilo. Međutim, vizantijska dokumenta o neprikosnovenoj carskoj vlasti na tlu imperije ne treba u punom smislu navoda shvatiti. Počev od tvrdnje da je Iraklije svojevoljno dozvolio naseljavanje Slovena u VII veku. Slovenska plemena su se kretala, nastanjivala i organizovala svoj plemenski život dugo ne mareći za državne vizantijske vlasti. Ovo pogotovu vredi za albanske i vlaške pokretne naseobine imunije i udaljenije od feudalnih institucija. Slovensko stanovništvo stalno nastanjeno, pretežno zemljoradničko, pod uticajem snažne vizantijske civilizacije prevazilazi plemenske institucionalne okvire organizujući se po župama, "Sklavinijama", te kvazi-državama o kojima nema dovoljno istorijskih izvora. Negde od početna IX veka niče nekoliko južnoslovenskih država od kojih je kako smo konstatovali Duklja zahvatala deo balkanskog jugozapada, koji je za nas ovom prilikom interesantan. U XII veku Duklja nestaje a javlja se Zeta, verovatno prvobitno kao župa oko reke Zete koja prerasta u državu zahvativši uglavnom ili skoro sve posede Duklje da bi u istom, XII veku ušla u sastav Srbije. U okviru Zete, koja je posedovala neku autonomiju ali kao deo Srbije^[13] bili su i krajevi nastanjeni albanskim življem, oko Skadra i Blata, Drima (velikog, od sastava) i Prokletija. Albanski katuni kao i vlaški bili su pokretljivi, a njihovu teritorijalizaciju Dimitrije Bogdanović vidi u XV veku.^[14] Međutim, za razliku od vlaškog albansko stanovništvo se grupisalo ili je grupno živelo na određenoj teritoriji pa se uobličilo u narod, dok su Vlasi, Cincari do danas ostali na nivou etničke grupe. Albanci postaju politički narod sa sve izraženijim elementima državnopravnog legitimiteta do pada pod osmanlijsku vlast. Albanskog življa ima i po gradovima, a među feudalnom vlastelom su i albanske velmože i plemići. Ne samo grčki već i albanski arhonti učestvuju u radu feudalnog sabora Srbije.^[15]

Kroz čitav Srednji vek slovenski živalj je vrlo brojan na području balkanskog jugozapada i konkretno albanskom području uslovno rečeno - na području gde su oduvek lokalizovani Albanci. Slovenski živalj je bio prisutniji nego poslednjih vekova budući da je deslaviziran pod uslovima većinskog življa Albanaca, potom islamizacije u okviru Turske imperije koja od kraja XIV veka već prodire u ovaj region. U vreme raspada srpskog carstva u središnoj Albaniji se javlja feudalna albanska kvazidržava ili država koja čini krupan feud albanske loze Topija. Severni deo albanskog prostora ulazi u okvir Zete pod Balšićima, a južni pod grčko-srpskim vladarem Simeunom. Situacija postaje još složenija posebno zbog stalne ofanzive Turaka Osmanlija, ali i zahvatanja primorskih krajeva od strane Mletačke republike. Sa jačanjem otpora turskom osvajaču čvršće se organizuje albanska država pod Kastriotima sredinom XV veka sa središtem u Kroji. U političkom, državnom organizovanju albanski feudalci podražavali su razumljivo vizantijski feudalni kodeks, a potom i to na severu svog životnog prostora slovenske feudalne institucije, najviše srpske. Sa jačanjem političkog organizovanja Albanci su brže vršili asimilaciju slovenskog i vlaškog življa sa kojim su dugo živeli smešano.

Veliki broj izvora počev od prvorazrednih - hrisovulja, ukazuje da je slovenski živalj, posebno sudeći prema toponomastičkim i onomastičkim podacima, bio dominantan ili preovlađujući severno od Prokletija, u Metohiji, oko Skadarskog blata na kome će Skadar dugo biti središte Zete, na Kosovu. Prisustvo međutim albanskih katuna teško se može dokazati kao i opovrgavati na planinskim kosama dotičnih krajeva pre turske invazije kao i prvih decenija i vekova osmanlijske vladavine.

Slovenski živalj je dugo bio prisutan pogotovu pre turske vladavine mogu reći duž čitavog albanskog prostora po kotlinama. Građanska istoriografija opterećena određenim postulatima, pre svega nacionalnim, je u svojim nedovoljnim istraživanjima identifikovala slovensko stanovništvo kroz utvrđivanje onog življa koje je činilo delove postojećih nacija. Srpska istorijska nauka - srpskog življa. Međutim, predmet istraživanja treba da bude svo slovensko i neslovensko stanovništvo koje nije ušlo u sastav naroda odnosno nacija. U sastavu Srbije bili su samo severni delovi ovog za nas interesantnog prostora, a središni veoma kratko da bi slovenski živalj na tom tlu mogao da se inkorporira u okvir srpskog naroda. Dosta brojno je bilo slovensko stanovništvo koje je po oazama, često krupnim živelo južno od Drima, a nije ušlo u sastav srpskog naroda čime se lakše moglo deslavizirati.

Osvajanje ovih krajeva od strane Turske i organizacija ove orijentalske imperije uzrokovalo je izvestan tempo deslavizacije čitavog prostora u većem delu Balkana pa i na njegovom jugozapadu, od Metohije do Arte na jugu. Širenje islama koje je naročito zahvatilo albanske mase jeste činilac koji je pospešivao deslavizaciju. Islamizacija je izrazito zahvatala gradove pa je slovenski živalj definitivno nestao po gradovima na albanskom području u turskom periodu. Najveći deo slovenskog življa na području današnje Albanije poalbančen je sa procesom islamizacije i od poturčenih Albanaca tokom vremena.

Turska vladavina i islamizacija su negativni činioci bili i u razvoju albanskog društva. Veći deo Albanaca prelazi na islam, a manji ostaje u hrišćanskoj veri, pravoslavnoj i katoličkoj. Etnografske odlike, način života i jezik ostaju kohezione snage jedinstvenog albanskog naroda, ali njegova pripadnost trima konfesijama je rariret u svetskim razmerama. Ta činjenica je otežavala političko organizovana Albanaca u Novom odn. do XX veka. Pored drugih faktora islamizaciju je olakšavao fakt nedovoljno izražene narodne samobitnosti. Pada u oči da su Grci, narod velike državne i kulturne tradicije teže zahvatani islamizacijom, dok je taj proces lakše delovao kod Albanaca i Bosanaca. Bosanci, čija država pada takođe iza sredine XV veka, između istočne i zapadne hrišćanske crkve, velikim delom u od Evrope proskribovanoj bogumilskoj konfesiji čak u masi prihvataju muslimansku veru počev od plemstva koje prvo daje primer.^[16] Albanci, muslimani prihvativši novu veru i državu postaće njen više-manje značajan oslonac u odnosu na hrišćanske i slovenske narode.

Zahvatanjem jugoistočnog dela Balkana od Turske usložnjava se ne samo politička već i etnička slika ovog područja. Pojavljuju se novi etnički elementi sa Orijenta Jevreji i Romi,^[17] a elitno mesto zaposedaju Turci. Anadolci ili islamizirani Balkanci, kojih je u Otomanskoj imperiji bilo sve više, predstavljajući najviši sloj nastanjen po gradovima ali čineći i deo feudalno zavisnog stanovništva u seoskim i varoškim naseljima. Mada je prelazak na islam značio izjednačavanje sa muslimanima kao (pravo)vernicima, u vreme kada je merilo bila konfesija a ne etničko, narodnosno obeležje, prelazak na turski jezik značilo je definitivno odnarođavanje i utapanje u turski narod. Taj etnički gubitak imali su i Albanci, a ne samo Sloveni. Međutim, zaštićeni islamom što ga je primio veći deo Albanaca, oni čine izvesna demografska pomeranja u turskom periodu koja nisu u punoj meri naučno obrađena.

Sloveni su bili veoma pogođeni novim feudalnim sistemom ostavši bez svoje plemićke klase i nastanjeni po ravnicama i kotlinama koje su bile najviše na udaru turskim vlastima, vojsci i islamu. U tom otomanskom periodu, u vremenu od XVI do XIX veka definitivno nestaju slovenske kolonije, naseobine u središnoj Albaniji južno od Drima i u Epiru.^[18]

Islam je razumljivo bio u ofanzivi od XV veka, a muslimani, pojmovno i stvarno izjednačeni sa Turcima muslimanima, podanici Otomanske imperije bili su nosioci političkog i socijalnog života. Međutim, većinu stanovništva u evropskom delu imperije za čitav dugi otomanski period ostali su da čine hrišćani čija je narodnost bila u drugom planu. Najveći neprijatelj Turske posle mohačkog sloma Ugarske bila je Austrija, pa i Mletačka republika, koja je imala posede u primorskim krajevima Albanije. Turska nije toliko suzbijala pravoslavlje, koliko katoličanstvo pa je na tlu Albanije i Zete, koja je opet bila u sastavu srpske države, despotovine do njenog pada, katoličanstvo bilo u vidnom uzmicanju. Osmanlijskoj imperiji je odgovaralo da njeni hrišćanski podanici budu vezani za crkvenu organizaciju na njenom zemljištu. U tom smislu vidimo nameru za formiranjem, ili obnovom, patrijaršije sa središtem u Peći 1557 koja će postojati do 1766. godine. Patrijarh se do XVIII veka potpisivao kao "ariepiskop pećki i svih Slovena-Srba, Bugara i celog Ilirika patrijarh" ili "Arhiepiskop pećki, patrijarh svih Srba i Bugara, Pomorja, Dalmacije, Travu nije i Vretnanskih ostrva i celog Ilirika" i slično.^[19] Ova crkvena organizacija je imala jyrisdikciju na jugu do Drima, dok je za južnije krajeve ostala nadležna Ohridska arhiepiskopija čiji je viši kler bio grčki te je forsirao grčku narodnosnu komponentu na svom području. Katoličke biskupije su delovale u primorju, albanskom i zetskom, ali je katolički živalj bio u uzmicanju pogotovu u vreme ratnih razmirica i netrpeljivosti. Katoličko stanovništvo je migriralo na zapad tražeći zaštitu od Austrije i Mletaka, delom uništavano, a delom prelazilo u islam i pravoslavlje.^[20]Uz dominaciju islama procesi prozelitizma su na tlu Turske dok je bila u ofanzivi, načelno do kraja XVII veka, tekli u korist pravoslavne a na račun katoličke crkve. U potonjim periodima kada su hrišćanske sile bile u ofanzivi a Turska u opadanju prozelitizam je vidan u korist katoličanstva o čemu je, posebno o unijaćenju pravoslavnog srpskog življa, sačuvano više pisanih izvora korišćenih u literaturi. U vreme buđenja nacionalne svesti slovenski pravoslavni živalj polarisaće se prema srpskoj, a katolički ka hrvatskoj naciji.

U turskom periodu vlaške oaze su slavizirane, a na albanskom prostoru poalbančene. Žilavije su se održale na jugu Albanije, kao i u Epiru i južnoj Makedoniji. Romansko stanovništvo koliko ga je bilo u primorju Albanije kao i Zete je iščezavalo pod uslovima naseljavanja seljačkog elementa iz zaleđa. Moglo bi se konstatovati da su od turske invazije stari primorski gradovi kao Kotor, Budva, Bar, Ulcinj, Drač, Avlona, Kanina, Butrinto stagnirali i nazadovali. U unutrašnjosti zemlje se pojavljuju, razvijaju čaršijska naselja sa preovlađujućim kvalitetima orijentalskog načina gradskog života, gde je stanovništvo bilo uglavnom muslimansko.

