Dr Vlad. R. Petković

Stari srpski spomenici u Južnoj Srbiji

1924
(odlomak )

• Beograd : Tifdruk = štampa Grafičkog Zavoda "Makarije", 1924; XII, 48 str. : ilustr., 25 cm
• Ovde objavljeno prema: Catena mundi. Knj. 1 / [priredio Predrag R. Dragić Kijuk. - Kraljevo : Ibarske novosti ; Beograd : Matica Srba i iseljenika Srbije, 1992. - (Biblioteka Vekovi Srbije). - ISBN 86-81341-03-0. - str. 139-144.

Za „Projekat Rastko“ digitalizovao
gospodin Nebojša Jovičić

U Južnoj Srbiji, koja je poznata pod imenom Maćedonija, ostalo je tragova umetnosti raznih epoha i raznih naroda. Tračko-ilirska plemena, stari Jelini, Rimljani, Vizantinci, Turci obeležili su više ili manje svoj boravak u njoj umetničkim spomenicima svojim. Jedini narod, koji je neko vreme u zavojevanju držao Južnu Srbiju, a od čijeg imena nije u njoj ostalo apsolutno nikakva traga, niti je ma kakav spomenik obeležio doba njegova zavojevanja u Južnoj Srbiji, bili su Bugari. Carevi bugarski behu tu došli kao zavojevači i nikad im ne beše pošlo za rukom, da u Južnoj Srbiji sebi stvore neki postojan i pogodan položaj. To je upravo glavni razlog, što oni ne behu stigli, da tu podignu spomenike i da ostave traga svoga imena.

Sa svim drugačije se ocrtava slika srpske vladavine u Južnoj Srbiji. U XIV veku podigoše srpski kraljevi i srpska vlastela bezbrojne crkve i umetnost srpska dožive tu svoj najlepši procvat. Kao što biljka, koja je našla pogodno zemljište, pušta duboko svoje korene i svoje vreže širi na sve strane, tako i srpska umetnost u Južnoj Srbiji izbi u tisućama izdanaka. Oko Skoplja, Prizrena, Prilepa, Ćustendila (sada u Zapadnoj Bugarskoj), Kumanova, Kratova, Štipa, Strumice, u dolini Crne Reke grupišu se guste mase srpskih crkava. I u oblastima Tetova, Debra, Ohrida, Korče, Prespe, Bitolja, Florine, Ostrova, Kostura, Sereza i Drame iznikoše mnogobrojne crkve srpske.

Na ovome mestu navešćemo samo neke od tih crkava.

U SKOPLJU srpski kralj Milutin (1282–1321) podiže crkve Sv. Bogorodice Trojeručice, Sv. Đorđa, Sv. Konstantina i Sv. Jovana Preteče. Car Uroš (1355–1371) podiže tu crkvu Bogorodici, a crkva Sv. Spasa, koja je u sadašnjem obliku plod obnove iz doba turske vladavine, nesumnjivo je iz vremena cara Dušana (1331–1355). Kod sela Čurčera podiže kralj Milutin crkvu Sv. Nikite. U selu Kučevištu za vlade kralja Stevana Dečanskog (1321–1331) postade crkva Sv. Bogorodice, a pod carem Urošem crkva Sv. Arhanđela.

Kod sela Sušice podiže kralj Vukašin (1366–1371) sa sinovima crkvu Sv. Dimitrija, poznatu pod imenom „Markov manastir“. U Ljubotenu za vlade cara Dušana podiže gospođa Danica crkvu Sv. Nikole; u tesnacu reke Treske podiže drugi sin kralja Vukašina Andreaš crkvu Sv. Andreje i crkvu Sv. Nedelje, a u XIV veku tu postadoše i crkve Sv. Nikole u Niri, Sv. Nikole Šiševskog i Mamke. Nema sela u Skopskoj Crnoj Gori, koje ne bi imalo bar jednu staru crkvu srpsku, a u nekim selima (Banjani, Pobužje, Ljubance i dr.) ima i po nekoliko starih srpskih crkava.

