Jovan Deretić: Kratka istorija srpske književnosti

XI

Novi realizam

• Socijalna literatura i formiranje književne levice
• Tradicionalna literatura
• Ivo Andrić
• NOB: jedinstvo realizma i angažovanosti

Dvadesete i tridesete godine ovog veka, iako društveno-istorijski pripadaju istoj epohi, književno čine dva razdoblja, od kojih je svako ponudilo svoj model literature: prvo antirealistički, avangardni, u biti larpurlartistički model, a drugo – model čije su bitne sastavnice realizam i društvena angažovanost. Drugi model poetički se izgrađuje u književnim borbama 30-ih godina a punu potvrdu dobija u književnosti narodnooslobodilačke borbe i socijalističkih preobražaja. Njegov je nosilac središnji pokret 30-ih godina, pokret socijalne literature, a prihvatili su ga, stalno ili privremeno, i predstavnici drugih pokreta, među kojima naročito levi ekspresionisti i nadrealisti. S novim pokretom mogla je naći zajednički jezik i tradicionalistička literatura zbog svog antimodernističkog stava, koji se ispoljio još u dvadesetim godinama, i svoje orijentacije prema klasičnim, pre svega realističkim vrednostima. Kritički realizam 19. stoleća, ranije osporavan, doživljava novu afirmaciju. Književni podsticaji i uzori traže se takođe i u levoj književnosti 20. stoleća i, naročito, u sovjetskoj književnosti. Od pojedinačnih pisaca najveći uticaj imaju Maksim Gorki i Majakovski. Realizam 30-ih i 40-ih godina nije, prema tome, bio ni nastavak ni obnova klasičnog realizma, nego nešto novo, drukčije. Možemo ga nazvati novim realizmom. Taj naziv je pogodan, pored ostalog, i zato što potiče iz samog tog razdoblja. Upotrebljavali su ga, posle 1935. socijalno angažovani pisci da njime označe svoje osnovno programsko opredeljenje, a za ovu priliku on se može proširiti tako da obuhvati i pisce tradicionalne orijentacije, utoliko pre što su se ova dva vida realizma, socijalno-angažovani i tradicionalni, sve više približavala da bi se krajem ovog razdoblja skoro sasvim izjednačila.

Socijalna literatura i formiranje književne levice

Nove tendencije javljaju se potkraj treće decenije. Njihovi su nosioci progresivno orijentisani mladi pisci iz raznih jugoslovenskih kulturnih sredina. Prvi znak njihova okupljanja bila je Knjiga drugova, pripremana 1828. a izišla 1929. Njeni urednici bili su Jovan Popović i Novak Simić a saradnici "najmlađi jugoslovenski socijalni liričari". Stvarni nastanak novog pokreta povezan je s radom grupe naprednih intelektualaca i pisaca o Beogradu, koja osniva izdavačko preduzeće "Nolit" i pokrete časopis "Nova literatura". Njegovi osnivači i urednici bili su: Pavle Bihali, Oto Bihalji Merin, Otokar Keršovani i Veselin Masleša. U svom razvoju do 1941. taj pokret prolazi kroz dve glavne faze: fazu "socijalne literature", u užem smislu, do 1934, i fazu "novog realizma", od 1935. do 1941. U prvoj fazi, pored "Nove literature", izlaze i drugi časopisi, od kojih su najvažniji: "Kultura", "Stožer", "Literatura", a u drugoj su glavna glasila "Naša stvarnost", "Umetnost i kritika" i dr. Pokret je od početka do kraja imao opštejugoslovenski karakter.

Filosofsku osnovu poetike socijalne literature čini dijalektički materijalizam i marksistički pogled na društvo. Polaznu tačku čini opredeljenje za proletersku revoluciju kao istorijsku nužnost, kao jedini načni razrešenja protivurečnosti savremenog kapitalizma. To opredeljenje shvaćeno je kao apsolut, kao totalno angažovanje, koje obuhvata sve snage i sva sredstva, uključujući i naučno i umetničko stvaranje. Prava književnost mora biti angažovana u borbi radničke klase i svih naprednih snaga za revolucionarni preobražaj društva. Sve ostalo je sporedno: stvaralačka individualnost, talenat, inspiracija. Bitno je angažovanje: "Za nas nije glavna i najvažnija stvar veličina pesničkog talenta... nego čemu on služi", napisao je jedan ideolog pokreta.

Tog uskog utilitarizma pokret se delimično oslobađa u drugoj fazi, fazi novog realizma, kada je on prerastao u široki front levo orijentisanih pisaca, koji je okupljao ne samo pripadnike socijalne literature nego i bivše nadrealiste, zatim Krležu i njegovu grupu, izvestan broj umerenih modernista, neke pisce tradicionalne orijentacije itd. Osnovne protivurečnosti ostale su ipak i dalje neprevladane. Pisce s levice povezivala je opredeljenost za progresivne ciljeve, za revoluciju, neprihvatanje buržoaskog poretka, dok su se razilazili u shvatanju umetnosti i njene funkcije. Te razlike izbile su punom snagom u polemici između Krležine grupe ili "pečatovaca" (po časopisu "Pečat") i ideologa socijalne literature. Iako su prihvatali progresivni angažman kao preduslov savremene umetnosti, "pečatovci" su branili slobodu stvaranja protiv usko shvaćene tendencioznosti. Krleža je isticao da progresivno opredeljenje u umetnosti samo po sebi ne znači ništa ako nije udruženo s talentom i stvaralačkom individualnošću autora. Marko Ristić zalagao se za sintezu literature i poezije, logičko-racionalnog i iracionalno-asocijativnog metoda, realizma i psihoanalize. Tu formulu, iako je Ristić upotrebio za nju primamljiv naziv, dijalektički realizam, nisu prihvatili pisci na "levom frontu". Za njih je ona mogla biti samo kompromis s omrznutim modernizmom, pokušaj da se kroz prozor vrati ono što je prethodno izbačeno preko vrata.

Normativna je u ovom razdoblju postala formula novog realizma koja je pokušala da izmiri zahtev za vernom, realističkom slikom sveta sa savremenom socijalnom angažovanošću. Ta formula našla je najneposredniji izraz u književnoj kritici i poetičkoj misli. Prihvatili su je kao ideolozi socijalne književnosti tako i mnogi kritičari koji su započeli ranije, u krilu drugih pokreta, da bi početkom 30-ih godina napravili zaokret i postali pobornici realizma i angažovane literature. Među ovim poslednjima nalaze se i tri naša najvažnija međuratna kritičara: Milan Bogdanović, Velibor Gligorić i Đorđe Jovanović.

Milan Bogdanović (1892-1964) proizišao iz Skerlićeva akademskog kruga. On je studirao književnost kod Skerlića i u svom kasnijem radu bio umnogome njegov učenik i nastavljač. Kao kritičar afirmisao se 20-ih godina, kada je s puno razumevanja i osećanja pisao o najvažnijim predstavnicima posleratne književnosti. Tridesetih godina njegov stav se iz osnove menja. Od kritičara koji je odupirao posleratni modernizam pretvorio se u njegovog oštrog negatora (Slom posleratnog modernizma, 1934). U isto vreme postavio je zahtev da književnost mora postati "aktivna u društveno-istorijskom smislu". U razdoblju posle drugog svetskog rata, polazeći od uverenja da je svaka dobra literatura realistička, Bogdanović prihvata uglavnom pisce tradicionalne orijentacije, dok odbacuje nove moderniste. Svoje kritike objavljivao je u knjigama pod zajedničkim naslovom Stari i novi, što pokazuje njegovu dvostruku usmerenost, s jedne strane na kritičku revalorizaciju tradicije (obuhvatio je uglavnom pisce 19. i rang 20. stoleća, romantičare i realiste), a s druge – na praćenje tekuće književnosti. Glavne vrednosti postigao je u ovom drugom, u ocenama novih pisaca, svojih savremenika. Najbolji je u osnovnom žanru kritike, u prikazu pojedinačnog dela, tek izašlog iz štampe. Tu on nadilazi sve druge naše kritičare. Nadahnut lepotom književnog dela, on se često i sam pretvarao u pesnika.