Za društveno-politički život albanskog teritorijalnog područja karakteristična je sporost razvoja uz nedovoljno izražen dignitet narodnosnih subjekata. Oaze manjina po oprobanim istorijskim zakonima kreću se sporim tempom razvoja sa elementima arhaičnog i autarhičnog života, koji elementi važe i za većinu - albanski narod. Albanci se u načelu uobličuju kao narod u kom smislu ih tretiraju okolni živalj, susedni narodi. Međutim, svest o pripadnosti jednom narodu kod Albanaca je vrlo niska i sa tom zaostalošću oni stižu čak do XX veka. Pogotovu je bilo teško ustanoviti kohezione veze između islamaca, pravoslavnih i katoličkih Albanaca. Nikakvo političko ili socijalno-političko zajedništvo nije izgrađeno, niti se iz izvora mogu sagledati težnje za jedinstvom, političkim ili kulturnim ujedinjenjem, te autonomijom u okviru Otomanske imperije. "U Albanaca sve do skora" veli J. Radonić, "jedinstvena nacionalna ideja nije mogla da nadvlada plemensko osećanje."^[21]Albanci se uobličavaju etnički, dakle spontano, u dve velike grupe Gege na severu i Toske na jugu, a međa je reka Škumba. Gege su razdirane plemenskim trvenjima slično plemenima Crne Gore, dok su Toske zahvaćeni jelinizacijom, pa im zbližavanje sa Albancima druge vere nije bilo blisko. Poznata plemena na severu su Klimenti, Hoti, Grude, Dukađini, Miriditi i drugi dok se za Kuče kaže da su polovina Albanci, a druga polovina Crnogorci, pravoslavni Sloveni.^[22] Zbog relativne zaostalosti Albanci se nisu konstituisali kad i drugi narodi u naciju do poznih vremena. Nije poznat ikakav savez, grupisanje tih plemena ili zborovi glavara što je već prisutno u Crnoj Gori nastaloj na ruševinama Zete u XVIII veku.

Pitanje prisustva Albanaca u Metohiji, srednjevekovno Hvosno i župa Patkovo na jugu te kotline, kao i na Kosovu, odnosno vreme, pa i način doseljavanja još nije razjašnjeno u savremenoj nauci. Nije sporno da su brojne migracije tekle i iz ovih krajeva ka severu i zapadu.^[23] Negde od XV veka počinju migracioni talasi ugroženog hrišćanskog stanovništva. "Velika seoba Srba" s kraja XVII veka samo je jedna, možda krupna etapa u kontinuitetu mnogih preseljavanja srpskog i drugih balkanskih naroda na tlo hrišćanske Austrije. Da su "Veliku seobu Srba" iskonstruisali srpski građanski istoričari svedoče brojni podaci o sličnim seobama, kojih je bilo mnogo kako pre tako i posle 1690. godine. U njima nisu učestvovali samo Srbi već i drugi slovenski, pa i neslovenski narodi. Albanska sela se nalaze u Sremu, Dalmaciji kraj Zadra, Bugarskoj čak kod Trnova itd.

Kotline Kosova i Metohije su svakako bile gusto naseljene slovenskim i to srpskim stanovništvom sve do turske epohe. Međutim, ne može se tvrditi da albanskih katuna, naselja nije bilo na planinskim kosama iznad kotlina, pogotovu ka jugu, kao i oko Plavskog i Skadarskog jezera. Paralelno ili ne sa seobama Srba ka severu pomerao se albanski živalj i spuštao u Metohiju i Kosovo, ka Južnoj Moravi i niz Ibar. Deo srpskih istoričara je podatke iz tih vremena, zapise katoličkih misionara, turske deftere, putopise u kojima se umesto hrišćanskog življa posle nekoliko decenija na istim područjima nalaze muslimani tumačio islamiziranjem i poalbančivanjem srpskog življa, koji je navodno bio i katoličke konfesije što se bar za Kosovo i Metohiju ne može reći. Radi se o Albancima katolicima, (uz izuzetak nešto Sasa i Dubrovčana, te primoraca) koji prelaze na islam. Ne može se uzeti za pouzdano da je Kosovo ispražnjeno velikim delom krajem XVII veka, posle čega dolaze Albanci najviše tobože u XVIII veku. Prema putopisu evlije Čelebije Albanci u masi žive na Kosovu sredinom XVII stoleća, dakle pre "Velike seobe Srba".^[24] Albanski živalj je svakako manifestovao ekspanzionističku moć na Kosovu i Metohiji, u gornjem Povardarju i ka Južnoj Moravi, što se ne može pouzdano tvrditi kada su u pitanju predeli Zete, potom Crne Gore.

Krajem turske epohe, u XIX i početkom XX veka područje Kosova i Metohije je pretežno naseljeno albanskim življem, ali gradovi nisu bili albanski.^[25] Početkom ovoga veka među najveće gradove na jugoslovenskom prostoru (veći od Beograda) bili su Prizren i Bitolj oba sa znatnim procentom albanskog življa. Međutim ti gradovi, kao i ostale čaršije na prostoru Albanija - Kosovo i Metohija imali su turski karakter; u središtu grada Turci koji pretežno drže zanatstvo i trgovinu, potom muslimani što govore slovenskim dijalektima nazivani i Bošnjacima u severnom delu ovog prostora i Novopazarskom sandžaku, a po perifernim mahalama hrišćani i Albanci uz nešto drugog elementa.

Kroz čitavu epohu turske vladavine albanski prostor sa kosovsko-metohijskim područjem kao i Epirom, što u celini nazivamo balkanskim jugozapadom, nije predstavljao bilo kakvu političku zajednicu ili ikakvo koheziono područje.

Osvajanjem ovih krajeva oni ulaze u vilajet (ejalet, beglerbegluk, liva) Rumelijski kome su pripadali svi evropski posedi Turske u XIV i XV veku. Taj jedini beglerbegluk na Balkanu delio se na sandžake, koji su predstavljali administrativno-teritorijalne jedinice carstva. Balkanski jugoistok ili uslovno rečeno albansko područje deljeno je na sandžake pri čemu nije bilo kriterija za skupnost ovog izdeljenog područja. Na starim geografskim kartama i novim istorijskim atlasima u svetu obeležava se "Albanija" otprilike od Podrimlja, uključno, na severu pa do Epira, ali nema ikakvih znakova kojima bi bilo omeđeno ovo područje, redovno u sastavu tuđinske države, podeljeno na feude ili administrativna područja bez ustaljenih međa. Turske vlasti su u principu uvažavale granice hrišćanskih država ili feuda koje bi osvojile pa bi uglavnom na osnovu toga obrazovalo sandžake sa određenim granicama. Kasnije su se okviri sandžaka menjali, a njihov broj, kao i ejaleta uvećavao.^[26]

Prema Cvijiću albansko područje je imigraciono odakle se iseljavalo u raznim pravcima. Cvijić razlikuje četiri glavne struje iseljavanja - malisorska, dukađinska, Škumbija i Toska. Prve dve su naseljavale Kosovo i Metohiju te druge pravce, treća je išla ka istoku potiskujući makedonske Mijake, a Toske su prodirali preko Epira u grčke krajeve na jugu. Tom prilikom su se selile i slovenske oaze iz Albanije trpeći uticaj islama. Kao ravničarsko stanovništvo ono je bilo na udaru pa je usmereno na iseljavanje, nestavši konačno u albanskoj masi. S druge strane Cvijić ukazuje i na posrbljavanje ovih albanskih struja kada su postale slabije, na Pešteru, u Crnoj Gori itd.^[27] Tvrdi da su Torbeši pomuslimanjeni Mijaci.^[28] Torbeši su Sloveni, etnička grupa koja je posle Balkanskih ratova i osvajanja Makedonije od strane Srbije tretirana kao islamizirani Srbi, dok su Makedonci držani za Srbe Južne Srbije. Od II svetskog i narodno-oslobodilačkog rata Torbeši su deo makedonskog naroda, mada kod njih nije postojala svest o pripadnosti kojem slovenskom narodu. Njih ima oko Debra, ali i dalje do Prizrena na severu, te oko gornjeg Vardara, u malim grupama. Govore arhaičnim slovensko-makedonskim dijalektom, a popisima nisu prikazani pa im ne znamo broj, koji je umanjivan u zvaničnim dokumentima Narodne odnosno Socijalističke Republike Makedonije. Da im naziv dolazi od poturica ukazuje albanski termin "Turbeši".^[29]

U slivu Radike Cvijić identifikuje kategoriju stanovništva pravoslavne vere, albanskog jezika, navodno u neprijateljstvu sa okolnim Albancima. Hipoteza poznatog naučnika je da je u pitanju srpsko-aromunski, dakle slovensko-vlaški amalgam, živalj nastanjen u svega nekoliko sela.^[30] Prema izvesnim izvorima u Metohiji oko Srbice je očuvana opet malobrojna kategorija poalbančenog stanovništva, smešanih slovensko-albanskih etnografskih odlika, srpskog porekla.^[31]

Da je na albanskom narodnom prostoru bilo krupnih i sitnih oaza Slovena svedoči očuvanje identiteta Gorana okruženog sa svih strana albanskim življem. U župi Opolje proces albanizacije je izvršen u XVIII i XIX veku tvrdi Cvijić. Takođe u opštini, bivšem srezu, dragaškom je župa Gora delimično poalbančena.^[32] Gorana ima danas oko 30.000 duša u 17 sela dragaške opštine, 7 sela su s druge strane albanske granice, a dva u Makedoniji. Govore arhaičnim dijalektima sličnim makedonskim, vere muslimanske, imena su im neslovenska, podvojeni su od albanskih suseda. Za razliku od Torbeša nisu tretirani delom većinskog stanovništva već se smatraju Muslimanima. Za razliku od drugih Muslimana oni nemaju osećaj pripadnosti bošnjaštvu. Radi se o veoma poznom uključenju u muslimansku naciju jedne slovenske etničke grupe. Bošnjacima se nazivaju pored bosansko-hercegovačkih još sandžački i kosovski Muslimani, što ne važi za muslimanski živalj južno od Prizrena. Dakle, islamizirani Sloveni što su po oazama živeli u albanskom moru nisu ušli u sastav srednjevekovnih Bosanaca, Bošnjaka, Muslimana kako ih nazivamo poslednjih decenija. Ostavši na nivou etničkih grupa bili su lakše izloženi asimilaciji Albanaca koji su se uobličili u narod tokom svog viševekovnog konstituisanja.

Stvaranje i razvoj Crne Gore i Srbije u Novom veku faktički je otežalo migracionu ekspanziju albanskog stanovništva. Pored toga iz ove dve južnoslovenske državice se iseljavaju pripadnici naroda muslimanske konfesije. Posle Berlinskog kongresa iz južne Srbije se iseljavaju Albanci koji su već bili nastanjeni u gornjem slivu Južne Morave. Crna Gora se širila na račun albanskog prostora oko Blata, deo Albanaca je slaviziran.^[33] Veliki broj ljudi muslimanske konfesije je posle Berlinskog kongresa iz Bosne i Hercegovine, Novopazarskog sandžaka i južne Srbije zvani muhadžirima otišlo u zemlje pod Otomanskom imperijom do Anadolije, ali je deo nastanjen na Kosovu i Metohiji, te krajevima gde žive Albanci. Širenje Srbije i Crne Gore odakle su takođe potiskivani muslimani sa Albancima donekle je sužavao prostor albanskom stanovništvu, koje nije imalo svoje političko-državne organizacije.^[34]

Albanski prostor se vrlo teško i pozno uobličavao u političku celinu. Heterogenost etno-konfesionalno-nacionalna može da bude jedan od razloga navedenoj činjenici. Značajnija determinanta je relativna nerazvijenost ovog područja na balkanskom jugozapadu. U sistemu otomanskih administrativnih jedinica, sandžaka, tek pojedini sandžaci ili pašaluci sa vladajućim krugom ispoljavaju izvesnu skupnost i težnju ka separaciji. U tom pravcu vidimo težnje Bušatlija u Skadru kao središtu uglavnom severoalbanskog područja i Ali paše u Janjini, središtu epirsko-južno-albanskog područja početkom XIX veka. Razjedinjenost verska, regionalna i plemenska karakteristika je ovog područja do ratnog vremena sedamdesetih godina, a u političko-državnim planovima se malo mesta poklanja albanskom dignitetu i prostoru.