U PRIZRENU kralj Milutin podiže crkvu Sv. Bogorodice Ljeviške. Iz XIV veka su i crkve Sv. Spasa, Sv. Dimitrija i Sv. Nikole, dok su crkve Sv. Đorđa i Sv. Arhanđela obnovljene u doba turske vladavine. Car Dušan podiže kod Prizrena na daleko čuveni manastir Sv. Arhanđela (sada u ruševinama). Na putu između Prizrena i Peći na reci Bistrici (severno od Đakovice) nalazi se manastir Dečani, koji podiže kralj Stevan Uroš III (Dečanski). U oblasti Prizrena sazidane su bezbrojne crkve: Sv. Nikola Dobruški (1344. god. obnovio ga car Dušan); Sv. Petar u Koriši (podiže ga starac Grigorije za vlade Dušanove); Sv. Bogorodica u selu Mušutištu (podiže je kaznac Dragoslav 1315. god.); Sv. Bogorodica (Uspenje) u selu Pećani (iz god. 1452.); Sv. Nikola u selu Štrpci (podiže ga iguman Pavle 1577. god.); manastir Sv. Marka (XIV vek) i manastir Rusinica (XIV vek).

U PRILEPU i u oblasti Prilepa behu u XIV veku podignute mnogobrojne crkve. Tu je manastir Sv. Arhanđela, zadužbina kralja Vukašina i kralja Marka (1371–1394); tu je čuveni manastir Treskavac ispod Zlatovrha, obnovljen Milutinom i Dušanom; tu su crkve Sv. Dimitrija, Sv. Nikole, Sv. Atanasija i Sv. Petra, sve iz XIII-XIV veka i crkva Prečiste (iz 1418. god.). Tu je manastir Zrze, koji za vlade Dušanove podiže monah German i manastir Slepče (Sv. Nikola), koji 1672. godine podigoše iguman Sergije i učenik mu jeromonah Mihail.

U oblasti ĆUSTENDILA (tursko ime Konstantinove Banje, sedišta Konstantina Dragaša) nalazi se čuvena crkva Spasovica, koju kralj Stevan Dečanski za uspomenu na krvavu bitku kod Velbužda (1330. god.) u kojoj Bugari behu do nogu potučeni, pa u njoj pogibe i njihov car Mihail, podiže na mestu, na kome se on za vreme bitke nalazio sa svojim štabom. U Koluši crkva Sv. Đorđa, sedište mitropolita ove oblasti; crkva Gospođino Polje (XIV vek); u selu Slokoštici crkve Blagoveštenja, Sv. Nikole, Sv. Arhanđela, Sv. Dimitrija i Sv. Petke, koje su, pouzdano podignute za vreme Konstantina Dragaša († 1394). Nešto dalje u oblasti Radomira i u Znepolju Dejanovići podigoše mnogobrojne crkve. Tako kod sela Belova (više željezničke stanice Zemen, u Bugarskoj) Dušanov vlastelin i srodnik Dejan podiže crkvu Sv. Jovana Bogoslova (Zemenski manastir), a kod Caribroda u Poganovu Konstantin Dragaš podiže takođe crkvu Sv. Jovana Bogoslova. Po svoj prilici su za vreme ovoga istoga podignute i stare crkve u oblasti Trna i Breznika (u Bugarskoj).

U oblasti KRATOVA i KRIVE PALANKE nalaze se: manastir Lesnovo, koji podiže despot Oliver 1341. god; Sv. Dimitrije i Sv. Nikola u Zletovu (u XIV veku); manastir Pirog kod Zletova (XIV vek); manastir Sv. Joakima Osogovskog (Sarandaporskog) kod Krive Palanke, zadužbina Konstantina Dragaša; crkva Sv. Nikole u Psači, koju oko 1358. god. podiže sevastokrator Vlatko.