Za razliku od Bogdanovića, koji je tipičan primer blagonaklonog kritičara, najboljega kad piše o piscima koje prihvata, Velibor Gligorić (1899-1977) bio je negator, polemičar, pamfletista, snažniji i autentičniji u osporavanju nego u prihvatanju. Posle prvog svetskog rata pojavio se u književnoj areni kao mladi gnevni čovek, rušilac svih utvrđenih vrednosti. Glavna meta njegovih napada bili su vodeći kritičari i ideolozi predratne književnosti, Bogdan Popović i Jovan Skerlić, te najvažniji njen pesnik Jovan Dučić. Tridesetih godina, kada je napustio individualistički i pomalo anarhoidni bunt svoje mladosti i približio se radničkom pokretu i marksizmu, polemička oštrica njegove kritike okreće se protiv posleratnih modernista. U isto vreme u njegovoj kritici, pored osporavanja, javlja se težnja za afirmacijom zapostavljenih vrednosti, ukazuje na Matoša, Disa i Ujevića kao autentične predstavnike modernog duha u srpskoj i hrvatskoj književnosti, obraća pažnju na srpski realizam kao najznačajniju tradiciju naše literature. Posle drugog svetskog rata, kao profesor nove srpske književnosti na Beogradskom univerzitetu, objavio je više knjiga književnoistorijskih studija, među kojima je najvažnija Srpski realisti (1954). Iako značajne za istoriju književnosti, te knjige nisu sačuvale nimalo od svežine i ubojitosti predratnih kritika, polemika i ogleda, u kojima su snažno odjeknule tadašnje književne i društvene dileme i bitke.

Primer borbenog kritičara, revolucionara, pruža Đorđe Jovanović (1909-1943), koji je poginuo u NOB-u kao komesar Kosmajskog partizanskog odreda. U početku je pripadao krugu beogradskih nadrealista, a zatim se, slično Aragonu, javno odrekao nadrealizma i priključio se pokretu socijalne literature. Zalagao se za novi realizam, u kojem je video nastavak klasičnog realizma ali i nešto mnogo više od toga. Novi realista ne zadovoljava se tačnim i objektivnim opisivanjem činjenica, on mora predviđati stvari, otkrivati skrivene klice novoga, "razvojne tendencije stvarnosti". Slično Bogdanoviću i Gligoriću, radio je uporedo na tekućoj kritici i na proučavanju književne prošlosti, s tim što je, za razliku od njih, dao mnogo više u ovom drugom. Njegovi književno-istorijski ogledi možda su najbolje od svega što je dala naša marksistička kritika između dva rata. U dnevnoj kritici on je, međutim, pokazao dosta uskosti, isključivosti i nerazumevanja stvarnih vrednosti, i dao je najviše pogrešnih ocena. Kao većina marksističkih kritičara, Jovanović je bolje razumevao klasične pisce prošlosti nego svoje savremenike. Od ostalih pisaca socijalne literature kritikom se najviše bavio Jovan Kršić (1898-1941), urednik sarajevskog "Pregleda". Ostali predstavnici tog pokreta književnom kritikom bave se uporedo s drugim vidovima književne delatnosti: pesnici Jovan Popović i Radovan Zogović, likovni kritičar i esejista Oto Bihalji Merin (1904), publicista Veselin Masleša (1906-1943), pozorišni kritičar Eli Finci (1911-1980) i dr.

Program socijalne literature najranije je i s najviše doslednosti ostvaren u književnoj kritici. To je učinjeno po cenu sužavanja stvaralačkih mogućnosti književnosti: odbačeni su svi modernisti i uopšte avangardni pisci, oni koji su prihvaćeni morali su napustiti svoja ranija uverenja, i to ne samo politička nego i poetička, dovođeni su u pitanje najznačajniji predstavnici modernog građanskog realizma, kakav je Ivo Andrić, čiji je realizam Đ. Jovanović nazvao "prividnim". U književnom stvaranju situacija je bila mnogo više difuzna nego u kritičko-teorijskoj misli. Pisci socijalne literature najviše su činili na realizaciji svog vlastitog programa, ali rezultati do kojih su dolazili teško su se otimali pukoj deklarativnosti. Najviše su dali u socijalnoj revolucionarnoj poeziji, čiju su obnovu izvršili (Jovan Popović, Radovan Zogović, Čedomir Minderović, Mirko Banjević, Janko Đonović i dr.). U prozi se događa prelaz s ekspresionističkog na socijal-realistički izraz, često nauštrb vrednosti (Stevan Galogaža 1893-1944, delimično Jovan Popović), ili spajanje novih socijalrealističkih težnji s tradicionalnim regionalizmom, npr. kod crnogorskog pripovedača Nikole Lopičića (1909-1944). Najznačajniju novinu u proznom stvaranju donela je radnica Milka Žicina (1902-1984) sa svoja dva proleterska romana, Kajin put (1934) i Devojka za sve (1940), od kojih drugih spada među naše bolje međuratne romane.

Književne implikacije novog realizma potpunije su ostvarili pisci koji nisu izvorno pripadali pokretu socijalne literature. U tome se po pravilu događalo to da su se razdvajale dve osnovne sastavnice tog pravca, realizam i angažovanost, tako da izvorno realističke osobine dolaze najviše do izraza kod nekih pisaca pretežno tradicionalne orijentacije (Andrić, B. Ćosić, D. Maksimović i dr.), a angažovanost se poetski najuspelije ispoljila kod bivših avangardnih pisaca, posebno kod nadrealista, koji su stvorili našu modernu angažovanu poeziju.

I jedni i drugi i treći doživeće značajne promene za drugoga svetskog rata. Porobljenost zemlje, okupacijske prilike i, naročito, narodnooslobodilačka borba delovale su i kao stvaralački podsticaj i kao integrativni činilac. Socijalni pisci stvorili su svoja najbolja dela ili u borbi ili neposredno posle rata. Isti doživljaj dao je pečat i stvaralaštvu nadrealista. I najveći broj pisaca tradicionalne orijentacije prihvata novu orijentaciju ili u toku revolucije ili neposredno posle nje. Književna levica, koja tokom 30-ih godina izrasta u front svih naprednih pisaca, postala je u prvim posleratnim godinama jedinstveni front literature. Za razliku od prethodnog, modernističkog razdoblja, u kojem najpunije jedinstvo imamo na početku a kasnije dolazi do rastakanja, u književnosti 30-ih i 40-ih godina do književnog jedinstva dolazi na kraju razdoblja. Ono je ostvareno pod pritiskom spoljašnjih okolnosti. Kad su one prestale delovati došlo je do razbijanja jedinstva i književnost je ušla u nov period borbi.

Tradicionalna literatura

Tradicionalnu literaturu između dva rata, uz starije pisce koji su u ovom razdoblju nastavljali ili dovršavali svoj rad, stvarali su i mladi što su tek započinjali. Od starijih treba spomenuti na prvom mestu B. Nušića, koji je u doba obnovljenog realizma, od 1929. do 1937. napisao neke od svojih najboljih komedija, zatim J. Dučića, V. Petrovića, I. Sekulića, braću B. i P. Popovića i dr. Mlađi su pripadali raznim generacijama. Rat je i kod njih, kao i kod modernista, delovao kao činilac usporavanja, tako da su se zajedno našli pisci raznih naraštaja. Najstariji među tradicionalistima Velimir Živojinović Massuka (1886-1974), "uskok u novo književno doba", pisao je pesme, pripovetke, drame, bavio se književnom i pozorišnom kritikom, prevodio dosta s engleskog i nemačkog. Njegova lirika, intimistička, osećajna, ispovedna, tradicionalna po stihu i izrazu, primljena je od čitalaca i jednog dela kritike kao protivteža modernističkoj poeziji (Vedre i tamne noći, 1922; Odblesci na vodi, 1928). Tradiciju predratne poezije nastavila je i Jela Spiridonović Savić (1891-1974). Kod nje se meka, topla lirska crta prepliće s težnjom k većim temama, složenijim formama i izrazom, u čemu joj je najčešće nedostajala snaga da istraje. Godinu dna mlađa Anica Savić-Rebac (1892-1953), klasični filolog, pisac ogleda s temama iz starogrčke i srpske književnosti, uzgredno se bavila i poezijom. Ona je jedan od retkih predstavnika učene poezije u nas.