Pokreti balkanskih naroda uglavnom pravoslavne konfesije nejednakog stupnja nacionalne i političke emancipacije polovinom 70-ih godina potresli su ovaj deo Evrope, koja probleme nastoji da rešava i zaustavlja na kongresima velesila. Srbija dobija proširenje na jugu, teritoriju sliva Južne Morave sa slovenskim življem, a Crna Gora se širi delom na štetu severoalbanskog prostora. Pokret za emancipacijom, "oslobođenjem" (ili: oslobođenjem) Albanaca je veoma pozan, a njegova izrazita odnosno institucionalna forma jeste Prizrenska liga s kraja 70-ih i početkom osamdesetih godina prošlog veka. Radi se o autentičnom albanskom nacional-oslobodilačkom pokretu, kakav mu se karakter, najzad, ne može poricati. Delom je bio potpomagan od velikih i malih susednih država, a vremenom sve više osporavan posebno od agresivnih malih država na Balkanu. Pomenuta liga osnovana u tada najvećem albanskom gradu, ipak heterogenog sastava uz dosta turskog, srpskog i drugog elementa, imala je da izrazi jedinstvo muslimanskog albanskog sveta, no uskoro potom se izražavaju težnje panalbanskog jedinstva bez obzira na konfesiju. Sve je vidnija težnja za autonomijom područja naseljenog Albancima u okviru Turske, potom i za suverenošću van Osmanlijske imperije u čemu prednjače Albanci hrišćani. Posle Mladoturske revolucije albanski nacionalni pokret je sve izrazitiji pri čemu dolazi u sukob sa srpskim nacionalnim programom, kao i grčkim. Oružani ustanak Albanaca je neposredno prethodio Balkanskim ratovima. Koncepcija Albanije u albanskim krugovima podržavanim u Beču i Rimu bila je - albanska vlast na području od Plava do južnog Epira, uključno sa zapadnom Makedonijom, Metohijom i Kosovom. Težina realizovanja ove državne koncepcije rezultirala je iz više razloga od kojih je značajan bio ukrštenost interesa više država na ovom području specifične etno-socijalne kompozicije. Mislimo na vreme preloma od prošlog ka našem veku i početkom ovog stoleća kada su uslovno rečeno stečene osnove za formiranjem albanske države. Ovome je prethodilo konstituisanje albanske nacije što se može već tvrditi za dotično vreme. Stoji i činjenica da je transformacija albanskog naroda u naciju odigrana pozno čak i za balkanske prilike budući da su recimo, hrvatska, grčka, bugarska, srpska nacija već bile u drugoj, ili novoj, fazi razvoja. Bez gradskog življa i buržoaskog načina života i privređivanja nema građanske nacije, a na albanskom prostoru gradovi su, srazmerno više od seoskog područja bili heterogenog sastava. Nosioci privrednog života u gradskim središtima, čaršijama bili su pripadnici pretežno nealbanskog stanovništva - Turci, Grci, Sloveni-muslimani, Srbi, Cincari, pa Jevreji, Jermeni, Romi, dok su Albanci živeli na nižem stupnju ekonomske i društvene razvijenosti. Ako bi posezali za uzrocima, zbog autarhičnog viševekovnog života u geografski zabačenijim predelima gde su tokovi progresa sporije dosezali. Albanci su bili pretežno stočari, po tradiciji srednjevekovnoj - nomadi, po strani od tokova intenzivne privrede, kao i trgovine i pomorstva. U vreme povoja kapitalističke privrede i daljeg raslojavanja stanovništva Albanci su velikim delom pomoćna radna snaga po gradovima u i van albanskog područja. Zbog agrarne prenaseljenosti i niskog standarda Albanci, kao i pripadnici drugih naroda, koji su na balkanskom jugoistoku živeli sličnim načinom života, odlaze radi egzistencije u udaljenije gradove, da bi se selili i preko mora, čak okeana.

Kada govorimo o "albanskom području" mislimo na nešto širi teritorijalni pojam od današnje Albanije nastale kao države u vreme Balkanskih ratova. Pod novim, izmenjenim uslovima u odnosu političkih snaga na Balkanu i svetu albansko područje nije moglo dobiti autonomiju već je bilo potrebno povlačenje državnih granica. Još u prvim fazama I balkanskog rata Otomanska imperija je izgubila posede na Balkanu izuzev istočne Trakije. Albansko područje je valjalo organizovati sa državnim vlastima, a aspiracije balkanskih državica bile su sve izrazitije. Pokret za oslobođenjem ili autonomijom Albanaca dobija specifična obeležja. Glavari, plemenske starešine se okupljaju i pod uslovom dobijanja autonomije daju podršku Turskoj da se odbrani od ratobornih hrišćanskih državica, Grčke, Srbije, Crne Gore. Na saboru u Skoplju 10. oktobra 1912. upućuje se apel velikim silama, izuzev Rusije, o potrebi ujedinjenja Albanaca iz tri vilajeta - skopskog, skadarskog i janjinskog.^[35] Pod ofanzivom srpske vojske albanski čelnici se povlače da bi sazvali skupštinu u Valoni udaljenoj od vojnih snaga balkanskih saveznika.

Ratne operacije koje su otvorile Crna Gora i Srbija oktobra 1912. imale su za rezultat brzo posedovanje severnog i srednjeg dela albanskog prostora. To je praćeno administrativnim uključenjem tih krajeva u sastav savezničkih balkanskih država. Na Kosovu je obrazovan Prištinski okrug sa šest područnih srezova. Potom, 29. novembra 1912. formiran je Drački okrug u okviru kojeg su srezovi - Drač, Tirana, Elbasan i Lješ. Problem izlaska na more za Srbiju je bilo vitalno pitanje u tom smislu su ne samo Kosovo i Metohija imali da dođu u okvir Srbije već i severna Albanija, sa Dračom kao glavnom lukom. Crna Gora je težila ka proširenju oko Blata sa Skadrom, a njen odnos ka jednovernoj i isto nacionalnoj Srbiji bio je vrlo prisan. Da je izlaz na Drač bio bliži u velikosrpskoj koncepciji od izlaska na Solun ili koju drugu tačku na Jadranu svedoči neposredno pre I balkanskog rata sklopljen saveznički ugovor Srbije i Bugarske odnosno njegov Tajni dodatak.^[36]

Albansko pitanje postaje do te mere aktuelizirano da se oko njega polarišu sve balkanske i velike sile. Balkanski savez (Bugarske, Srbije, Grčke i Crne Gore) isključivao je mogućnost obrazovanja Albanije, a tu koncepciju je podržavala Rusija. Za nepovredivost albanske teritorije zalagala se Turska, a u vreme Balkanskih ratova veoma energično za Albaniju se zauzimaju Austro-Ugarska i Italija. Nemačka je podražavala Austro-Ugarsku, Francuska blago Rusiju, a Engleska iako članica Antante prihvata koncepciju o etničkom principu u kom smislu je Albanija bila stvorena. Pod pretnjom iz Beča srpska vojska se povukla iz Drača i severne Albanije. Oko Albanije su se odnosi do te mere izoštrili da je Evropa u nekoliko navrata bila na ivici opšteg rata.

Najzad krajem 1912. godine dolazi do proglašenja nezavisne Albanije. U Valoni 28. novembra je taj čin izvršen, a Ismail Kemal-bej došavši iz Beča postaje čelnik privremene vlade.^[37] Predviđani su kneževi Albanije, koji se jedan za drugim nisu održali, a status kneževine ostaće još nekoliko godina. Albanija je ustvari bila kvazi-država, država u formiranju dok joj nije zajemčen suverenitet dogovorom velikih sila. Albanska delegacija je konferenciji u Londonu u decembru dostavila memorandum u kome se insistira na etničkim pravima. Ta Velika Albanija bi zahvatala Metohiju, Kosovo, zapadnu Makedoniju sa Skopljem i Bitoljem, na jugu čitav Epir do Arte. Na početku Londonske konferencije odlučeno je da je Albanija autonomna sa svojom upravom i priznavanjem sultana Turske kao vrhovnog sizerena. Pošto je zauzet stav da Srbija ne može da poseduje severnu Albaniju i izlaz na more memorandum koji je uputila Pašićeva vlada je umerenijih zahteva. Insistira se na "istorijskim, etnografskim, kulturnim i moralnim pravima" kao i činjenici da su aktuelne teritorije osvojene u "legalnom ratu".

U vreme ovih krupnih zbivanja i ratne kataklizme manifestovana je složenost političkog rešenja i rešenja ovog za nas aktuelnog područja. Balkanske države su težile optimalnoj varijanti svog velikodržavnog programa u kome nije bilo mesta za složene državne zajednice, za federacije i autonomije. Čvrsta granica između Srbije i Albanije onemogućavala je takve opcije koje su odgovarale vitalnim interesima srpskog, albanskog i drugih naroda u tom delu Balkana. Srbiji je bio nužan izlaz na more, a Albanija, stvorena umanjena mirom, dogovorom velesila, u Londonu, nije mogla da objedini sav albanski etnički prostor. Izvesna ponuđena rešenja od strane državnika velikih sila, koje su u našoj nacionalnoj istoriografiji optuživani za sva zla što su se na Balkanu događala, nisu bila po volji efemernim balkanskim čelnicima, državnim i nacionalnim.^[38] Vladajući balkanski krugovi su težili osvajanju teritorija i čvrstim granicama pri čemu se nije prezalo od ratnog obračunavanja. Možemo konstatovati da još nije bilo objektivnih pretpostavki za obrazovanjem složenih državno-političnih zajednica u obliku federacija i autonomija kojim putem se može rešavati politična konstelacija kompleksnog balkanskog problema.

Nije dužnost istoričara da govori koji bi tok istorija imala u slučaju drugačijeg toka prethodnih događaja. No možda mu je ipak dozvoljeno da u izvesnim prilikama kaže nešto u kondicionalu. Rekli bismo da je udovoljeno srpskim zahtevima, te Srbija dobila izlaz na more preko luke Drač vrlo je verovatno da ne bi došlo do II balkanskog rata. Po bugarskoj velikodržavnoj koncepciji cela Makedonija, makar prvo kao autonomna pokrajina kako se jedno vreme zagovaralo, imala je da dođe u okvir Bugarske. Po tom konceptu zapadna Makedonija odn. krajevi oko velikih makedonskih jezera gornjeg Crnog Drima sa Radikom i gornjeg Vardara nisu nikako mogli da uđu u sastav ikakve albanske političke ili državne jedinice.

U vreme velikog ratnog vihora i definitivnog konstituisanja balkanskih nacionalnih država koje se proteže kroz drugu deceniju ovoga veka po strani nije ostala država na evropskom jugoistoku ali ne i Balkanu - Rumunija. Ona je od početka XX veka nastojala da uvuče u svoj nacionalno-politički program Vlahe u južnoj Makedoniji i južnom delu albanskog prostora. Među Kucovlahe kako su nazivani u dokumentima toga vremena širena je rumunska propaganda do otvaranja škola i slanja sveštenika. Prema izveštajima srpskog poslanika iz Bukurešta Rumunija je blagonaklono gledala na formiranje albanske države, ne mareći na zahteve Srbije kao i Bugarske.^[39] S obzirom na geografsku udaljenost i nerealnost panrumunske koncepcije o Kucovlasima kao ogranku delu rumunske nacije Vlasi su ostali na nivou etničke grupe u Egejskoj Makedoniji, oko jezera i u južnoj Albaniji. Stvaranjem Albanije Vlasi se brže asimiluju, a politički faktori počinju da deluju u pravcu poalbančivanja svog stanovništva mlade balkanske države.

Složenost rešavanja nacionalnog problema na Balkanu i odgovarajućeg političkog ustrojstva naročito je izražen na prostoru Albanije i Makedonije. Heterogenost stanovništva u etničkom, nacionalnom, konfesionalnom smislu, razlike i podudarnosti u nivou društveno-ekonomskog razvoja uslovljavale su i koncepte gravitiranja složenoj, federativnoj državi na Balkanu. Najemancipovaniji, progresivni krugovi zagovarali su takvu mogućnost, koja je negovana i u socijaldemokratskom mnjenju.^[40] Koncepcija o Balkanskoj federaciji će dugo vegetirati tokom XX veka u kom državno-pravnom sistemu bi našla svoje mesto, adekvatnije nego u južnoslovenskoj federaciji, albanska teritorijalno-politička jedinica.