U oblasti ŠTIPA nalaze se: crkva Sv. Arhanđela u Štipu, koju podiže Dušanov vlastelin protosevast Hrelja (u našim narodnim pesmama poznat pod imenom „Relja krilatica“) 1334. god.; crkva Sv. Spasa, koju podiže srodnik Dejanovića, vojvoda Dmitar 1369. god; Sv. Nikola (XIV vek); Sv. Jovan Krstitelj (XIV vek). U Kočanima despot Oliver podiže crkvu Sv. Dimitrija.

U oblasti ŽEGLJIGOVA (Kumanovska oblast) postade u XIV veku veliki broj crkava. Kralj Milutin podiže u Starom Nagoričinu crkvu Sv. Đorđa (1313. god.). Sevastokrator Dejan u oblasti Preševi podiže u Arhiljevici crkvu Bogorodici (1349. god.) Za vlade Dušanove obnovljena je crkva Bogorodice Crnogorske u planini Matejiću (više Kumanova), danas poznata pod imenom manastir Matejić. U selu Norči (kod Preševa) monah Neofit podiže crkvu Sv. Nikole. U oblasti Pčinje kralj Milutin podiže crkvu Sv. Prohora Pčinjskog i na Pčinji crkvu Sv. Nikole, koju je docnije Dušan obnovio.

U STRUMICI je u XIV veku podignuta crkva Sv. Stevana i Bogorodice Odigitrije (oko 1345. god.) Veliki vojvoda Nikola podiže u Konči crkvu Sv. Stevana (pre 1366. god.); u selu Gabrovu u Belasici anagnost Dragoje podiže crkvu Bogorodičinu (oko 1350. god.). Iznad ovoga sela u drugoj polovini XIV veka sazidana je crkva Sv. Arhanđela; u Valandovu podiže se crkva Sv. Đorđa (oko 1344. god.)

U dolini CRNE REKE «brat“ cara Dušana, Dragušin podiže crkvu u manastiru Pološkom (oko 1340. god.). Manastir Drenova u ovoj oblasti obnovi se posle smrti Dušanove. Iznad Pološkog u selu Južinovu crkva Sv. Nikole iz istoga je doba. Za vladavine turske spominju se manastir Bošava i manastir Moklište.

VELES je bio centar velikog broja crkava. Tu je podignuta u XIV veku (pre 1348. god.) crkva Sv. Arhanđela, a crkva Sv. Dimitrija spominje se 1300. god. Manastir Sv. Jovana kod Velesa podignut je za vladavine turske 1670. god.

U oblasti OHRIDA srpski vladaoci i srpska vlastela ostaviše trajan spomen podizanjem i obnavljanjem crkava. Kesar Grgur, (brat Vuka Brankovića) podiže crkvu Sv. Bogorodice Zahumske („manastir Zaum“ na Ohridskom jezeru) 1360. god. Veliki Župan Andreja Gropa i vlastelin Ostoja Rajaković, srodnik kralja Marka, ktitori su crkve Sv. Bogorodice Perivleptos, kojoj i car Dušan učini bogate priloge (sada je to crkva Sv. Klimenta u Ohridu, u kojoj se nalazi lik srpskog vlastelina Ostoje Rajakovića). Pod pokroviteljstvom Gropinim jerej Stefan podiže u Ohridu crkvu Sv. Klimenta (1378. g.) Za vlade cara Dušana podignut je spoljašnji narteks crkve Sv. Sofije Ohridske sa galerijom i stepeništem, a čuvena crkva manastira Sv. Nauma na Ohridskom jezeru obnovljena je, a tako isto i crkva Sv. Jovana u Ohridu. Iz doba Dušanova je crkva Sv. Nikole na Ohridskom jezeru, a 1452. god. podignuta je crkva u selu Lešanima u ovoj oblasti.Na PRESPI kesar Novak podiže 1369. god. crkvu Bogorodici (na ostrvu Mali Grad). Iz istog doba je i crkva u selu Vineni. U XVI veku spominje se mnogo manastir Slimnički na jezeru Prespi.U oblasti KORČE podiže sin kesara Novaka, Amiralis, godine 1390. u selu Boriji (Emporiji) crkvu Bogorodičinu.U TETOVU car Dušan je obnovio crkvu Bogorodice; manastir Lešak kod Tetova tradicija vezuje za doba kneza Lazara. Još godine 1641. tetovski episkop Nikanor podiže kod Tetova crkvu Bogorodici, kao što je 1569. god. u selu Neproštenu (kod Tetova) podignuta vrlo skromna crkvica Sv. Arhanđela. Manastir Gostivarski i manastir Modrički spominju se u XIV veku. Stevan Nemanja bio je ktitor manastira Sv. Jovana Bigorskog kod Debra. Kralj Milutin podiže crkvu Sv. Đorđa kod Kičeva.