Naša književnost 20. stoleća donela je, pored ostalog, i punu afirmaciju ženskog stvaranja. Među pesnikinjama posle prvog svetskog rata u prvi plan je izbila Desanka Maksimović (1898), zajedno s Isidorom Sekulić najznačajnija spisateljica što ju je srpska književnost dala. Rođena je u selu Rabrovnici kod Valjeva, ali joj je detinjstvo vezano za istorijsku Brankovinu, postojbinu Nenadovića. Gimnaziju je završila u Valjevu, studirala istoriju i književnost u Beogradu, radila je kao nastavnica srednje škole po mnogim mestima, a najviše u Beogradu, sve do svog odlaska u penziju 1953. Prvu pesmu objavila je u časopisu "Misao" 1920, i od tada do danas ona neprekidno stvara, tako da spada u naše najplodnije pesnike. Već nakon prve svoje zbirke Pesme (1924) D. Maksimović shvaćena je kao naš najizrazitiji predstavnik tzv. "ženske lirike", duhovno srodne ženskoj narodnoj poeziji. Neke njene osobine što su se ispoljile već u prvim pesmama ostaće osnovno obeležje njene poezije do poslednjih zbirki: jednostavnost, lakoća, bistrina, raznovrsnost tema i preliva. U kasnije zbirke ona će unositi socijalne teme, rodoljubiva osećanja, razmišljanja o životu i čoveku, ali će to uvek kazivati na jednostavan, prirodan, nekomplikovana način, kao da joj reči same dolaze na jezik. Osnovu njene poezije čini lirika raspoloženja. Ona prožima sva tematska područja, a najvažnije se oseća u intimnoj poeziji. Velik broj pesama ima ispovedni karakter. Pesnikinja je okrenuta sebi, svom intimnom svetu, njeno je Ja u središtu lirske pesme. U prvoj knjizi ima ciklus s karakterističnim naslovom "Takva sam ja" koji bi se mogao staviti kao moto čitavog njenog lirskog opusa. Ništa manje nije osoben naslov jedne pesme iz tog ciklusa, Ja i ja, lirski dijalog pesnikinje sa samom sobom, razgovor između dve podeljene strane njene duše, jedne "večno sumorne", zatvorene u svoju setu i usamljenost, i druge koja bi da pobegne od sebe, u daljine, "iza bregova". Slična podeljenost izražena je u pesmi Lirska protivurečnost: pesnikinja je obuzeta strepnjom, ona se boji da ide do kraja u bilo kojem osećanju. Ta patrijarhalna ženska plašljivost svojstvena je naročito njenoj ljubavnoj lirici. Strepnja, Čežnja, Predosećanje, Opomena – to su neke od njenih najznačajnijih ljubavnih pesama, rečite već i po svojim naslovima. U jednoj od njenih najlepših pesama Zeleni vitez, u istoimenoj zbirci (1930), oživljavanje prirode u proleće budi želju za ljubavlju. Zeleni vitez simbol je sunca i proleća i istovremeno oličenje muškaraca.

Doživljaj prirode ispunjava čitavu poeziju D. Maksimović. Bilo o čemu da peva, o ljubavi, zavičaju, naciji, o socijalnim temama, ona je uvek u prirodi i s prirodom. Blagi, idilični tonovi, pastoralni doživljaj sveta, prolećne radosti i svežine, apsolutna dominacija zelene boje, svet pun sklada, pitomosti i čistote – to su neke odlike njene poezije prirode. Ali iako u njoj preovlađuju svetli tonovi, poezija D. Maksimović zna i za mračna, rušilačka dejstva prirode. U pesmi Mrak uhvaćen je trenutak pojave večernje teme koja postepeno osvaja sve. Mrak dobija obeležje negativnih junaka bajki, pretvara se u pauka, bauka, aždaju. Na bajku podseća i jedna od njenih prvih pesama, Pokošena livada. Kosidba je doživljena kao ubijanje trava, a pokošena livada kao ogromno bojno polje. Motiv ubijanja u prirodi susrećemo u više njenih pesama: svima je zajedničko saosećanje s nevinim žrtvama nasilja. Te pesme motivski i svojom bajkovitom strukturom prethode njenoj najpoznatijoj ratnoj pesmi, Krvava bajka u kojoj su nevine žrtve nasilja kragujevačka deca.

U pesmama kolektivnog nadahnuća dodiruju se duboki unutrašnji porivi pesnikinje s izazovima istorije. Socijalna poezija D. Maksimović nastala je kao "njena sopstvena reakcija na život", socijalnim temama ona prilazi više s moralno-psihološke nego s klasne strane. Pevala je o svojim zemljacima, o seljacima i radnicima, o seljačkim brigama koje ne prestaju ni u času smrti, o volovskim kolima na kojima umiru porodilje na putu od sela do grada, o srdačnosti i spontanosti običnih ljudi, "putnika treće klase". U socijalnim pesmama ima više nego u ostalim narativnim elementima i konkretnih zbivanja. Pesnički je jezik u funkciji konkretizacije socijalne pojave i sredine, te je blizak običnom, kolokvijalnom govoru. Rodoljubive pesme D. Maksimović nastale su najviše u vezi s ratom. U njima dominira ustanička tema, opevana su dva naša najveća ustanka: prvi ustanak 1804. i narodni ustanak 1941. Glavni je junak rodoljubivih pesama Srbija, zemlja velikih tajni, u kojoj neprijatelja čekaju uvek neprijatna i opasna iznenađenja. Iako sadrži nekoliko pesama od vrednosti, rodoljubiva poezija D. Maksimović u celini zaostaje za drugim njenim tematskim područjima.

Meditativne težnje, prisutne i u ranoj poeziji D. Maksimović, došle su do najpunijeg izraza u njenim poznim zbirkama Tražim pomilovanje (1964), Nemam više vremena (1973) i dr. Prva je njen nesumnjivi pesnički vrhunac i jedna od velikih knjiga poezije na srpskom jeziku. U podnaslovu knjige stoji: "Lirske diskusije sa Dušanovim zakonikom". Neke pesme neposredno se odnose na pojedine paragrafe Dušanovog zakonika, druge variraju teme Zakonika, dok je većina sasvim slobodno dopisana. U knjizi se smenjuju dva pesnička glasa: glas cara zakonodavca i glas pesnikinje koja moli za pomilovanje. Prvi glas oličava zakon, propis, normu, dogmu, a drugi je glas čovečnosti, razumevanja, blagosti, dobrote, samilosti. Knjiga je u celini izraz iskonske narodne pravde i duboke vernosti životu koji se otima svakom pritisku, svakoj dogmi. I u formalnom pogledu ona je originalno delo. Pesme svakog glasa imaju jednoobraznu kompoziciju. Poetske su rečenice razvijene, proširene umetnutim delovima, ponekad čitavu pesmu ispunjava jedna rečenica; pa ipak, u njima nema ničeg zapletenog, složenog; pesme odlikuje krajnja jednostavnost; njihov jezik, uprkos raskošnoj metaforičnosti, obilju slika, deluje sasvim obično, kao da nisu u pitanju stihovi, nego prirodan govor.

I neki dugi pripadnici naraštaja D. Maksimović ostali su u svom stvaranju privrženi tradiciji: Gvido Tartalja (1899-1985), rodom Zagrepčanin, ušao u srpsku poeziju lirikom intimnih tonova, kasnije jedan od najplodnijih naših dečjih pesnika; Božidar Kovačević (1902), "nad knjigom nagnuti tihi liričar", plodan ne samo u poeziji nego i u pripoveci i književno-istorijskoj esejistici; Branko Đukić (1899-1956), sumoran lirik, zatvoren u svoj mali svet, među mrtvim stvarima; Radoslav Dragutinović (1904-1933), pesnik bolne rezignacije, naslućivanja smrti i čežnjivih vizija "plavetne zemlje od zlata i snova".