Albanija nastala na Londonskoj konferenciji ostala je uglavnom pod istim granicama, koje su utvrđene tek na Pariskoj mirovnoj konferenciji 1919. po okončanju I svetskog rata. Međutim, izvesnih malih izmena je bilo potonjih godina. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca je 1920. bila u situaciji da se zalaže za očuvanje teritorijalne celine Albanije ugrožavane od jače Italije kojoj je konačno pripalo ostrvo Saseno na koji način je mogla kontrolisati plovidbu kroz Otranski kanal. Te godine vladajući krugovi Kraljevine SHS predlažu kao mogućnost pripajanje dela severne Albanije koji bi u ovoj državi imao autonomni položaj. To je prvi slučaj navođenja mogućnosti autonomije za jedan albanski region u okviru jugoslovenske države.^[41]

Albanija je između dva svetska rata bila centralizovana monarhija, relativne zaostalosti i za balkanske prilike. Jugoslovenska država je vršila uticaj na Albaniju ali bez uspeha. Moćnija i ekonomski pre svega jača Italija snažno deluje u ovoj zemlji. Još 1920. Albanci se dižu na ustanak da bi oterali italijanske trupe, a Liga naroda štiti granice ove mlade države. Zavođenju republikanskog uređenja 1925. sledi intervencija Italije koja sledeće godine Tiranskim paktom čini Albaniju zavisnom u ekonomskom i političkom smislu. Od 1928. Albanija je kraljevina sa načelno postojećom suverenošću sve do prve ratne godine II svetskog rata.

Albanija je smatrana jednonacionalnom zemljom, koja nije imala posebne ugovorne obaveze prema nacionalnim manjinama. Takve obaveze na međunarodnom planu dobila je Kraljevina SHS opterećena brojnim nacionalnim manjinama. Međutim, i pored toga što je Albanija bila načelno jednonacionalna zemlja u njoj će ostati više nacionalnih skupina uprkos procesu asimilacije koji je forsirano tekao između dva svetska rata. Neosporno veliki deo albanskog naroda je ostao van granica Albanije, manji u sastavu Grčke koja poseduje najveći deo Epira, a veći u sastavu Jugoslavije, zapadnoj Makedoniji, Metohiji, Kosovu, gornjem Pomoravlju, oko Skadarskog i Plavskog jezera.

Jugoslavija je stvorena i uređivana kao jedinstvena centralizovana država u kojoj su jugoslovenski, inače srodni narodi, smatrani jednim, jednom nacijom. Postulat političnog uređenja bio je takođe - jedinstvena država. Nacionalne manjine su priznate kao takve sa pravima koja nisu bila jednaka. Veća prava imala su prečanske manjine, posebno Nemci, Mađari, Rumuni. Najbrojnija je bila albanska manjina koja nije posedovala ni elemente kulturne autonomije, dakle bez prava na jezik, škole, organizacije. Krajevi gde su živeli Albanci bili su najzaostalija jugoslovenska područja. Kada je izvršena administrativna podela Kraljevine Jugoslavije na devet banovina, albanski živalj je bio podeljen između Vardarske, Zetske i Moravske banovine. Takvo stanje je ostalo sve do sloma građanske Jugoslavije 1941. i njene podele od strane fašističkih država.

Osvajanjem od strane Italije Albanija je pod režimom sličnom protektoratu. Italijanski vladajući krugovi ističu koncept Velike Albanije na račun Jugoslavije i Grčke. Ta Albanija sa svojstvima kvislinške države podređena fašističkoj Italiji oživljava ideju o Velikoj Albaniji zahvativši teritorije okupiranih susednih zemalja. Preko ove i ovakve Albanije imao je da se realizuje koncept italijanske imperije.

Kvislinška Albanija je odmah posle okupacije Jugoslavije i Grčke proširena na Epir, i zapadnu Makedoniju, Kosovo i Metohiju. Ispunjenjem zahteva Velike Albanije i italijanske imperije ove dolaze u sukob sa Bugarskom. Bugarska iredenta je gajila tendencije ka jugozapadu za celovitom Makedonijom i gornjim Pomoravljem gde je već bilo albanskog stanovništva. Zato je između tadašnjih saveznika morao da se napravi kompromis. Kosovo je podeljeno tako što je njegov jugoistočni deo pripao Bugarskoj, deo gnjilanskog kraja, Vitina i Kačanik, a u Makedoniji granica je sekla Polog i izbijala na Ohridsko jezero gde je Ohrid pripao Bugarskoj, a Struga kvislinškoj Albaniji. Njoj nije pripao ni sever Kosova sa Mitrovicom. Nemački okupator je bio jako zainteresovan za Trepču pa je taj kraj formalno uključen u kvislinšku Srbiju pod vladom Milana Nedića, u stvari - nemačku okupacionu zonu s tim što je mitrovački srez bio pod specijalnim nemačkim režimom. Prema Crnoj Gori nije bilo vidnijeg pomeranja granica shodno koncepciji italijanske iredente. Tu je imala da se obrazuje kvislinška crnogorska država preko koje bi Italija takođe širila svoj uticaj na Balkanu gde nije bilo mesta za ikakvu jugoslovensku državu.

Bilo je očito da je objektivno teško stvoriti takvu državnu celinu, Albaniju na ovom prostoru. Ona nije mogla da opstane ne samo zato što su fašistički koncepti bili nepopularni u to vreme kod većine stanovništva koje je očekivalo kraj rata i oslobođenje od fašističke okupacije. Geopolitički faktori nisu bili prikladni da bi ovakva teritorijalna celina bila koherentna. Na ovom geografski dosta različitom, razbijenom području povezano veoma lošim komunikacijama, preciznije: loših komunikacijskih pravaca uz tešku prohodnost, obrelo se stanovništvo veoma različito u etno-nacionalnom smislu, neujednačene i društveno-političke konstelacije. Istorijski ovo područje nije činilo nikakvu posebnu celinu već je bilo u sastavu velikih država ili podeljeno između raznih državno-političkih subjekata. Kvislinška Albanija iz II svetskog rata bila je trošna tvorevina i usled spoljnih činilaca diktiranih razvojem rata. Fašističke sile dospevaju u defanzivu čime se dovodi u pitanje opstanak u načelu svih kvislinških tvorevina, razume se i Albanije.

Kvislinška Albanija bila je, ipak, nešto posebno u kvislinškom svetu. Sve manje države koje su prišle Trojnom paktu zadržale su u načelu suverenost uprkos činjenici da je ona bila okrnjena, te su nazivane satelitskim budući da su imale da slede politiku moćnih fašističkih država. Kvislinške države su nesuverene, uglavnom nastale na ruševinama fašističkom bloku neprijateljskih država, kao nove tvorevine. Albanija je bez otpora bila posednuta, u glavnim svojim tačkama, od italijanskih snaga, a njen suverenitet do te mere biva devalviran da se degradira na nivo kvislinške tvorevine. U tako vazalnom odnosu prema Italiji i uz njenu pomoć Albanija se širi na račun Jugoslavije i Grčke kako bi dobila svoje etničke granice. U vreme kapitulacije Italije Velika Albanija je u fazi rušenja. Veliki deo njene teritorije dospeva pod nemačku okupaciju, a velikim delom je zahvaćen narodnooslobodilačkim ratom. Narodno-oslobodilački pokret Jugoslavije je rušio sistem okupatora i kvislinga na jugoslovenskom području, a pokret u Albaniji, naročito na jugu zemlje je takođe uspešno razarao taj sistem.

U NOP Jugoslavije, na Kosovu, Metohiji, zapadnoj Makedoniji srazmerno malo je učestvovalo albansko stanovništvo. Albanski živalj je uzeo živog učešća u pokretu u srednjoj i južnoj Albaniji, te Epiru. NOP Albanije sa Komunističkom partijom načelu nije priznavao subjektivitet kvislinške Albanije ni njene zahvate jugoslovenske i grčke teritorije. Međutim, težilo se u propagandi, proglasima, aktima pokreta mobilisanju albanskih masa u narodnooslobodilačkoj borbi kroz koju bi došlo do nacionalnog ujedinjenja Albanaca.

Državno-pravni koncept komunističkih partija bio je bitan za konstituisanje nove Jugoslavije i nove Albanije a koji je proces potrajao tokom narodnooslobodilačkog rata sa glavnim činovima neposredno po oslobođenju. Taj koncept je izvirao iz ideologije KPJ i KPA, a koje su, pod geslom komunističkog internacionalizma, bile podređene Kominterni do njenog raspuštanja i KP Sovjetskog saveza sa vodećom ulogom u međunarodnom radničkom pokretu određene orijentacije. U tom konceptu negde uoči rata u dokumentima KPJ i organizacionoj strukturi nalazi svoje mesto oblast Kosovo i Metohija. Kako smo konstatovali taj region u istoriji nije dobio ikakve elemente posebnosti. Presudno je bilo za politiku KPJ činjenica da je u ovom regionu, uobličenom na dve kotline sa gravitirajućim planinskim kosama i krajem oko Binačke (najviši tok Južne) Morave, živelo pretežno albansko stanovništvo.

Postojeće granice između Srbije odnosno jugoslovenske države i novoformirane Albanije su povučene bez dovoljnog poštovanja principa prirodnih granica, istorijskih i etničkih načela. Ta linija koja je sekla dva Drima preko Prokletija, Koraba i Jablanice nije u istoriji do tada postojala. Granična linija je odmerena u Londonu 1913., a nešto ispravljena u korist Kraljevine SHS u Bepcajy.^[42] Albanci su u to vreme imali ubedljivu većinu na kosovsko-metohijskom području koje navedenim mirovnim krojenjem granica dobija svoje omeđenje na jugozapadu, ka Albaniji. Prema popisu iz 1921. godine u jugoslovenskoj državi je 440.000 ljudi bilo maternjeg albanskog jezika. Od toga je na području koje danas nazivamo kosovsko-metohijskom bilo 289.000 Albanaca i 93.000 Srbo-Hrvata kano su nazivani u popisnim materijalima.^[43] Prema popisu iz 1931. na teritoriji Kraljevine Jugoslavije od 247 542 km² živelo je 13.934.000 stanovnika. Od toga je na kosovsko-metohijskom području bilo Albanaca 331.000, a Srba 151.000.^[44] Prisutan je visok natalitet kod svog stanovništva na Kosovu i Metohiji, posebno kod albanskog življa. Međutim, prirast življa srpske nacionalnosti kao što se vidi između 1921. i 1931. godine bio je veći zbog naseljavanja Srba na ovo područje, koji su tu dobili zemlju napuštenu ili oduzetu od pripadnika muslimanske konfesije, delom odseljenih za Tursku.

KPJ je u propagandi naročito izlagala kritici podelu zemlje srpskim časnicima i žandarima koja je činjena na račun starosedeoca, pretežno albanskih i turskih begova. Često se u partijskim dokumentima govori o ugroženosti Albanaca od strane velikosrpske buržoazije, ali se u najdužem delu međuratnog perioda ne ističe regionalna individualnost Kosova i Metohije odnosno teritorije nastanjene albanskim življem. Tek krajem tridesetih godina se u strukturi KPJ pored sedam pokrajinskih komiteta pojavljuje i oblasni komitet za Kosovo i Metohijy. On je bio podređen Pokrajinskom komitetu za Crnu Goru, Boku, Sandžak i Kosovo i Metohiju. Na V zemaljskoj konferenciji 1940. odlučuje se da oblasni komitet za Kosovo i Metohiju bude neposredno podređen Centralnom komitetu KPJ.^[45] U NOP rukovodeću ulogu ima KPJ čiju strukturu sledi struktura organizacionih oblika pokreta. Tako je stvoren Vojni komitet za Kosovo i Metohiju još 7. jula 1941. sa ambicijom da se albanske mase privuku u pokret i borbu protiv okupatora i kvislinških snaga. Od izvesnog mada ne velikog značaja, jer nije bila intenzivna, bila je caradnja pokreta Jugoslavije i Albanije. Tako marta 1942. Oblasni komitet KPJ za Kosovo i Metohiju i CK KP Albanije izdaju zajednički proglas Albancima u ovoj oblasti pozivajući ih na zajedničku borbu sa srpskim i crnogorskim partizanima.^[46] Relativna sporost razvoja pokreta na Kosovu i Metohiji uslovila je pozno formiranje organa nove vlasti, narodnooslobodilačkih odbora. Faktor sputavanja pokreta bilo je nacionalno i naročito konfesionalno podvajanje.^[47] Krajem proleća 1943. obrazovan je Glavni štab Narodno-oslobodilačke vojske i partizanskih odreda za Kosovo i Metohiju. On je po nalogu najviših rukovodstava jugoslovenskog ustanka imao da bude na vezi, svakako privremeno, sa Glavnim štabom NOV i PO Makedonije.^[48]

Kapitulacijom Italije NOP ne samo u Albaniji već i na jugoslovenskim područjima sa albanskim življem postaje intenzivniji. Međutim, nemački okupator još uvek jači od narodno-oslobodilačkih pokreta, okupirao je područje kvislinške Albanije, a na Kosovu formirao marionetsku vladu Redžepa Mitrovice sebi podređenu. Kvislinška Albanija gubi elementarna obeležja kvislinške države ostavši sa svojstvima kvislinške tvorevine bez državnih instituta jedva na nivou Nedićevog administrativno-policijskog aparata u nemačkoj okupacionoj zoni.