Ismevanje Spasitelja. Freska iz crkve sv. Đorđa u Starom Nagoričanu.
Manastir je zadužbina kralja Milutina, a živopisom su ga ukrasili
Mihailo i Evtihije (crtež: Rost. M. Dobužinski)

Oblast BITOLjA puna je starih crkava srpskih, a isto tako i oblast OSTROVSKOG JEZERA, MOGLENICA I MALA REKA. U KOSTURU za vlade brata Dušanova Simeona (Simše, Siniše) obnovljena je crkva „sv. činonačelnika“ a u XVII veku često se spominje srpski manastir Bogorodice (Uspenje) Kremenečke kod Kostura.U SEREZU za vlade Dušanove spominju se crkve Sv. Jovana i Sv. Nikole.U oblasti DRAME Milutin podiže manastir Bogorodice Kosinice.Sve ove mnogobrojne crkve čine jedno čvrsto jezgro, oko koga se na Severu i na Jugu u gustim oazama grupišu nove crkve. U oblastima Kalabake, Trikale i Janjine pod patronatom cara Simeona, Dušanova brata po ocu, cara Joasafa, sina Simeonova, nazvanoga „otac Meteorskih manastira“ (poslednjega Nemanjića) i „carice“ Anđelije, kćeri Simeonove, podigoše se mnogobrojne crkve. Čak južno od ostrva Krfa na ostrvu Levkadi (sada ostrvo Sv. Mavre) podiže crkvu Sv. Mavre supruga poslednjeg despota srpskog Lazara, sina despota Đurđa, Jeleva, pošto se spasla od jednog brodoloma i u ovome manastiru provede svoje poslednje dane kao monahinja Hipomone, uzevši monaško ime svoje babe, kćeri Konstantina Dragaša.U drugoj polovini XIV veka i u XV veku izbija va površinu veliki broj crkava u dolinama Rasine, Morave, Mlave i Peka. Seobe iz Južne Srbije i iz ostalih oblasti srpskih, koje su u XV veku bile vrlo znatne, a u XVII i u XVIII veku postadoše još veće, pomerile su polje podizanja srpskih crkava daleko na Sever i 1688. god. bila je u Budim Pešti podignuta jedna crkva srpska. U oblastima Rijeke, Zagreba, Varaždina, Temišvara i Karansebeša podigoše se mnogobrojne crkve srpske.

Grb Mrnjavčevića u grbovniku 1595. g.