Tradicionalna proza, uglavnom realističkog karaktera, stvara se u čitavom međunarodnom razdoblju, a u tridesetim godinama, nakon sloma modernizma, ona doživljava procvat. Uz Veljka Petrovića, Iva Andrića i Isidoru Sekulić, koji su najvažniji međuratni pripovedači, bilo je i više drugih, iz raznih generacija. Vršnjak realista Anđelko Krstić (1871-1951), iz Makedonije, javio se uoči prvog svetskog rata ali je afirmaciju doživeo tek 30-ih godina pripovetkama i velikim romanom Trajan (1932), u kojima je dao realističku sliku makedonskih seljaka i pečalbara. Najznačajniji nastavljač srpske realističke tradicije između dva rata jeste Dušan Radić (1892-1938), rođen u Kruševcu, po profesiji lekar. Njegove pripovetke, obično anegdotski zasnovane, kratke, često na granici feljtona, privlače pažnju per svega punoćom života i svežinom izvornog jezika. Sintezu svog rada dao je u nevelikom romanu Selo (1937), sastavljenom iz više novelističkih celina grupisanih u četiri dela, koji nose kao naslove imena godišnjih doba. Slično Radiću regionalno je usmeren crnogorski pripovedač Dušan Đurović (1901). Sav zaokupljen zemljom i ljudima svog zavičaja, on je pokazao najviše svežine u prvim knjigama u zbirkama pripovedaka Među brđanima (1936) i Ljudi na kamenu (1940) te u romanu Dukljanska zemlja (1939). Drukčijoj tradiciji srpske proze pripada Stevan Jakovljević (1890-1962), biolog po struci. Njegovo glavno delo Srpska trilogija (1937), u stvari romansirana istorija Srbije u prvom svetskom ratu, data iz perspektive malog čoveka, učesnika u ratu, doživela je neobičnu popularnost kod čitalaca i sve do danas nije se prestala preštampavati. Toj popularnosti nisu smetale ni sve one slabosti na koje je kritika od početka ukazivala: diletantizam, reporterska površnost, rasplinutost, faktografizam, suvoparnost, slabosti koje su još naglašenije u drugim njegovim romanima.

U regionalnoj realističkoj prozi najznačajniji udeo dala je Bosna. "Najsiromašnija naša pokrajina najbolji je naš pripovedač", primetila je Isidora Sekulić. Iz generacije Ive Andrića javilo se još nekoliko pripovedača. Sarajlija Borivoje Jevtić (1894-1959), učesnik u pokretu Mlade Bosne, pisao je pripovetke i drame iz života Sarajeva i Bosne od 70-ih godina prošlog veka do drugoga svetskog rata. Kod njega ima svežine, neposrednosti, živopisnog pripovedanja, lirske obojenosti, raznolikosti događaja, likova i ljudskih odnosa, ali vrlo često i opterećenosti konstruktivizmom, psihologizmom, nasilnom simbolizacijom. Skromnijih mogućnosti i sasvim regionalan Marko Marković (1896-1961) istakao se kao hroničar svog podrinjskog zavičaja (Kriva Drina, 1935). Musliman Hamza Humo (1895-1970), iz Mostara, ostavio je opsežno delo, u pesmama, pripovetkama, romanima i dramama, čiju osnovu čini osobeni lirizam, orijentalno senzualan, pun životne radosti, raspevanosti čula. Od njegovih proznih dela izdvaja se lirski roman Grozdanin kikot (1927), nastao pod snažnim dojmovima živopisne proze Knuta Hamsuna, a u dodiru sa zavičajnim folklornim tlom. Jevrejin Isak Samokovlija (1889-1955), po zanimanju lekar, najznačajniji je, uz Andrića, bosanski pripovedač između dva rata. Prikazivao je bosanske Jevreje Sefarde, svet do njega malo poznat u našoj književnosti, pisao je o sirotinji, o njenom mučnom dovijanju za svakodnevni hleb, ali i o nadi u lepši i bolji život što se nikada ne gasi. Kod njega se stalno prepliću san i java, stvarnost i drevne legende, naturalizam i lirizam. Najlepša svojstva njegove proze došla su do izraza u nizu ciklički povezanih pripovedaka o nosaču Samuelu, njegovoj ženi Saruči i sinu Rafaelu (Nosač Samuel, Saručin dug, Solomunovo slovo, Kako je Rafael postao čovjek i dr.).

Nijedna od tradicija srpske proze nije ostala bez nastavljača u međuratnom razdoblju. Beogradski roman, koji je uoči rata započeo Milutin Uskoković, nastavio je posle rata Branimir Ćosić (1903-1934). Kao i njegov prethodnik, umro je u 31. godini, od tuberkuloze, u vreme kad za romansijere tek počinje prava zrelost. Iza sebe je ipak ostavio nemalo delo: tri zbirke pripovedaka, dve knjige eseja i tri romana. Njegovo najznačajnije delo, veliki roman Pokošeno polje (1934), sastoji se iz dva dela, umetnički različito koncipirana. Prvi deo, "Čitava jedna mladost", predstavlja neku vrstu obrazovnog romana, u kojem je, u pozadini ratnih zbivanja i života pod okupacijom, data drama moralnog, intelektualnog i seksualnog sazrevanja glavnog junaka Nenada Bajkića. U drugom delu, sa simboličkim naslovom "Sile", težište se pomiče s razvoja ličnosti na društvene odnose. Prikazane su osnovne ćelije kapitalističkog društva: industrijsko preduzeće, banka, novinska kuća, skupština, ministarski kabinet. Kao protivteža poslovnom svetu, data je slika beogradske "zlatne mladeži", njenih zabava i igara. Umetnički, prvi deo je znatno uspeliji od drugog, koji je šire zasnovan, s više realizma i kritičnosti, ali bez neposrednosti, jednostavnosti i lirizma svojstvenih prvom delu romana.

Tradicionalnoj poeziji i prozi odgovara akademska kritika. Ton su joj davali braća Popović, Bogdan i Pavle. Uticaj njih dvojice bio je različit: Bogdanov se ispoljio više na intelektualnom i stilističkom planu, a Pavlov na planu naučno-kritičke metodologije. Pozitivistička istorijska kritika vlada u nauci o književnosti između dva rata i dugo nakon poslednjeg rata. Nju neguje časopis "Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor" 1921-1941, zatim od 1954. do danas), čiji je osnivač Pavle Popović, a prisutna je i u drugim periodičnim i neperiodičnim publikacijama iz istorije književnosti. Učenici su sledili P. Popovića u njegovu biografizmu, istoricizmu, pozitivističkoj skrupuloznosti, ali su pokazali malo smisla za sinteze kakve je on negovao. Istorijska kritika diferencira se i po oblastima istraživanja: u proučavanju srednjovekovne književnosti nastavljači P. Popovića jesu: Pavle Stevanović (1885-1954), Đorđe Sp. Radojičić (1905-1970) i dr.; u proučavanju dubrovačko-dalmatinske književnosti: Petar Kolendić (1882-1969), Dragoljub Pavlović (1905-1966) i dr.; u proučavanju narodne književnosti nova imena su: Radoslav Medenica (19'897), Svetozar Matić (1887-1975), Alojz Šmaus (1901-1970), Vido Latković (1901-1965), romanista Nikola Banašević (1895); u proučavanju književnosti 18, 19. i 20. stoleća izdvajaju se: Miloš Savković (1899-1943), Mladen Leskovac (1905), Boško Novaković (1905-1986), Đuro Gavela (1907-1978). Savković je jedan od prvih književnih istoričara koji prihvata marksistički metod, autor je opsežnog dela na francuskom o uticaju francuskog realizma na srpski i hrvatski roman i školskog udžbenika Jugoslovenska književnost (I, 1932; II-III, 1938). Najviše književnog umeća i stila uneo je u svoje radove iz istorije književnosti Mladen Leskovac, koji je u mladosti pisao i pesme. On pripada krugu esejista iz Vojvodine. Njih povezuju mnoge zajedničke osobine tako da možemo govoriti o vojvođanskom eseju kao osobenoj pojavi naše književnosti 20. veka. Ostali njegovi predstavnici jesu: Isidora Sekulić, Veljko Petrović, Anica Savić-Rebac, Milan Kašanin (1895-1981). Kašanin je pisao i pripovetke i romane, naročito u mladosti, bavio se istorijom umetnosti, ali je glavni doprinos dao književno-istorijskoj esejistici. Njegovo najbolje delo Sudbine i ljudi (1968), dvanaest ogleda o srpskim piscima 19. i 20. stoleća, odlikuju oštrina zapažanja, upečatljivost izraza, lični ton i boja, ali i izvesna sklonost k shematizmu i konzervativna tendencioznost. Autor je do sada najpotpunije i najčitljivije istorije srpske srednjovekovne književnosti.