Za ovo ratno vreme etnički sastav stanovništva se menjao na Kosovu i Metohiji, jer su Srbi sa Crnogorcima koji su naseljavani između dva rata oterani sa dobijene zemlje. Pored ovih sa područja koja su ušla u okvir Albanije izbeglo je u Srbiju dosta starosedelačkih porodica.^[49] Po okončanju rata samo se manji deo ovih, načelno Srba i Crnogoraca, vratio na Kosovo i Metohiju.

Kroz institucije NOP tonom rata Kosovo i Metohija su se regionalno uobličavali kao jedna oblast. Dugo će u dokumentima pokreta, štampi, proglasima ova oblast biti na marginama. Sa ovog regiona nije bilo predstavnika na I, kao i II zasedanju AVNOJ-a na kome je utemeljena federativna Jugoslavija sa svojim osnovnim elementima. Međutim, pitanje Kosova i Metohije vremenom biva sve prisutnije za rešavanje. Osnovna determinanta konstituisanje ove autonomne oblasti leži u činiocu brojne albanske manjine na teritoriji koja nije posedovala ikakvu istorijsko-regionalnu posebnost.

Po kapitulaciji Italije uslovi razvoja pokreta na Kosovu i zapadnoj Makedoniji postaju znatno povoljniji. Početnom jeseni Oblasni komitet prerasta u Pokrajinski komitet kome bivaju podređeni formirani Oblasni komitet za Kosovo i Oblasni komitet za Metohiju.^[50] Otprilike u to vreme na predlog komunista iz Metohije ovaj region menja ime u Dukađin. U potonjim dokumentima u upotrebi je Dukađin a ne Metohija jep se smatralo da je taj termin sinonim, a da odgovara više terminologiji mesnog stanovništva.

Metohija nije izraz iz Srednjeg veka kada se dotično područje drugačije zvalo.^[51] Dukađin je termin kojim Albanci nazivaju pored Metohije deo severne Albanije.^[52] Izvori navode dva Dukađina čije područje ne možemo tačno utvrditi. Možemo reći da jedan Dukađin zahvata Metohiju, a drugi srednje Podrimlje s obe strane Drima posle sastava Belog i Crnog.

Pokrajinsko savetovanje KPJ za Kosovo i Dukađin je održano od 3 do 5. novembra 1943. kada je doneta Rezolucija sa, tog, VI savetovanja. U njoj se kaže da se kroz NOB dolazi do "istinske, narodne, demokratske vlasti" i do "slobode, nezavisnosti i prava na samoopredeljenje svih naroda".^[53] U sedmoj tački Političkog dela Rezolucije se ističe da treba "popularisati parolu bratstva balkanskih naroda i Balkanski štab NOV". U drugom, Organizacionom delu se navodi da su (već) formirani Oblasni komiteti za Kosovo i Metohiju, kao i Pokrajinski komitet. U oba dela se ističe da treba razviti mrežu NOO i formirati NOO za čitavo područje Kosova i Dukađina u koji bi ušli predstavnici "sva tri naroda", dakle Albanaca, Srba i Crnogoraca.^[54]

Podizanje partijskog rukovodstva sa oblasnog na nivo pokrajinskog ukazivalo je na viši stepen ovog regionalno-političkog subjekta. Sve ostale institucije u ovom regionu u principu slede strukturalnu organizaciju Partije. Partijsko rukovodstvo se do sredine 1944. u dokumentima nazivalo pokrajinskim kada mu se vraća oblasni karakter. U tom periodu faktički je veoma malo pokrajinski atribut pripisivan oblasnim formama NOP. To pripisivanje pokrajinskog oblicima pokreta na tlu čitave kosovsko-metohijske oblasti smatramo neodgovarajućim do anahronosti budući da nije bilo zasnovano na objektivnim elementima. Najviša, jugoslovenska rukovodstva nisu, što je inače bio princip, odlučila u smislu priznavanja kosovsko-metohijskog regiona kao pokrajine.

Na I konferenciji Komunističke partije Albanije aprila 1943. u dokumentima nema govora o Kosovu i Dukađinu.^[55] Međutim, kasnije se to pitanje navodilo kao perspektiva u NOB-i. Ono je razmatrano i u rukovodećim krugovima KPJ, ali se nije ikada neposredno postavljalo. Postojala je koncepcija Balkanske federacije čiji bi član bila Albanija proširena krajevima gde žive Albanci u većini.^[56] Kako se rat uspešno privodio kraju jugoslovenska rukovodstva su sve tvrđa u stavovima da Jugoslavija kao član pobedničke antifašističke koalicije može teritorijalno samo da se proširi a nikako da gubi deo svoje teritorije. Još krajem 1943. CK KPJ javlja CK-u KP Albanije da je deplasirana ideja pripajanja Kosova i Dukađina Albaniji u vreme kada je potrebno mobilisati sve narode u zajedničkoj borbi protiv fašističkog okupatora.^[57]

Ugroženi od okupatora i kvislinga PK KPJ za Kosovo i Dukađin i Glavni štab sa Šare prelaze u Đakovičku Malesiju. Na albanskoj teritoriji, iza granice, u selu Bunjaj (Bujan) zakazana je konferencija uglednih predstavnika naroda Dukađina i Kosova za 31. decembara 1943. Prva konferencija narodnooslobodilačkog odbora za Kosovo i Dukađin kako je taj skup nazvan trajala je do 2. januara 1944. Od 61 pozvanog delegata prispelo je i učestvovalo u radu Konferencije 49, dok deo predstavnika sa Kosova nije moglo da se probije na ovaj oslobođeni teren iza granice.^[58]

U Rezoluciji donetoj na kraju Konferencije se daje ocena, doduše već poznata u komunističkim krugovima, predratne Jugoslavije. U njoj je albanski narod bio ugnjeten, čak izložen fizičkom istrebljenju. Predratna agrarna reforma je imala za cilj potiskivanje Albanaca do tog stepena kako bi bili prinuđeni da se iseljavaju.^[59]

Ne samo versajski sistem političkih deoba, ne priznaje se ni fašistički koncept državno-pravnog rešenja. Okupator je "zavadio Albance, Srbe i Crnogorce, muslimane i katolike", a fašizam je neprijatelj svih naroda pa i albanskog. Apeluje se na sprečavanje iseljavanja Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije što je deo fašističke politike.

Završni deo Rezolucije je od posebnog interesa: "Kosovo i Dukađin je kraj koji je naseljen najvećim delom albanskim narodom, a koji kao uvek, tako i danas - želi da se ujedini sa Albanijom... Jedini put da se Albanci Kosova i Dukađina ujedine sa Albanijom jeste zajednička borba sa ostalim narodima Jugoslavije protiv okupatora i njegovih slugu. Jep to je jedini put da se izvojuje sloboda, kada će svi narodi pa i Albanci biti u mogućnosti da se izjasne o svoj sudbini sa pravom na samoopredeljenje do otcepljenja.^[60] Međutim, Bunjajska konferencija nije odlučila o pripajanju Kosova sa Metohijom Albaniji već je aktima na njoj vođena propaganda privlačenja albanskih masa u NOB sa predočavanjem prava na samoopredeljenje i mogućnost prisajedinjenja zemljišta naseljenog Albancima - Albaniji u budućem vremenu.

U potonjim direktivnim instrukcijama CK KPJ ukazuje se organizaciji na Kosovu i Metohiji na značaj II zasedanja AVNOJ-a čije su konstitutivne odluke bitne za izgradnju nove Jugoslavije kao federativne države. Naloženo je da PK ostane na nivou Oblasnog komiteta za Kosovo i Metohiju, ne Dukađina. Podvučena je aktuelnost protiv okupatorske borbe dok sva ostala pitanja, kao razgraničenja i samoopredeljenja ostaju aktuelna tek u oslobođenoj zemlji. Nepravilno je, nalaže se, popularisati Balkanski štab, koji nije ikada oformljen, već treba jačati autoritet jugoslovenskog vojnog rukovodstva Vrhovnog štaba HOBJ. Relativiziran je značaj NOO za Kosovo i Dukađin (Metohiju) jep je on, kaže se, formiran samoinicijativno.^[61]

Sve do leta 1944. Kosovo sa Metohijom izgrađivano kao oblast sa rukovodstvima podređenim neposredno vrhovnim, jugoslovenskim, nije bilo u uslovljenom odnosu prema rukovodećim telima i organima ratne pokrajine Srbije. Tek krajem leta 1944. izvesna rukovodstva Oblasti se orijentišu i vezuju za rukovodstva Srbije. Naredbom Vrhovnog štaba NOV i POJ 2. septembra Glavni štab za Kosovo i Metohiju je preimenovan u Operativni štab koji od 14. septembra biva podređen Glavnom štabu NOV i PO za Srbiju.^[62]

Tokom narodnooslobodilačkog rata počev od leta 1941. izgrađivala se državnost nove Jugoslavije kao federativne države na čitavoj njenoj teritoriji. Naročito značajan čin u procesu konstituisanja federativne Jugoslavije jeste II zasedanje AVNOJ-a sa njegovim odlukama krajem novembra 1943. Paralelno sa izgradnjom federativne Jugoslavije izgrađivalo se šest njenih federalnih članica - Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija i Srbija. Federalna Srbija je svoju utemeljivačku skupštinu dobila tek novembra 1944. Ratna pokrajina Vojvodina i ratna oblast Kosovo i Metohija su se posebno izgrađivale da bi tek krajem rata odnosno po njegovom okončanju ušle u sastav federalne Srbije.

Kvislinške snage na područjima sa albanskim življem se reorganizuju i suprotstavljaju antifašistički orijentisanim pokretima (jugoslovenskom, albanskom, grčkom), a sve uz podršku nemačke fašističke sile. Na Kosovu i Metohiji se oglašava Druga prizrenska liga sa proklamovanim ciljem okupljanja albanskih krajeva. Na jednoj od svojih skupština juna 1944. proklamuje se ujedinjenje Albanaca sa Kosova, izuzev mitrovačkog okruga, Metohije, dela zapadne Makedonije (strško-debarski pojas), i pograničnog pojasa Crne Gore (Ulcinj, Plav) što se sve po koncepciji Lige pripaja Albaniji. Posle kapitulacije Bugarske septembra 1944. cela zapadna Makedonija i mali deo Srbije u gornjem Pomoravlju (Preševo) "priključuje se" ovoj Albaniji. Liga je imala Centralni komitet sa središtem u Prizrenu i vojne snage, vulnetari, ko jesu se borile protiv snaga NOP. Vođena je antislovenska propaganda, a budućnost Albanaca se sagledavala van ikakvih političkih zajednica sa slovenskim narodima.^[63] Delovanje različitih političkih garnitura i vojnih formacija karakteristično je za ovo područje raznog etno-nacionalnog, verskog i socijalnog sastava, ali i velike socijalne zaostalosti, što je sve otežavalo definitivna politička rešenja u novom vremenu.