Iz ovoga letimičnoga pregleda najznačajnijih crkava srpskih, koje iznikoše na zemljištu Južne Srbije za vreme srpske vladavine u XIV veku, vidi se, da se jezgro stare umetnosti srpske nalazi u Južnoj Srbiji. Ona postade klasična zemlja srpske umetnosti i bila je svedok razvoja jedne velike civilizacije, koji je nasilno prekinut najezdom Turaka. Srpska crkva u Južnoj Srbiji postaje središte pravoslavnoga sveta. Sveta Gora se stavlja pod zaštitu srpskih vladalaca i u ovoj originalnoj republici monaškoj u velikoj većini su srpski monasi. Dugo vremena ostaje protat u Kareji u srpskim rukama. Bugari, Rumuni, Albanci smatraju srpsku crkvu u Južnoj Srbiji kao glavnog nosioca pravoslavlja. U arhiepiskopiji Ohridskoj prevode se crkvene knjige na srpski jezik. Otac čuvenoga Đorđa Kastriota Skenderbega nalazi utočište u pirgu Sv. Đorđa u Hilandaru (ovaj pirg i danas nosi ime „arbanski pirg“) a tako isto i njegovi sinovi, od kojih jedan „duks ilirski“ Repoš počiva u priprati crkve Hilandarske (umro 1431. god.).Srpski monasi poplaviše u XIV i XV veku ceo pravoslavni Istok. U čuvenom manastiru Sv. Save i Sv. Krsta kod Jerusalima obitavaju srpski monasi. Na Sinaju se spominju srpski igumani, a nesumljivo je srpskih monaha bilo i u egipatskim pustinjama oko Crvenoga Mora.Srpska crkva u Južnoj Srbiji pribavi imenu srpskom vrlo veliko uvaženje za vreme vladavine turske. Ona je smatrana kao centar pravoslavlja i stari srpski jezik, slično latinskom jeziku na Zapadu, postade crkveni jezik susednih naroda. Ovaj jezik postade čak i zvaničan jezik, na kome vladaoci i knezovi ovih raznih naroda pišu svoje diplome i svoje povelje. Tako su diplome gospodara moldavovlaških toga doba pisane na jeziku srpskom, na jeziku njihova vladike Maksima, unuka despota Đurđa Brankovića. Sultani turski za zvaničan jezik svojih diploma uzimaju jezik srpski, jezik velikoga vezira Sokolovića. I diplome mađarskih kraljeva toga doba, kao i diplome albanskih knezova pisave su istim jezikom. Propaganda katolička i protestantska kod naroda na Balkanskom poluostrvu služi se samo srpskim jezikom i još 1651. godine katolički episkop u Bugarskoj, Filip Stanislavov štampa na srpskom jeziku u Rimu jedan trebnik za svoju pastvu u Bugarskoj. Godine 1878. srpski narod iz svih krajeva Južne Srbije upućuje Berlinskom Kongresu molbe, u kojima traži da se prisajedini Srbiji, a kao dokaz za svoju narodnost navodi bezbrojne crkve, koje u XIV veku u Južnoj Srbiji podigoše kraljevi srpski i vlastela srpska. Tako su 20. juna 1878. god. sa zbora u Skoplju poslali molbu Berlinskom Kongresu i potpisali je predstavnici okruga Tetovskog, Debarskog, Kičevskog, Prilepskog, Štipskog, Veleskog, Kratovskog, Kočanskog, Kumanovskog, Palanačkog i Ćustendilskog, tražeći da se prisajedine Srbiji i pozivajući se za dokaz svoje narodnosti na stare srpske crkve kao: „Arhanđeo i Sv. Ilija na Karadagu, zadužbine Stevana Nemanje; Sv. Arhanđeli i Bogorodica, zadužbine nejakog Uroša; Sv. Nikita u Čurčeru, zadužbina kralja Milutina; Bogorodica u Ljubancima, zadužbina sestre Dušanove; Sv. Dimitrija u Sušici, gde su sahranjeni kralj Vukašin i kralj Marko“ itd. Na Kozjaku je 2. juna 1878. god. održan zbor, sa koga su Srbi iz nahija Kumanovske, Skopske, Ćustendilske, Radomirske, Melničke, Nevrokopske, Kratovske, Štipske, Kočanske, Strumičke, Veleske itd. poslali