Ivo Andrić

Sintezu tradicionalnog i modernog ostvario je u svom delu Ivo Andrić (1892-1975), najznačajniji naš pisac 20. stoleća. On je počeo uoči prvog svetskog rata u duhovnoj klimi "druge moderne", prošao kroz burno razdoblje "posleratnog modernizma" da bi se najpotpunije potvrdio u doba obnovljenog realizma 30-ih i 40-ih godina. Njegove pripovetke i romani u ovom razdoblju predstavljaju isto što poezija i romani M. Crnjanskog u prethodnom – najveće stvaralačko dostignuće, kojim se obeležava cela epoha. Rođen u Travniku u sitnozanatlijskoj katoličkoj porodici iz Sarajeva, Andrić je detinjstvo proveo u Višegradu, gde je završio osnovnu školu. Gimnaziju je učio u Sarajevu, studirao u Zagrebu, Beču i Krakovu, a doktorat s temom iz bosanske istorije odbranio je u Gracu (1924). Učesnik u pokretu Mlada Bosna on je veliki deo rata proveo u austrijskim zatvorima. Godine 1921. prešao je iz Zagreba u Beograd, za koji će biti vezan sav njegov dalji rad. U razdoblju između 1921. i 1941. radio je u diplomatskoj službi, a kad je izbio drugi svetski rat, bio je jugoslovenski ambasador u Berlinu. Za nemačke okupacije živeo je u Beogradu, povučeno, odbijajući da učestvuje u javnom i književnom životu. U prvim godinama nakon oslobođenja obavljao je istaknute funkcije, a zatim se ponovo povukao u miran život. Godine 1961. dobio je Nobelovu nagradu za književnost.

Književni rad počeo je pesmama (1911). Prve knjige koje je objavio bile su zbirke pesama u prozi Ex Ponto (1918) i Nemiri (1920). Obe su ispovednog karaktera, neka vrsta pesnikova meditativnog dnevnika, sastavljenog od odlomaka iz njegovih svakodnevnih razgovora s dušom u godinama tamnovanja i progonstva. Nova faza u njegovom stvaranju počinje s objavljivanjem prve pripovetke Put Alije Đerzeleza (1920). Nakon nje Andrić se razvijao pretežno kao pripovedač, a od Drugog svetskog rata i kao romanopisac. Usputno je radio i u drugim žanrovima: pisao pesme, književne oglede, esejističke zapise, meditativne fragmente. Kao kritičar i esejista najviše se bavio Vukom i Njegošem (o prvome je ostavio devet a o drugom šest ogleda) i realističkim pripovedačima Matavuljem i Kočićem. Najpoznatiji mu je esej Razgovor sa Gojom (1935), posvećen sudbini umetnika i umetnosti u svetu. Pisao je i o opštim temama: o jeziku i stilu, o umetnosti pripovedanja, o prevođenju, o bibliotekama itd. Za razumevanje njegovih književnih dela najvažniji je esej O priči i pričanju, u stvari njegov govor prilikom primanja Nobelove nagrade. Iz te usputne aktivnosti nastala je jedna od velikih Andrićevih knjiga, posthumno objavljeni Znakovi pored puta (1976). U njoj su sabrani tekstovi najrazličitijeg karaktera: slike i prizori iz života, zapažanja o ljudima i njihovim karakterima, o našem mentalitetu, kritičke primedbe o piscima, knjigama, pojavama iz istorije kulture, misli o sebi, anegdote, crtice, putopisne beleške, citati, maksime, paradoksi itd. Ispunjava ih mirna meditacija u koju se sleglo ogromno iskustvo.

Pripovetka čini središnje područje Andrićevog književnog opusa. Od zasebnih zbirki koje je objavio izdvajaju se: tri knjige pod naslovom Pripovetke (1924, 1931, 1936), zatim Nove pripovetke (1948), Lica (1960) i posthumna Kuća na osami (1976). Ukupno je napisao nešto više od stotinu pripovedaka. U najvećem broju prikazao je Bosnu turskog, austrijskog i savremenog doba kao zemlju na granici između podeljenih svetova, Istoka i Zapada, islama i hrišćanstva, a i samu iznutra podeljenu mnogim granicama. U njenim kasabama i varošima (Andrić najčešće prikazuje Travnik, Višegrad i Sarajevo), smeštenim obično u tesnim kotlinama, ograđenim odasvud brdima, živele su jedna pokraj druge razne versko-kulturne skupine, muslimani, pravoslavni, katolici, Jevreji, podeljene ne samo verom i načinom života nego i vekovnim nepoverenjem, svaka u se zatvoren sve, odvojen od ostalih, bez želje da se meša s drugima, ali, uprkos svemu, svakodnevno prisiljen na to. Iako se nije ograničio samo na Bosnu, već je pisao i o drugim temama i o drugim podnebljima, o građanskom Beogradu između dva rata, o okupaciji i NOB-u, o sunčanom Mediteranu, o teškim iskustvima detinjstva, o opštim temama, doživljaj Bosne i bosansko istorijsko iskustvo čini osnovu čitavog njegovog dela.

U novelističkom oblikovanju ljudskih sudbina kod Andrića se dopunjavaju realizam i psihologija, objektivna i subjektivna perspektiva, hroničarsko beleženje spoljašnjih događaja s poetskim dočaravanjem irealnih stanja. Najviše živosti i raznovrsnosti ima u ranim pripovetkama, od kojih neke spadaju u njegove vrhunske domet (Put Alije Đerzeleza, U musafirhani, Mustafa Madžar, Ćorkan i Švabica, Za logorovanja, Ljubav u kasabi). Tu su i najizrazitiji njegovi likovi: Alija Derzelez, proslavljeni junak i nesrećni ljubavnik, krvolok Mustafa Madžar, perverzni degenerik Mula Jusuf, grubijan zlatna srca fra-Marko Krneta, gradski izmećar i romantični sanjalica Ćorkan. Kompozicija ranih pripovedaka jeste mozaička, s mnoštvom kratkih epizoda i sporednih likova: u načinu prikazivanja oseća se težnja ka živopisnosti, jakim, često i drastičnim efektima, zatim lirsko bojenje atmosfere, humor u raznim nijansama, od blaga osmeha do ironije i groteske. Kratke, britke rečenice, koje preovlađuju, i ubrzani ritam izlaganja često su znak potisnute uzbuđenosti, a dinamika ispreturanih zbivanja otkriva bliskost ekspresionizmu.