Pod datim uslovima i u cilju likvidiranja otpora na osetljivom području Kosova i Metohije Vrhovni komandant HOBJ 8. februara 1945. je naredbom zaveo Vojnu upravu, koja će trajati do juna iste godine. Pod uslovima ovakvog vojnog režima razvijan je sistem organa nove vlasti širom Kosova i Metohije.^[64] Razvijan je sistem društveno-političkih organizacija u okviru novog političkog socijalističkog sistema uz brojne teškoće. Zbog socijalnog konzervativizma i versko-nacionalnog antagonizma raspirivanog za vreme rata KPJ kao kreator sveukupnog društveno-političkog života na oslobođenoj zemlji pribegava formiranju albanskih društveno-političkih organizacija. Tako je u okviru jedinstvenog narodno-oslobodilačkog fronta formiran Šiptarski nacionalni komitet, a u okviru antifašističke omladinske organizacije Šiptarska antifašistička organizacija Kosova i Metohije.^[65] U težnji da se Albanci politički i kulturno što više afirmišu i izjednače sa jugoslovenskim narodima KPJ je pribegavala ovakvom kursu politike karakterističnom za posleratne godine.

Konstituisanje federalne Makedonije, pete po redu članice Demokratske Federativne Jugoslavije utemeljene 2. avgusta u manastiru Prohoru Pčinjskom, teklo je u skladu sa konceptom jedinstvene Makedonije. U okviru ove federalne države makedonskog naroda nije bilo ikakve predispozicije za obrazovanjem izvesne teritorijalno-političke zajednice sa obeležjima autonomije i pored činjenice da je u zapadnom delu najjužnije jugoslovenske članice većinu življa činio albanski etno-nacionalni elemenat. Crna Gora kao najmanja federalna članica dugo će u svom sastavu uključivati prisustvo Boke, a kasnije će južni deo Sandžaka integralno da se inkorporira u ovu federalnu državu, sa nešto albanskog življa u tankom prigraničnom pojasu prema Albaniji.

Posle konstitutivno Velike antifašističke skupštine narodnog oslobođenja novembra 1944. Srbija će se dograđivati kao složena federalna država u okviru DFJ. Na Antifašističkoj skupštini Srbije aprila 1945. dva predstavnika Kosovsko-metohijske oblasti su izrazili stav navodno celokupnog stanovništva Oblasti, koja bi ušla u sastav Srbije sa svojom oblasnom autonomijom. Kažemo navodno budući da su sva politička rešenja poticala od rukovodstava KPJ dok nikakvi izbori ili referendumi, te slični načini izražavanja narodne volje nisu učinjeni.

Sređivanjem prilika u Oblasti stvoreni su uslovi za konačnim rešavanjem njenog političkog statusa. U Prizrenu, prvom središtu Oblasti, održano je zasedanje Oblasnog NOO, koje je imalo obeležja narodne skupštine, 8-10. jula 1945. Poslednjeg dana doneta je Rezolucija u kojoj formi je odlučeno o pristupanju Kosova i Metohije sa oblasnom autonomijom federalnoj Srbiji. Izraženo je uverenje da će ova zaostala oblast u sastavu Srbije i DFJ najoptimalnije doživeti svoj razvoj i progres. Potom su izabrani poslanici za Narodnu skupštinu Srbije, kao i za AVNO Jugoslavije, što ukazuje da Kosovsko-metohijska oblast i pored ulaska u politički okvir Srbije čini konstitutivni element federativne Jugoslavije. Ona, dakle, ne izražava sve svoje političke funkcije u sklopu Srbije a preko nje u okviru Jugoslavije, već ima u okviru federacije izvesna neposredna prava shodno svom stepenu oblasne autonomije.

Na III zasedanju AVNOJ-a 7-10. avgusta okončana je izgradnja federativne Jugoslavije kada je pored drugog prihvaćena odluka sa prizrenske skupštine o ulasku Kosovsko-metohijske oblasti uDFJ. Konstituisana je Jugoslavija kao federativna država sa šest federalnih članica. U sastavu najveće i najmnogoljudnije, Srbije našle su se dve autonomne jedinice što je prirodna posledica specifičnog istorijskog razvoja uz druge relevantne okolnosti. U slučaju Kosovsko-metohijske oblasti prvi među faktorima postanka i opstanka ove autonomne članice jeste njen složen nacionalni sklop, mešavina pre svega slovenskog i albanskog etno-nacionalnog elementa. Determinanta uklapanja Oblasti u federalni sklop najveće članice DFJ proizilazi iz velike tradicije srpske državnosti u Srednjem i Novom veku. Istorijska prava na ovom prostoru su na strani srpskog teritorijalno-političnog bića.

Razumljivo da Jugoslavija sa svojim NOP-om impozantne snage stiče međunarodnu reputaciju u zadnjim godinama II svetskog rata. Ona postaje jedan od utemeljivača Organizacije ujedinjenih nacija. Njene granice nisu ostale nepromenjene budući da je dobila proširenja na račun Italije, čime su nešto uvećani teritorijalni okviri federalne Slovenije i Hrvatske. Promena granica nije mogla biti na uštrb Jugoslavije u ratu u kome je ona bila u taboru pobednika.

U Albaniji se prilično uspešno razvijao oslobodilački pokret, pretežno na jugu zemlje. KP Albanije je bila na čelu tog pokreta do uspešnog kraja rata, a u ovoj zemlji se takođe zavodi socijalistički sistem. U susednoj Grčkoj se tokom rata razvijao snažan oslobodilački pokret rukovođen od Komunističke partije te zemlje. Ona nije postala socijalistička zato što su snage Velike Britanije intervenisale i posle dužeg ratovanja slomile otpor NOP-a. Grčka je takođe uživala ugled članice antifašističke koalicije tako da se posle rata moglo postaviti samo pitanje teritorijalnih dobitaka a ne gubitaka. Tako je granica prema Albaniji u Epiru ostala nepromenjena, te u Grčkoj ostala brojna albanska manjina. Albanija je samo dobila, na račun Italije, važno ostrvo Sazan (Saseno) u Otrantskom kanalu. Veliki deo albanskog stanovništva ostao je na tlu susedne dve zemlje pogotovu u Jugoslaviji u kojoj je u skladu sa principima socijalističkog internacionalizma obrazovana prvi put u istoriji jedna teritorijalno-politička jedinica znatnog stepena autonomije.

Albanija je ostala centralizovana zemlja budući da je njeno stanovništvo načelno homogeno, albansko. Međutim i posle drugog svetskog rata ostalo je nešto nacionalnih manjina na tlu ove države. Te manjine mogle su objektivno dobiti samo elemente kulturne autonomije.

U vrtlogu Balkanskih ratova kada se raspadala Turska imperija stvorena je Albanija kao posebna nezavisna država. Ona je stvorena kompromisom različitih koncepcijskih rešenja. Kompromis je izražen tako što je stvorena Albanija, ali dosta tesnog teritorijalnog okvira te su van njenih granica ostale znatne albanske mase. Ta činjenica je usložavala državnopravno rešenje prostora balkanskog jugozapada. Prisustvo Albanaca je zahtevalo izražavanje njihovog statusa, političnog i na planu kulture. S druge strane postojanje male Albanije na putu ostvarenja velikodržavnih planova nekoliko političkih subjekata činilo je tonom ovoga veka situaciju na evropskom jugoistoku kompleksnijom.

Posebno je od interesa pitanje geopolitičkog položaja srpsko-albanskog prostora odnosno odnosa. Nacionalna država Srba ima najbliži izlaz na Jadransko more preko Kosova, Metohije i severne Albanije. Prirodna komunikacija u ovom delu Balkana i njegovo kopneno povezivanje sa Evropom i svetom teži pravcem iz rusko-sibirskih ravnica, preko Ukrajine, te Besarabije na Vlašku (Munteniju) preko Dunava uz Timok na Niš, uz Toplicu na Kosovo, pa Metohiju niz Drim do Medovskog zaliva. Političke granice su činile prepreku da se ova komunikacija sagradi, kao i luka kod ušća Drima. Prirodan izlaz na more, što znači ka svetu, srpskog prostora ide preko albanskog inače manjeg ali značajnog, uz more, Jadransko pa kroz Otrantska vrata u Jonsko, te u Mediteran i ka okeanima. To zahteva odgovarajući, možda komplementaran politički sklop, zadovoljenje nacionalno-političkih težnji srpskog, ali i albanskog naroda odnosno njihovih političko-državnih subjekata. Barijere u tom pravcu su ogromne a isključivost u ostvarivanju velikodržavnih ciljeva su sputavali svako zajedničko zadovoljavajuće rešenje. Heterogenost stanovništva je poseban fenomen, koji može da deluje kao otežavajući faktor, ali u realnijim političkim prilikama, sazrevanjem ideje zajedničkog suživota u političkoj konstelaciji višeg civilizacijskog nivoa taj faktor može da spaja i čini realnijim opšte prihvatljivija državno-politička rešenja.

Albani jaje formirana na teritoriji od svega 28.745 km². Ona je 1923. imala 804.000 stanovnika, a uoči II svetskog rata, 1938. 1.040.000 žitelja.^[66] Mali postotak gradskog stanovništva ukazuje na nerazvijenost albanskog društva u XX veku. Taj procenat varoškog življa se posle rata znatno popravljao. Prema albanskim službenim statističkim podacima Albanija odmah po oslobođenju, 1945. imala je 1.122.000 stanovnika od čega po gradovima 250.000, zatim 1955. 1.391.000 ukupno, a gradskih stanovnika 383.000, a 1960. godine bilo je ukupno 1.626.000 albanskih državljana od kojih su u gradskim naseljima živeli 502.000. Sa uvećanjem broja stanovništva, demografskim kretanjima pogotovu naseljavanjem u gradove, pod uslovima novog života u građanskom, pa socijalističkom društvu posle drugog svetskog rata, uticajem škole, administracije, javnog života uopšte, nacionalne propagande, štampe, bioskopa, radija itd, albanizacija je zahvatila čitavo stanovništvo u ovoj maloj državi uključno sa asimilacijom nealbanskog življa, kojeg je iz godine u godinu bivalo sve manje.^[67]

Može se konstatovati da je staro slovensko stanovništvo bilo uglavnom poalbančeno konačno pod uticajem albanskog državnog faktora. Statistike i popisi izvršeni u Albaniji ne daju potpunu sliku nacionalne pripadnosti pa je naučno teško istraživati i dokazivati etno-nacionalnu sliku stanovništva u toj zemlji. To stanovništvo je prema izvesnim starijim podacima po tradiciji versko-kulturnoj najvećim delom islamske konfesije, oko 72%, zatim pravoslavne hrišćanske oko 17%, a katoličke 10%. Poznato je da su Albanci pripadnici ove tri konfesije najvećim delom muslimani, dok je pravoslavnih pretežno na jugu uz nešto Vlaha i Grka. Konfesionalno Albanci na Kosovu i Metohiji pa i pograničnim teritorijama Crne Gore i Makedonije su u ogromnoj većini islamske veroispovesti sa malo katolika u Metohiji, pa i crnogorskoj Krajini. Pošto je proces islamizacije tekao do kraja turske vladavine Balkanom, dakle do početka XX veka izvesni procesi nisu bili okončani. Poznata je kategorija muslimana, koji su kući i dalje tajno vršili katoličke hrišćanske obrede, a nazivani ljaramanima.

U državi Albaniji posle prvog pa i II svetskog rata najbrojniji manjinci su, smatram, pripadnici etničke grupe Vlaha - Cincara. Grka, uglavnom nekada pogrčenih, Cincara, je samo po gradovima južne i primorske Albanije sa trgovinom kao osnovnim zanimanjem.

Albanci kao narod su rezultat simbioze starih balkanskih plemena. Možemo ih smatrati tipičnim balkanskim narodom, što se zadruge narode na Balkanu ne može u tolikoj meri reći. Za njihovu osnovu poslužila su izvesna ilirska, te ilirsko-tračka, ili drugo odn. još starije balkansko stanovništvo uobličeno krajem ranofeudalnog perioda kao feudalni narod. U formiranju albanskog naroda do savremene nacije pored navedene osnove učestvovalo je još nekoliko komponenata od kojih je najjača slovenska. Od doseljavanja Slovena do XX veka Albanci su najviše opštili sa slovenskim narodima što čini trajnu karakteristiku ovog naroda uprkos njegovim osobenostima. On naime čini posebnu granu arijevske rase bez izrazitijih sličnosti sa drugim narodima.