Berlinskom Kongresu molbu, da se prisajedine Srbiji, navodeći za dokaz svoje narodnosti svoje stare crkve: Matejić sa crkvom Sv. Bogorodice, u kojoj se krunisao kralj Milutin; Sv. Đorđe u Nagoričinu, zadužbina kralja Milutina; Bogorodica Zabelska, zadužbina Stevana Nemanje; Bogorodica Karpinska, zadužbina kraljeva Radoslava i Dragutina; Prohor Pčinjski, zadužbina kneza Lazara; Sv. Joakim Osogovski, zadužbina kralja Dragutina; Sv. Bogorodica Rilska, zadužbina kralja Stevana Dečanskog; Sv. Gavril Lesnovski, zadužbina despota Jovana Olivera. Isto je tako sa zbora u manastiru Prečiste više Kičeva, držanom 15. juna 1878. god. poslata istom Kongresu molba za prisajedinjenje Srbiji od predstavnika iz nahija Kičevske, Debarske, Ohridske i Elbasanske, a među mnogobrojnim crkvama, koje se navode kao dokaz njihove srpske narodnosti, u molbi se spominju i crkve Sv. Ilije kod Florine; Bogorodica više Kostura; Sv. Ilija više Kostura; dvadeset i četiri manastira na Meteorima; Sv. Petar više Berata, sve zadužbine Nemanjića. Nisu ovo jedini primeri narodne svesti stanovništva Južne Srbije, koje se svojim molbama obraća velikim silama Evrope i srpskom knezu Milanu, da se prisajedini majci Srbiji.Ni stara srpska umetnost, vezana najvećim delom za crkvene spomenike u Južnoj Srbiji, nije svoje uticaje ograničila samo na oblasti stare države srpske. Njeni uticaji se šire daleko izvan granica srpskih zemalja. Bugarska stoji pod uticajem srpske crkvene umetnosti. Srpska vlastela zida crkve u Bugarskoj. U najčuvenijem manastiru bugarskom Sv. Jovanu Rilskom podiže kesar Hrelja 1342. god. crkvu Rođenja Bogorodice. To je onaj isti Hrelja, koji kao protosevast beše 1334. god. podigao crkvu Sv. Arhanđela u Štipu. Dejan i njegov sin Konstantin Dragaš podigoše mnogobrojne crkve u oblastima Radomira, Trna i Breznika. Dejan podiže crkvu Sv. Jovana Bogoslova u selu Belovu kod Radomira (Zemenski manastir). Konstantin Dragaš podiže crkvu Sv. Jovana Bogoslova u Poganovu kod Caribroda. Ove crkve poslužiše kao obrazac za ostale crkve u Bugarskoj.U drugoj polovini XIV veka srpski pop Nikodim, rodom iz Prilepa, dođe u Rumuniju i tu. osnova manastire Tismenu (1370–1380. god.), Vodicu (1360–1372.), Kimpalongu, Kotmenu i Koziju. On postade iguman svih ovih manastira i prikupi oko sebe dosta veliki broj bratije iz svoje domovine.Crkvena umetnost srpska imala je uticaja i na umetnost daleke Rusije. Freske crkve Sv. Teodora Stratilata u Novgorodu (oko 1370. g.) u Volotovu (1363. g.), u Kovaljevu (1380. g.) posvedočavaju jasno, koliko je srpska umetnost Južne Srbije uticala na daleke krajeve ruske. Značajan pokret umetnički u XIV veku, čiji je centar Novgorod, može se razumeti jedino ako se proučava u odnosu na srpsku umetnost Južne Srbije.U Dalmaciji, u kojoj se spominje mnogo „grčkih“ slikara, katolička crkva bila je sasvim potisnuta od crkve pravoslavne. Što crkva Velike Gospođe (Santa Maria Maior) u Dubrovniku pokazuje peripteros (hodnik, koji okružuje zgradu sa tri strane) kao i crkva Sv. Đorđa u Starom Nagoričinu, to se ima objasniti uticajem srpske umetnosti na Dalmaciju.Pod uticajem srpske crkvene umetnosti u Južnoj Srbiji razvija se u XIV veku i umetnost Svete Gore (Atosa). Freste u katedrali Kareje, koje se sasvim pogrešno pripisuju XVI veku, stoje u najtešnjoj vezi sa freskama srpskih crkava iz doba