U kasnijim pripovetkama dolazi do redukcije jednih i pojačavanja drugih elemenata. U njima se oseća izvesno stilsko stišavanje, smanjuje se udeo humora i šarolikost prizora, izraz postaje zbijeniji, lapidarniji, produbljuje se psihološka analiza, u slikanju čoveka i stvarnosti još se više ispoljavaju "crni" aspekti. U načinu prikazivanja dolazi do polarizacije između epsko-hroničarskih i psiholoških postupaka. U nizu pripovedaka preteže realističko iznošenje spoljašnjih zbivanja s naglaskom na jednom događaju, što podseća na anegdotizam naše realističke proze (U zindanu, Veletovci, Svadba i dr.). Nasuprot tim tradicionalno-realističkim pripovetkama stoje psihološke pripovetke, u kojima se spoljašnji događaji svode na najmanju meru a preovlađuju unutrašnja proživljavanja. Psihološka pripovetka dominira u srednjem i poznom razdoblju Andrićeva stvaranja (Mila i Prelac, Knjiga i sve pripovetke o deci, Žeđ, Smrt u Sinanovoj tekiji, Zlostavljanje i mnoge druge). Posebnu skupinu čine pripovetke-hronike, u kojima su individualne sudbine date na pozadini porodične, lokalne ili nacionalne istorije. Tim putem su nastale neke od najboljih Andrićevih pripovedaka: kratke pripovetke Most na Žepi, Čudo u Olovu i Olujaci, zatim duže Mara Milosnica, Anikina vremena, Priča o kmetu Simanu, Zeko, Priča o vezirovom slonu i dr., od kojih se neke širinom zahvata i opsegom približuju njegovim romanima.

Razvitak ličnosti u pripovetkama Ive Andrića predstavlja put od naglih i snažnih suočavanja čoveka s negativnim u stvarnosti, sa "zlom u svetu", do preoblikovanja trenutnog objektivnog stanja, koje je u osnovi doživljaja negativnog, u trajnu psihološku sadržinu. Objektivni i subjektivni tok zbivanja podjednako ističu mračnu stranu čovekove sudbine, nemoć čoveka da savlada mučne doživljaje i negativna iskustva da ih se oslobodi i da živi spontano i srećno. Samo u retkim trenucima čovek se uspeva uzdići nad sobom i svojom situacijom i doživeti unutarnji mir i jedinstvo sa svetom. Gotovo u svim pripovetkama postoji jedno osvetljeno mesto, koje oštro kontrastira osnovnoj, tamnoj perspektivi. Ta tačka javlja se uvek na unutrašnjem, psihološkom planu pripovedanja, ona je izraz čovekove težnje k visinama, njegove sposobnosti za neobična iskustva, duhovne uzlete i unutarnja ozarenja. U nekim pripovetkama, možemo ih nazvati poetskim, kontemplacija je povezana s ekstatičnim raspoloženjima, junaci doživljavaju ili im se dešavaju natprirodne stvari, u kojima su najvažnije svetlosne vizije, prožimanje čoveka kosmičkom harmonijom (Jelena, žena koje nema, Žena na kamenu, Letovanje na jugu i mnoge druge). Kao i drugi naši veliki pisci, od Domentijana i Teodosija, preko Njegoša i Laze Kostića, do Crnjanskog i Dedinca, Andrić je pesnik svetlosti, i u njegovom delu doživljaj svetlosti najviši je izraz duhovnog iskustva, vrhunac u kojem čovek kao da se oslobađa zakona zemaljskih i sam postaje svetlosno biće.

Izrazit pripovedač po svom talentu, Andrić je do romana došao dvostruko zaobilaznim putem, spajanjem novela i preko istorije. Istorija je konstitutivni činilac posredstvom kojeg se na novelističkoj osnovi izgrađuju srednje i velike prozne forme. Ta tendencija, prisutna u pripovetkama u čijoj smo osnovi otkrili elemente hronike, dobila je najpotpuniji izraz u velikim romanima-hronikama Na Drini ćuprija i Travnička hronika (oba 1945) i u nedovršenom Omer-paši Latasu (1976). U njima nema zapleta, nema romaneskne fabule, katkad nema ni glavnog junaka, polazna tačka nisu pojedinačne ljudske sudbine, nego kolektivna sudbina, lokalna istorija. Roman Na Drini ćuprija, Andrićevo najpoznatije delo, sadrži hroniku Višegrada u rasponu od skoro četiri veka. U središtu svih zbivanja jeste velelepni kameni most, delo velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića. On je najlepša i najistaknutija tačka u prostoru romana, središte društvenog i duhovnog života grada, centar njegove imaginativne aktivnosti. Oko njega su ispletene lokalne priče i legende, on se pojavljuje kao pozornica ili kao nevidljivi učesnik u svim značajnim događajima u životu pojedinca i grada. Kao tvorevina ljudskih ruku most je simbol odolevanja neumitnoj rušilačkoj sili vremena, jedina stalnost u promenjivosti i prolaznosti života. Na Drini ćuprija spada u najskladnije građena dela naše književnosti. Ravnoteža između delova i celine dovedena je do savršenstva. To se ogleda kako u ravni zbivanja, u načinu kako je povezana opšta i lokalna istorija, priča o mostu i hronika kasabe, kolektivna sudbina žitelja grada i mnoštvo individualnih povesti, tako i u ravni značenja, između istorijske, psihološke i metafizičke dimenzije dela. Sklad i lepota linija mosta, ravnoteža i čvrstima povezanosti njegovih delova, preneseni su u verbalno tkivo hronike i u novom medijumu stali su živeti novom umetničkom snagom.

Više roman u klasičnom smislu od prethodnog, građen na osnovu pisanih izvora, a ne usmenog predanja, Travnička hronika obuhvata vreme od početka 1807. do 1814, tzv. "konzulska vremena", kada su u vezirskom Travniku boravili zapadni konzuli, francuski i austrijski. Sticajem prilika glavni grad Bosne postao je tada poprište sukoba i protivurečnosti što su uzburkale ne samo Bosnu nego i čitavu Evropu toga ratnog doba. Travnička teskoba i pritisci što su stalno dolazili izvana, s velikih pozornica svetske i nacionalne istorije, iz Carigrada (reforme Selima III), Evrope (Napoleonovi ratovi), Srbije (prvi ustanak), pogodovali su rasplamsavanju rušilačkih strasti. Za razliku od romana Na Drini ćuprija, gde, uprkos zlim vremenima, ima dosta vedrine i radosnog pulsiranja života, Travnička hronika je roman sumorne, vlažne atmosfere, mračnih nagona i masovnih histerija. Istovremeno, to je roman o susretima svetova i civilizacija, o pokušajima dijaloga među njima, o nesporazumima koji idu od nerazumevanja do zaslepljujuće mržnje i zločina, ali koji upravo zato ponovo nameću misao o neophodnosti drugih, srećnijih susreta, o potrebi građenja mostova koji povezuju i približuju ljude.

Svi drugi romani, izuzev Proklete avlije, ostali su u senci prethodnih dvaju. Nezavršeni Omer-Paša Latas sastoji se od više samostalnih novela, od kojih se neke mogu meriti s najboljim Andrićevim pripovetkama. Odlikuje ga težnja da pronikne s onu stranu istorijskog zbivanja, da sve ličnosti, bez obzira na to jesu li istorijske ili neistorijske, prikaže u svoj njihovoj ljudskoj nagosti. Gospođica (1945) je roman-studija karaktera. Kao u kakvoj klasičnoj komediji, karakter i ponašanje ličnosti predodređeni su jednom dominantnom strašću, tvrdičenjem. Ponavljanje istih reakcija i postupaka kao i nedostatak humora, imaju za posledicu izvesnu monotoniju i suvoću naracije, tako da je ovaj roman, i pored neosporne dubine, dosta loše prošao u kritici. Iako različita od velikih romana-hronika, Prokleta avlija zasniva se an istom iskustvu i nosi istu poruku kao i oni. U osnovi dela je saznanje o "dubokoj podeljenosti" i njenom kobnom uticaju na ljudske sudbine. Posredstvom nekoliko naratora ispredaju se niti priča o ljudima iz raznih sredina i epoha i kao imaginarni mostovi prebacuju se lako i jednostavno preko provalija što dele vremena, prostore, države, religije. Kao parabola o podeljenosti sveta i identičnosti čoveka, Prokleta avlija je izraz najdublje humanističke poruke I. Andrića, njegov duhovni testament.