Slovensko stanovništvo, ono autohtono, izloženo poalbančivanju poslednjih decenija je skoro iščezlo. Od njega je ako sudimo prema izvesnim nepotvrđenim izvorima pretežno zapisanim u žurnalistici ostalo nešto ogranaka ili oaza. Dobar deo slovenskih manjina predstavlja doseljeničko stanovništvo budući da je izvesnih kretanja bilo i u najnovijem periodu. To su pripadnici već formiranih jugoslovenskih nacija koji su potonjih decenija dospeli na albansko tlo.

Albanski živalj se dosta mešao sa makedonskim plemenom Mijaka, a asimilacija je shodno svim biološkim i sociološkim procesima tekla u oba pravca zavisno od odnosa snaga i delovanja aktivnih faktora. Granica povučena 1913. je povučena uglavnom na štetu albanskog prostora. Međutim, zapadno od linije takođe je prisutna etnička neujednačenost, što je razumljivo i prirodno, s tim da je albanski etnički element izrazito dominantan. No prisustvo slovenskog življa uglavnom u etničkim ostrvima je nesumnjivo. Oko jezera, u slivu Crnog Drima, na jugu oko Korče ima ostataka starosedelačkog slovenskog življa, koje nije asimilovano. Zapadnije tog življa uglavnom više nema s izuzetkom doseljenih u Tirani i Elbasanu. Od relikata slovenskih oaza uočava se živalj pravoslavne vere što govori arhaičnim slovenskim dijalektom sličnim makedonskom govoru. Tog življa između Piškopeje i Korče ima nekoliko desetina hiljada ali je pitanje možemo li ih smatrati delom makedonske nacije ili samo slovenskom etničkom grupom.^[67] Iza granice prema Crnom Drimu ima malo muslimanskog etničkog elementa podobnih makedonskim Torbešima, a u zabitom goranskom kraju nešto Gorana. Ove etničke grupe su delom poalbančene a opstanak im je teži budući da nemaju svojih matičnih nacija.

O slovenskim manjinama može se određenije govoriti kada su u pitanju pripadnici savremenih jugoslovenskih nacija. Oni su obično doseljenici pošto je demografskog pomeranja stanovništva bilo do poslednjih decenija. Nešto je starija kolonija Crnogoraca u Skadru navodno oko 17.000 duša, dok Srba ima u više gradova severne i srednje Albanije, te Tirani do 25.000 ljudi.^[69] Posle aneksije Bosne i Hercegovine u Albaniju je prešlo oko 5000 bosanskih Muslimana, te sandžačkih i crnogorskih. Tu su pristizali Muslimani srpskohrvatskog jezika iz krajeva koji su pripajani Crnoj Gori i Srbiji u drugoj polovini XIX i početkom XX veka. Prema jugoslovenskoj štampi zvanična Albanija posle zadnjeg popisa, krajem 80-ih godina priznaje prisustvo makedonske manjine, oko 6 000 stanovnika te oko 100 Crnogoraca, Srba i Hrvata.^[70]

Na jugu u Epiru nema više slovenskog elementa, mada ti relikti treba da budu predmet nauke kako bi se došlo do istine koja nije potpuna. Poznato je da je slovenskog elementa do skoro bilo oko Kostura, gde se makedonska zemlja odvaja od Epira, a koji su poslednjih decenija izloženi smišljenoj i represivnoj grecizaciji.

U samoj Albaniji najbrojnija manjina su pripadnici vlaške etničke grupe na jugu zemlje, izloženi albanizaciji. Pored toga u njoj ima Roma, Turaka, a po gradovima uz Grke nešto pripadnika drugih naroda, različitog porekla. Možemo ovo tvrditi i pored toga što u državnim popisima ti manjinci uglavnom ne postoje.

Jedna, makar sumarna analiza stanovništva unutar granica Albanije ukazuje na izvesnu šarolikost, različitost. Dakle u zemlji koja se načelno smatra jednonacionalnom, skoro etnički čistom. U stvari ovakva razmatranja mogu da potvrde tezu da u svetu gotovo nema država sa homogenim jednonacionalnim stanovništvom. Manjinsko pitanje je uvek prisutno u svakoj zemlji da pođemo od najcivilizovanijeg kontinenta Evrope. Ono redovno uključuje potrebu i zahteve za izvesnom autonomijom u sferi kulture, zatim i na političkom planu.

Napomene

1. Jedan od naučnika koji ovu tezu ističe je Fanula Papazoglu bar u svojim poznim godinama. Slično su izrazili još nekoliko naučnika u ciklusu predavanje o genezi Albanaca u Srpskoj akademiji nauka u Beogradu februara 1988.

2. Prema istraživanjima poznatog ruskog naučnika Albanci nisu poznavali termine za moreplovstvo i ribolov koje su pozajmili od Romana, Grka, Slovena. Al. Seliščev: Slav˙nskoe naselenie v Albanii, Sofi˙, 1931, str. 48-9.

3. Možda je Vojuša čiji su sliv držali Vajuniti po ovima dobila ime?

4. Prema Konstantinu Jirečeku, Istorija Srba, I, 1952., Beograd, str. 85-6; prema istraživanjima Bogumila Hrabaka koji je konsultovao brojna dokumenta u Dubrovačkom arhivu, ali o ovom istorijskom detalju nije pisao; zapažanja saopštio autoru u Vojnoistorijskom arhivu, marta 1967.

5. Prema K. Jirečeku, navedeno delo, str. 85. Zatim Jireček procenjuje: "U srednjem veku bila su njihova glavna sedišta u četvorokutu između Skadra, Prizrena, Ohrida i Valone, sa ograncima daleko na sever." Isto. Ova procena o ograncima "daleko na sever" je preterana.

6. Uslovno rečeno: Albanaca budući da ovi nemaju tog termina u svom rečniku, a sebe nazivaju Šćipetarima, Šiptarima. Svet je prihvatio rimljanski, latinski izraz bez očitog opravdanja. No, slučajnost je mnogo puta odlučivala u istoriji, makar da su u pitanju terminološki pojmovi. Ti isti Rimljani su Helene nazivali Grcima, koji termin nadvladava onaj-izvorni; do Novog veka balkanski Sloveni su Grke nazivali Jelinima.

7. To saznanje o narodnosnoj pripadnosti je u nauci otvoreno kada je u pitanju srednjovekovni narod. Ali ta svest o pripadnosti određenom narodu iako blaga, neizražena u odnosu na nacionalnu pripadnost u novom veku, ipak je, smatram, postojala pogotovu kod elitnog, vodećeg sloja jednog naroda - glavara, čelnika rodova, bratstva, plemena što je slučaj i kod Albanaca, koji su sebe nazivali - Šćipetari.

8. Prema Dimitriju Bogdanoviću, Knjiga o Kosovu, 1985., Bgd, str. 23.

9. Do sredine XI veka Duklja postaje kraljevina, svi njeni vladari su dukljanski, kralj Bodin dolazi i do časti carske, bugarske, ali u svim titulama dukljanskih vladara nema atributa srpskoga. Prestoli dukljanskih vladara su na obodu Skadarskog blata, a crkva sa mitropolitskim rangom postaje nezavisna za Bodinove vlade.

10. Dakle, nisu poznati izvori koji ukazuju na ozbiljan otpor zbog promene vere, bolje reći orijentacije na istočnu ili zapadnu (rimsku) crkvu. Inače prozelitizam je vekovima tekao u oba pravca shodno odnosu političkih snaga.

11. Kad je papa Jovan XXII 1319. pokrenuo albanske feudalce da zbace vlast "šizmatičkog kralja" Srbije u pismima ih je titulisao vrlo visoko. Verovatni gospodar Kpoje sa okolinom bio je "knez Albanije" Radoslav, a Vladislav Gonoma "knez Duklje i primorske Albanije". Istorija srpskog naroda, 1,1981, Bgd, (teist Sime Ćirkovića), str. 474. Reč je o već krupnim feudalcima Albancima sa tendencijom za stvaranje albanskih državica.

12. Prema K. Jirečeku, Istorija Srba, I, str. 238.

13. Mladi kralj Nemanjić, jednom brat - Vukan umesto Stevana Prvovenčanog, dobija Zetu da njom vlada.

14. D. B., Knjiga o Kosovu, 1985, Bgd, str. 30.

15. U donošenju Zakonika srpskog cara u Skoplju 1349. učestvuju i albanski feudalci, Nikola Radojčić, Srpski državni sabori u srednjem veku, Bgd, 1940., str. 202 i 210.

16. Ovu hipotezu, kojoj ima mesta u nauci, ne treba striktno shvatiti, jep je fenomen islamizacije uslovljavalo više faktora. Tom procesu kao uostalom svakom prozelitizmu ne može odoleti nijedan narod u celini ili delovima shodno pre svega činjenici koliko dugo i snažno je izložen promeni verskog i narodnosnog identiteta. Nacionalne istorije, delom nacionalistički obojene, XIX i XX veka ispoljavaju veći interes za odnarođivanjem sopstvenog naroda a ne i za asimilacijom tuđinskih etnokonfesionalnih elemenata. Inače naša marksistička istoriografija takođe je bila opterećena određenim postulatima. U izvesnim delima marksističkog pristupa zaključuje se da je albanski narod pružao otpor veći turskom feudalizmu nego plemićke balkanske države, te da je po osvajanju i ovog dela Balkana Turska preduzela specijalnu fiskalnu i socijalno-diskriminatorsku politiku prema Albancima tako da oni bivaju pomuslimanjeni. Iz istorije Albanaca, zbirka članaka, Bgd, 1969, članak Bogumila Hrabaka, Albanija od konačnog pada pod tursku vlast do sredine XVIII veka, str. 53, 59 itd.

17. Ovog elementa je bilo još pre turske invazije da bi pod Turskom znatno bio ojačan.

18. Oko Kostura između Epira i Makedonije je dugo zadržan slovenski živalj dok nije pogrčen, poturčen i poalbančen.

19. Navedeno prema delu Srpska pravoslavna crkva 1219-1969, Beograd, 1969, izdanje Srpske pravoslavne crkve, str. 156.

20. Jovan Radonjić u delu Rimska nurija i južnoslovenske zemlje, od XVI do XVIII veka, Beograd, 1950, daje brojne podatke u navedenom smislu. Uprkos tendenciji da istakne srpsku komponentu. Npr. "lingua illyrica" ne prevodi sa "slovenski jezik" nego "srpski", str. 289. Kako su osvajali gradove Turci su katedrale pretvarali u džamije, npr. u Skadru pa Ulcinju, Baru; isto. Na početku Kandijskog rata oko Bara je od 5 000 katolika ostalo 2 000. Tri misionara je nabijeno na kolac, mnogi katolici pobegli, a mnogi prešli na islam ili pravoslavlje, str. 290.

21.J. Radonić, nav. delo, str. 285.

22. Klimenti su se selili ka severu, u Sremu su nastanili dva sela, Nikince i Hrtkovce. Pošto su etnički odnosno jezički poslovenjeni, a katolici još iz zavičaja, polarisali su se prema Hrvatima u vreme nacionalnog preporoda. Prema kazivanju Marka Loša iz Hrtkovaca, profesora istorije, (septembra 1974.) ded mu je u detinjstvu govorio: "Ti si Kliment!" Nikad mu nije spomenuo albansko poreklo.

Klimenti su bili istaknuto pleme, ali ne toliko da bi svoje ime nametnuli srodnim albanskim. Albanci još nisu stigli do tog puta razvoja, zbijanja plemena što čini determinantu novog kvaliteta - evropskog naroda, nacije sve do najnovijih vremena.

23. Vidi rezultate Cvijićevih istraživanja, Jovan Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, Beograd, 1966, X, XI i XII glava - Metanastazična kretanja, str. 128-132.