Dušanova. Tajanstveni Panselinos, koga zovu „Rafaelom Svete Gore“, a koji otvara novu epohu u slikarstvu Svete Gore svojim slikama u Kareji, samo je učenik srpskih slikara iz Patrijaršije i iz Dečana. Iz iste su škole i slike saborne crkve manastira Hilandara, kao i neke slike iz čuvene lavre Sv. Atanasija, iz Vatopedija i manastira Dionisiu.Srpska crkvena umetnost Južne Srbije ostavi traga svojih uticaja i na umetnost nekolikih grčkih crkava u Peloponezu, a naročito u Mistri.Danas se uz to još neprestano stoji pred nerešenim pitanjem odnosa umetnosti srpskih crkava iz Južne Srbije i slikarstva italijanskog trečenta (XIV veka). Sličnost u izvesnim ikonografskim temama ovde i tamo tako je uočljiva da se obično uzima kao da je srpska umetnost pozajmljivala od italijanske umetnosti. Nu, kada se uzme u obzir koliko se uticaji crkvene umetnosti u Južnoj Srbiji u XIV veku šire izvan granica srpske države i koliko je srpska umetnost od italijanske umetnosti nadmoćnija i raznovrsnošću motiva i brojem spomenika, onda bi se pre moglo pomišljati, da je italijanska umetnost dobijala podsticaje od srpske umetnosti. Izvesne okolnosti išle bi potpuno u prilog takoj pretpostavci. U svakom slučaju umetnost italijanskog trečenta može se razumeti samo ako se veže za srpsku crkvenu umetnost iz Južne Srbije.Tako raznovrsni i tako prostrani uticaji srpske umetnosti u Južnoj Srbiji svedoče jasno,da tu ne može biti reči o kakvoj školi, vezanoj samo za jednu usku oblast, već o jednoj potpunoizrađenoj nacionalnoj umetnosti. Ruski arheolog Kondakov veli na jednom mestu sasvim tačno:„Srbija beše u svojim manastirima sabrala najraznovrsnije predstavnike pravoslavne ikonografije i ona je proizvode svoje umetnosti slala na Atos, sa kojim je bila u najprisnijim vezama, u Bugarsku, u Bukovicu, u Galiciju, u Vlašku i u Moldaviju“.Izgleda, da je polazna tačka poznije srpske umetnosti bila u Južnoj Srbiji. Iz oblasti Vardara klica je presađena u dolinu Morave. Obrazac crkava iz doba kneza Lazara, despota Stevana i despota Đurđa (t. z. trikonhos) nalazi se na zemljištu Južne Srbije. On je nagovešten u crkvi Sv. Andreje na reci Treski, nu on izgleda već potpuno izrađen u crkvi svetih Arhanđela kod sela Kučevišta (Skopska Crna Gora). Arhitekte kneza Lazara i despota Stevana dadoše samo više pokreta spoljašnjim površinama zidova i više gizdavosti ukrasu oko prozora, oko portala i na arhivoltama.Mnogobrojne crkve podignute su u Južnoj Srbiji i za vladavine turske. Nema sela, u kome nema bar jedne stare crkve. To su obično građevine vrlo skromnih razmera. Nu u ovim mračnim crkvama narod srpski iz Južne Srbije dade izliva osećanjima svoje narodnosti, slikajući svugdeslike Sv. Save i Sv. Simeona Nemanje. Majstori iz Južne Srbije ostali su uvek na glasu i u jednom zapisu iz godine 1749. veli se, da su te godine majstori iz Ohrida zidali crkvu manastira Voljavče (kod Aranđelovca).

U prošlosti su narod srpski za Južnu Srbiju vezivali slava njegova carstva i sjaj njegove umetnosti. Danas posle toliko patnje i toliko žrtava Južna Srbija konačno je vraćena narodu srpskom. Na poljima njenim ime srpsko je u godinama svetskog rata zasinulo još potpunijim sjajem. Tu je narod srpski podigao sebi ponova spomenik „trajniji od tuča“ i slavu svoga imena još jedanput i za večna vremena vezao za klasičnu zemlju svoje negdašnje veličine.