NOB: jedinstvo realizma i angažovanosti

Zahtev socijalnih pisaca da književnost mora biti neposredno upletena u borbu za oslobođenje čoveka i za revolucionarni preobražaj društva dobio je najneposredniju primenu u doba oružane revolucije i prve faze socijalističke izgradnje: "U šumi se danas pribire sloboda da preduzme svoj pobedonosni pohod po celoj zemlji. U šumu je pribegla i kultura." To je istaknuto u programskom uvodniku prvoga partizanskog lista "Posavski partizan", pokrenutog 28. avgusta 1941.

Književnost NOB-a nastavak je predratne socijalne literature ali je istovremeno i nešto više od toga. Oslobodilački rat bio je široki pokret koji je zatalasao narod i pokrenuo njegove stvaralačke snage. To je razdoblje obnove narodne poezije i novog procvata usmenog stvaranja. Oživele su tradicionalne usmene vrste, lirske i epske pesme, poslovice, anegdote, a stvorene su i nove forme. Tipična partizanska pesma po pravilu je kratka, sažeta, jezgrovita, njena je osnovna forma rimovani distih, blizak tradicionalnom bećarcu, ali bez njegove humornosti i pikantnosti, uvek ozbiljan, svečan, često s tragičnim akcentima. Folklorni elementi, tradicionalni simboli i usmeni oblici ulaze u umetničku poeziju, spajajući se s njenim nacionalnim, socijalnim i revolucinarnim težnjama. Uz te dve glavne tradicije, socijalnu literaturu i narodno stvaralaštvo, delovale su i druge, naročito kasnije kada je ustanak prerastao u široki pokret, koji je okupljao sve napredne snage društva. Najznačajniji književni događaj u toku NOB-a bio je dolazak u partizane dvojice istaknutih hrvatskih pesnika, sedamdesetogodišnjeg Vladimira Nazora i tridesetogodišnjeg Ivana Gorana Kovačića. I jedan i drugi uključili su se u partizansko književno stvaranje, unevši u nj najbolje tradicije moderne hrvatske književnosti. U književnosti NOB-a našla se i ponešto ublažena avangardna komponenta, koju otkrivamo u pesmama O. Daviča nastalim u ratu i u prvim posleratnim godinama, zatim u zarobljeničkim pesmama M. Dedinca, u ratnim i poratnim pesmama D. Matića i A. Vuča. Sve to pokazuje da književnost NOB-a predstavlja veoma širok kompleks pojava, kako po izvorima tako i po umetničkim rezultatima. Ona se kreće od prastarih formi usmene poezije do književne avangarde, te od funkcionalne književnosti, podređene imperativu istorijskog trenutka i ograničene njime, do najvišeg artizma.

Glavnu, udarnu snagu književnosti NOB-a čine pripadnici pokreta socijalne literature. Najvažniji među njima je Jovan Popović (1905-1952), rođen u Kikindi, učesnik u NOB-u od početka oružanog ustanka u Srbiji. U ranoj fazi svog pesničkog rada biko je pod uticajem ekspresionizma, sredinom 20-ih godina pripadao je grupi beogradskih neoromantičara koji su bili izdanak levog ekspresionizma. Raskid s mladalačkom solipsističkom lirikom počinje kod njega Knjigom drugova (1928), čiji je bio jedan od urednika i zbog koje je izveden pred sud. Pesnik se okreće savremenom životu, svoju poeziju stavlja u službu radničke klase i njenih revolucionarnih ciljeva. Iskrenost uverenja ostaje ipak u njegovim stihovima površna, deklarativna, poruka jednosmerna. U pesmama nastalim u toku NOB-a nalazimo iste vrline i mane kao u ranijim socijalnim pesmama: strasno opredeljenje za ideju, ali i nedovoljnu savladanost izraza, verbalizam, patetiku. Po temperamentu, Popović nije bio borben duh, nego blag i nežan lirik, s nečim od mekoće i osećajnosti svojstvenih poeziji M. Crnjanskog. Najviše svežine i doživljenosti ima u pesmama inspirisanim zavičajnim motivima, u kojima se oseća odjek glasova iz detinjstva, a boje i zvuci rodne ravnice izazivaju nostalgične čežnje.

Značajniji je njegov pripovedački rad. Dve predratne zbirke J. Popovića, Reda mora da bude (1932) i Lica u prolazu (1941), otkrivaju pripovedača od talenta. U njima je prikazao palanački svet Vojvodine, slike su osenčene njegovim vlastitim sećanjima iz detinjstva i mladosti. Iz zavičajnosti potiče meka lirska nota, koja čini glavno obeležje tih pripovedaka, njihov osnovni kvalitet. Najznačajnija mu je treća knjiga pripovedaka, Istinite legende (1944). Naslov otkriva njen smisao: ona sadrži priče o istinitim događajima i istinitim ličnostima, o podvizima u NOB-u koji su se odista odigrali ali koji toliko prelaze granice uobičajenog da više liče na legende nego na istinite istorije. Osnovni postupak je hroničarsko-memoarski, autor zauzima poziciju nepristrasnog svedoka, letopisca zaokupljenog time da spase od zaborava primere hrabrosti običnih ljudi, boraca revolucije. Taj objektivni, epski ton odvaja ove ratne hronike od subjektivno, poetski obojene proze ranijih knjiga.

Popovićev drug iz studentskih dana, pripadnik grupe neoromantičara i jedan od saradnika Knjige drugova Dušan Jerković (1903-1943), Srbin iz Hrvatske, prešao je u svom nevelikom pesničkom opusu sličan put, od levog ekspresionizma do socijalne lirike. Život je završio kao žrtva fašističkog terora u koncentracionom logoru Bota u Norveškoj.

Mlađi od njih Čedomir Minderović (1912-1966), Beograđanin, učesnik NOB-a od prvih dana ustanka, politički rukovodilac partizanskih brigada i divizije, afirmisao se u razdoblju socijalne literature kao angažovani lirik, objavivši nekoliko zbirki pesama i knjigu poetske proze Uska ulica (1940). U ratu su nastala njegova prozna dela, dnevnik Za Titom (1945) i "povest" Oblaci za Tarom (1947), te velik broj pesama kasnije skupljenih u knjigu Gorke godine (1958). Minderović je modernista među socijalnim piscima. Poetski aktivizam spaja se u njegovoj lirici s radoznalom osećajnošću, trenuci intimnog ispovedanja s formalnim eksperimentima i jezičkim neobičnostima. Njegova socijalna i ratna lirika ima nečeg govorničkog u sebi, svečana, himnička dikcija prožima se s veličinom teme i trenutka. Minderović je autor naših najpoznatijih revolucionarnih pesama Crven je istok i zapad i Jugoslavija. Modernističke i eksperimentalne sklonosti ovog pisca došle su još više do izraza u njegovoj prozi. Ona je fragmentarna, lirska, u ratnim knjigama i dokumentarna. U poznim delima, u zbirkama pesama Potonula džunka (1959) i Ogrlica za Nailu (1966), te u romanu Poslednji koktel (1961), Minderović nas uvodi u egzotični svet Indije, u kojoj je jedno vreme živeo kao diplomatski službenik. Socijalne teme ustupaju mesto večnim pitanjima ljubavi, smrti, vremena. Sklonost prema formalnom i stilskom eksperimentu prešla je u njima u hermetičnost i nekomunikativnost.

Sličan put prošao je Tanasije Mladenović (1913), takođe učesnik NOB-a od 1941. Od patetične estradne poezije nadahnute socijalnim idealima i ratnim doživljajima, prek lirike intimnih tonova i čulno doživljenih pejzaža, on je došao do poezije ispunjene melanholičnim razmišljanjima i apokaliptičnim vizijama. U naprednom studentskom pokretu i u ratnoj drami pesnički su izrasli Radivoj Koparec (1919-1943) i Milorad Panić-Surep (1912-9168). Poslednji je značajan i svojim radovima iz srpske kulturne i književne istorije.