24. Čelebija kaže da se u Vučitrnu govori albanski dok se Srbi ne pominju, kao ni Bugari koje ovaj Anadolac često razmešta po balkanskim naseljima! Dakle, ako je verovati Čelebiji u srcu, više severnom delu Kosova, žive Albanci (Arnauti - turski naziv) još sredinom XVII veka. "Stanovništvo toga šehera je rumelijski narod" veli Čelebi, "Oni ne znaju da govore bošnjački nego govore arbanski i turski". Putopis, odlomci o jugoslovenskim zemljama, priredio Hazim Šabanović, Sarajevo, 1973, str. 276.

25. Prema Atanasiju Uroševiću, Etnički procesi na Kosovu tonom turske vladavine, Beograd, 1987, etno-nacionalni procesi na Kosovu su odigravali do najnovijih vremena. Pri čemu su značajnu ulogu imali fisovi iz severne Albanije čiji su pripadnici naseljavani širom Kosova te susednim krajevima. Fis, nešto kao albansko bratstvo ili pleme nije krvna zajednica, već su u nj ulazili i poalbančeni elementi, Sloveni. Nav. delo, str. 74-7. Kod A. Uroševića je takođe prisutna tendencija isticanja poalbančivanja Srba. Takođe je potcenjen muslimanski slovenski element, nacionalno neizdiferenciran. "Škije" je albanski naziv za Slovene uključno i Srbe.

26. Sve do sedamnaestog stoleća balkanski jugozapad ostao je u Rumelijskom ejaletu, mada su bili formirani novi na severu - Bosna, Budimski, Temišvarski, Kanjiški. To područje bilo je podeljeno na sandžake - Dukađin, Janjinski, Bitoljski, Prizrenski, Vučitrnski i Skadarski.

U XIX veku su preko tog područja išle granično linije Janjinskog, Skadarskog, Bitoljskog i Skopskog ejaleta, koji su se delili na sandžake.

27. J. Cvijić, Balkansko poluostrvo, str. 139-140, 196-199.

28. Isto, str. 198.

29. U Carigradu sam takođe čuo taj naziv u opticaju kod jugoslovenskih muslimana iseljenih 50-ih godina u Tursku (maj 1982.).

30. Isto, 198-199.

31. Ismail Bajra visoki pokrajinski funkcioner maja 1972. je govorio autoru da su pripadnici ove skupine albanske ekstremne nacionalne svesti.

32. Cvijić, nav. delo, str. 199.

33. "Isto je tako", veli Cvijić, "u toku poslednja dva veka posrbljeno dosta Arbanasa u jugoistočnoj Crnoj Gori (Crmnica i Kuči), kao i jugoistočno od Boke Kotorske." Isto.

34. Prema zvaničnim popisima u Kraljevini Srbiji u čijem je sastavu bila južna Srbija do Ristovca na jugu, Albanaca je krajem XIX veka ostalo vrlo malo. U toj Srbiji čije se granice nisu menjale od Berlinskog kongresa do Balkanskih ratova 1890. bilo je samo 1800 podanika koji su govorili jezikom Arnauta (Popis stanovništva u Kraljevini Srbiji 31. decembra 1890., Beograd, 1893, str. XVII), a deset godina kasnije 2 150, Popis stanovništva u Kraljevini Srbiji 31. decembra 1900. godine, II deo, Beograd, 1905, str. CIX.

35. Do XX veka na albanskom prostoru nije bilo izrazitijih gradskih središta. Veći gradovi su bili na obodu tog prostora sa jako izmešanim stanovništvom konstantno kroz vekove. To je važilo za drevni Drač, kao i središta navedenih ejaleta. Nekoliko dana posle skopskog sabora organizuju se skupovi u Debru, te Prištini sa jednakim zahtevima Dimitrije Đorđević, Izlazak Srbije na Jadransko more i konferencija ambasadora u Londonu 1912, Beograd, 1956, str. 80.

36. Bugarska (zauzvrat) priznaje prava na krajeve severno i zapadno od Šar-planine Tajni dodatak Ugovoru o prijateljstvu i savezu između Kraljevine Bugarske i Kraljevine Srbije, čl. 2, Kes˙kov: Prinos kúm diplomatičeskata istori˙ na Balgari˙ 1878-1925 Zbornik dokumenata, Sofija, 1925.

37. Istorija srpskog naroda, II, 2, str. 190.

38. Predstavnici velikih sila su u Londonu predlagali da se kroz severnu Albaniju izgradi železnica do jedne luke koju bi Srbija koristila. Izveštaj Novakovića, poslanika Srbije iz Londona srpskoj vladi 15 V 1913. Diplomatski arhiv Sekretarijata inostranih poslova (DA SIP) - Po - 7 - PI/6 - 2163. O tome se govori i u deklaraciji ambasadora konferencije kao i Memorandumu od 1. jula 1913. DA SIP - Po - 7 - PI/6 4769.

39. Mihajlo Ristić Nikoli Pašiću 18. II 1913. Govori se i o Kucovlaškoj ligi i potrebi rešenja njihovog političnog statusa uz rešenje položaja albanske države. SIP - P. B. 81 - dosije V - F-II U/1 -V itd. Po inostranim kabinetima predstavnici Srbije su ubeđivali evropske ministre i diplomate da su Albanci primitivni da bi imali svoju državu, isto.

40. U Skupštini Srbije maja 1913. čuo se glas delegata Socijaldemokratske partije Srbije: Nasuprot vratolomnim i za balkanske narode katastrofalnim težnjama dinastija, kapitalističkih klasa, militarizma kapitalističke birokratije, koja otmicom oko teritorija vode porobljavanju nacija, međusobnim ratovima i nedoglednim nesrećama, Socijal-demokratska partija u Srbiji, zajedno sa s-d. partijama u Bugarskoj, Rumuniji, Turskoj, Grčkoj, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Slavoniji i Slovenačkoj i sa socijal-demokratima i naprednijim narodnim masama u Crnoj Gori i Albaniji zahteva: Ujedinjenje svih balkanskih zemalja, punu ekonomsku, kulturnu i političku zajednicu svih balkanskih naroda." Istorijski arhiv KPJ, Beograd, 1950, tom III, str. 269.

41 Prema D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, str. 180-181, koji koristi Elaborat Ive Andrića o Albaniji iz 1939. godine.

42. Gora je priključena Kraljevini SHS.

43. Definitivni rezultati polisa stanovništva od 31. januara 1921. god., Sarajevo, 1932, str. 2-5, 95-113. Do navedenih cifara se dolazi izračunavanjem po srezovima. Pečat vremena je uvek prisutan i kad su popisi u pitanju. Ovde je pogodio svakako Cigane (Rome) kojih je nađeno samo 7 000 i muslimane, nacionalno nekonstituisane, svega 17 000. U cifru od 93.000 duša bilo je nešto Hrvata (Janjevo, Letnica) kao i Crnogoraca koji se po meni još nisu emancipovali iz srpske nacije.

44. Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31. marta 1931. godine, knj. II, Beograd, 1938, str. 4-11.

45. Izvori za istoriju SKJ, Peta zemaljska konferencija KPJ, I, knj. 10, Beograd. 1980, str. 230.

46. Arhiv Srbije (AS) - Fond Oblasni komitet Kosovo i Metohija (Ob. KK) - bez broja (bb.).

47. Ceni se da je do kraja 1942. u Oblasti formiran 81 NOO sa 337 odbornika. Izveštaj Oblasnog komiteta CK-u KŠ 27. VI 1948. Arhiv CK CKJ - Srbija II/202.

48. Pisma Tempa od 2. VI i 25. VII 1943, AS - Ob. KK - bb.

49. Prema istraživanjima Slobodana Miloševića, Izbeglice i preseljenici na teritoriji okupirane Jugoslavije 1941-1945. Beograd, 1980, na Kosovu je između dva svetska rata naseljeno preko 60 000 ljudi, uglavnom Srba sa Crnogorcima. Za vreme okupacije iseljeno je odnosno prebeglo više od navedene cifre. Nav. delo, str. 46-47.

50. A CK CKJ - Srbije II/202.

51. U Srednjem veku se Metohija ili njen veći deo zvao Hvosno, a južnije je bila locirana, takođe, smatram slovenska, župa - Patkovo.

52. Poreklo termina Dukađin je neutvrđeno. Moguće albansko, te vlaško-romansko, ili grčko. Poznata je feudalna loza, familija grčno-vizantijska Duka. Sufins, pak, "in" upućuje na slovensku, završnu formu toponima. Sandžak Dukađin u turskom periodu zahvatao je srednju Albaniju južno od Drima.

53. AS - Ob. KK - bb.

54. Isto. U ovo vreme, te nekoliko godina posle rata u dokumentima nove Jugoslavije govori se o nacionalnom trojstvu u Oblasti - Albanci, Srbi, Crnogorci. Potcenjivalo se prisustvo Turaka, kao i Muslimana i Cigana koji nisu još bili "legalizovani" kao nacionalne kategorije. Albanci, kao međunarodni naziv ove nacije, zamenjen je autentičnim albanskim terminom - Šiptari, prisutnim u svoj dokumentaciji i zvaničnom opštenju u NOP odnosno u novoj kroz rat stvorenoj Jugoslaviji.

55. U pismu Miladina Popovića CK-u KPJ 19. IV 1943. navodi se i predlog Rezolucije sa konferencije KPA, A CK CKJ - CK KPJ - 1943/174.

56. Dakle, federalnoj Albaniji bi bili pridodati krajevi Jugoslavije sa albanskim življem, ali ne i potpuno suverenoj Albaniji, kako tvrdi Đilas početkom 1990. u intervju na III kanalu TV Beograd.

57. Pismo 2. decembra 1943, A CK CKJ - CK KPJ - 1943/378.

58. Dok je u oblicima NOP na Kosovu i Metohiji srazmerno malo bilo Albanaca na ovoj Konferenciji su činili veliku većinu. Trećinu su činili albanski državljani. U NOO za Kosovo i Dukađin izabrano je 42 člana od kojih je Srba i Crnogoraca bilo 5, a jedan sudeći po imenu Musliman, no držan za Albanca. U tom NOO bilo je 36 Albanaca od kojih 15 iz albanskog Dukađina, a jedan član iz Plava što bi značilo da u okvir ove teritorijalno-političke jedinice ulazi i deo Crne Gore. Prema istraživanüima Dragoljuba Petrovića, Konstituisanje federalne Srbije, Beograd, 1988, str. 75-77. Petrović je koristio osnovna dokumenta sa Bunjajske skupštine (konferencije) Rezoluciju i Proglas u AS - IX zbirka Narodna vlast - bb. Ova dokumenta su objavljena u publikaciji Narodni odbor Autonomne Kosovsko-metohijske oblasti (AKMO) 1943-1953, osnovni materijali sa zasedanja, Priština, 1955, str. 7-8.

59. Isto.

60. Isto.

61. Oblasnom komitetu KPJ za Kosovo i Dukađin 28. III 1944, za CK KPJ potpisao Đilas, AS - Ob. KK - 66.

62. D. Petrović, nav. delo, str. 80-81.

63. Isto, str. 124.

64. Koliko je složeno pitanje političkog organizovanja ovih krajeva ukazuje primer formiranja NOO po mestima sa mešovitim življem. Veoma često su obrazovana dva odbora, u jednom su pripadnici naroda hrišćanske versko-kulturne tradicije (Srbi, Crnogorci) u drugom islamske (Albanci, Muslimani, Turci). A CK CKJ - Srbija II/202.

65. Naročite su teškoće bile u organizovanju albanskih žena u koju, društveno-političku organizaciju zbog njihove versko-kulturne zaostalosti. Isto.

66 Od toga je gradskog stanovništva bilo svega 1923. g. - 128.000, a 1938. 160.000 Ujetari statistikor, I R. P SH. Tirana, 1965, str. 63. Anvari statistikor. Tirana, 1958, str. 22-23.

67. Isto.

68. Prema izvesnim žurnalističkim napisima u Albaniji živi 100 000 Makedonaca, Lopušina, Orlovi nisko lete, Intervju, 16. III 1990.

69. Isto.

70. Postojanje Hrvata oko Drača, oko 2000 duša, navodi na pretpostavku da je stari slovenski element na ovom tlu bliže moru bio katoličke vere.

Autori | Jezik | Folklor | Istorija | Umetnost | Prevodi | O Albaniji | Bibliografija | Linkovi
Naslovna | Promena pisma | Novosti | Mapa | Kontakt