U beogradskom krugu socijalnih pisaca formirali su se crnogorski pesnici Radovan Zogović (1907-1986), Mirko Banjević (1905-1968), Janko Đonović (1909) i Dušan Kostić (1917). Zogović je pisao pesme, pripovetke, kritike, programske i polemičke članke, bavio se istorijom književnosti, prevodio mnogo, naročito s ruskog jezika. Najvažniji mu je pesnički rad. Zogović spada u porodicu pesnika revolucionara kakvi su se u ovom stoleću javili u mnogim zemljama na svim kontinentima a rodonačelnik im je Majakovski. U svoje opredeljenje on je uneo gorljivost vernika, u svoj aktivizam prkosnu nesalomljivost gorštaka. Njegove pesme, borbene, slobodarske, polemične, materijalno često uronjene u dramatičnu aktuelnost trenutka, neretko su padale na razinu svakodnevnog ideološkog prakticizma, ali su i tada preticale izvesne njihove izvorne vrednosti: svežina stila, čist i zvučan jezik, majstorstvo stiha. Ta svojstva još su se snažnije ispoljila u onim pesmama koje nisu neposredno određene programom, gde je pevao o prirodi, zavičaju, oživljavao uspomene iz mladosti ili se predavao elegičnim mislima o prohujalom vremenu i svojoj sudbini. Mirko Banjević je spojio revolucionarne simbole s umesnom tradicijom zavičaja i dao poeziju u kojoj ima izvornosti i svežine ali često i nečeg isuviše lokalnog, naročito u leksici. Najpoznatije mu je delo herojska poema Sutjeska (1946). Đonović je još više okrenut zavičaju. Njegovo opredeljenje za socijalnu poeziju nije naknadno, nije izraz prihvaćene ideologije, već je u mnogome bilo određeno njegovim primarnim doživljajima, iz detinjstva u zavičaju. Najbolje pesme napisao je na početku svog rada. Od svih pesnika koji su ponikli u krilu socijalne literature, Dušan Kostić je ostao najviše veran poeziji. Za njegovo pesničko delo rečeno je da predstavlja lirski letopis našeg doba, "jedno od najupečatljivijih svedočanstava o metamorfozama našeg društva od vremena uoči drugog svetskog rata do danas" (D. Jeremić). Po svom temperamentu on je tihi, melanholični lirik, otvoren prema stvarnosti, uvek spreman da reaguje na najmanji treptaj vremena, ali na svoj osebujan lirski način, bez parole i estrade, u skali raspoloženja što idu od optimizma ratnih pesama do baladičnih tonova kasnijih zbirki.

Dok se većina pesnika boraca, sazrevši u toku rata, iskazala kasnije, Skender Kulenović (1910-1978) svoja najbolja dela napisao je u NOB-u. Poreklom Krajišnik, iz osiromašene begovske porodice, on je još kao student ušao u zagrebački krug socijalnih pisaca. U njegovoj poeziji gospodare dva suprotna oblika, sonet i poema, prvi stegnut, minijaturan, plod kontrolisane pesničke namere, drugi slobodan, otvoren, žanrovski hibridan, romantičarski izvoran. Sonete je pisao na početku i na kraju svoje pesničke karijere, dok iz ratnih godina potiču tri njegove poeme: Stojanka majka Knežopoljka (1942), Pisma Jova Stanivuka (1942) i Ševa (napisana 1943). One su potekle s narodnih usmenih vrela. Najbolja, najslavnija od njih Stojanka majka Knežopoljka jezički je oblikovana po modelu narodne tužbalice. Ali ona je više poziv na osvetu, slavljenje slobode i života, nego jadikovka majke što je izgubila tri sina u neprijateljskoj ofanzivi. Vizija pobede izvire iz iskonske vere čoveka u obnoviteljsku snagu prirode, u neuništivost života. Raskošno obilje žive materije, plodnost njiva, snaga muških mišića i bujnost ženskih grudi, sve se to izlilo i u jezik poeme, svež, neiscrpan, kao izvor koji neprekidno ističe, a nikada ne gubi vodu.
Duh ustaničke mase izrazio je i Kulenovićev zemljak, mnogostruki Branko Ćopić (1915-1984), pripovedač, romanopisac, pesnik, dečiji pisac. Rođen u selu Hašanima, pod Grmečom, on je, posle završene učiteljske škole, došao u Beograd, i već kao student Filozofskog fakulteta za svega nekoliko godina stekao glas darovita pisca, objavivši tri knjige pripovedaka, Pod Grmečom (1938), Bojovnici i begunci (1939) i Planinci (1940), te jednu knjigu priča za decu. U carstvu leptirova i medveda (1940), Ćopić je epski talenat, pripovedač s lirskom i humorističkom žicom. U tematici je izrazit regionalista. Bosanska Krajina – ili, još bliže, Grmeč i Podgrmečje – omiljeni je prostor njegove proze, ozaren uspomenama iz detinjstva, od kojeg se on udavalja samo kad prati svoje zemljake, na njihovim potucanjima ili seobama. Slika života data u prvim zbirkama tvrda je, opora, ali ne surova. Ćopić piše o društvenoj stvarnosti sela, o nevoljama što taru narod, ali njegovo kazivanje, čak i kad se suočava s krajnjom bedom, ne gubi meke, nežne, lirske tonove. U načinu pripovedanja on je bliži starim realistima nego svojim savremenicima. Tradicionalizam, narodni duh, realizam i angažovanost jesu osnovni elementi Ćopićeve poetike. Premda je živeo u eposi velikih književnih promena i čestih oscilacija između tradicionalnog i modernog, Ćopić se u biti malo menjao. Ostao je do kraja privržen svom angažovanom narodskom realizmu. Kao takav on je, više od pisaca poniklih u krilu socijalne literature, bio predodređen da izrazi narodsku, seljačku, epsku stranu naše revolucije.

Učesnik u NOB-u od početka ustanka, Ćopić je najaktivniji partizanski pisac, saradnik u ratnoj štampi, autor više knjiga, od kojih su najvažnije Priče partizanke (1944) i zbirka pesama Ognjeno rađanje domovine (1944). U prvih nekoliko godina nakon rata njegova je plodnost bez premca. Iz mnoštva knjiga možemo izdvojiti samo nekoliko najvažnijih: zbirke pripovedaka Rosa na bajonetima (1946), Mrvica brani komandanta i druge priče (1946), Surova škola (1948), zbirke humorističkih pripovedaka Sveti magarac i druge priče (1947) i Ljudi s repom (1949), zbirku pesama Ratnikovo proljeće (1947), zbirke dečijih pesama Bojna lira pionira (1945), Armija odbrana tvoja (1948) i mnoge druge knjige za decu i odrasle. Ćopićeva poezija, rodoljubiva, borbena, slobodarska, ponikla je u ognju oslobodilačkog rata, koji je njena isključiva tema. Pesnik hoće da oslušne "naroda svoga glas", da bude narodni pevač, on je jednostavan, popularan, ponekad toliko blizak narodnoj poeziji da su mnoge njegove pesme prihvaćene od boraca i naroda i pevane kao narodne partizanske pesme. Vrednost njegovih pesama pretežno je evokativna, one su pesnički spomen slavnih dana borbi i stradanja. Kasnije se Ćopić u poeziji razvijao skoro isključivo kao dečji pesnik. Dečje pesme "Pesme pionirke", čine najveći deo njegova pesničkog opusa.

Ćopićeve ratne pripovetke obično su kratke, anegdotske, zasnovane često na stvarnim događajima. Kasnije je težio da stvori složenije pripovetke, s razgranatom fabulom i većim brojem ličnosti, ali je i u njima sačuvao neposrednost, doživljenost i autentičnost svedočenja prvih ratnih priča. Slika ljude raznih kategorija, otkriva spontani, nehotični heroizam malog čoveka, pretvaranje mirnih seljaka u legendarne junake. U njegovoj slici rata realizam prelazi u legendu, a lirsko se spaja s komičnim. Ćopićev najpopularniji ratni lik jeste Nikoletina Bursać, komični junak koji se javlja u mnogim njegovim delima a najpotpunije je dat u ciklusu pripovedaka Doživljaji Nikoletine Bursaća (1955). Kao pripovedač Ćopić je dostigao vrhunac u svojoj poslednjoj zbirci, Bašta sljezove boje (1970), gde se na autobiografskoj osnovi ispredaju priče o ljudima i događajima piščeva zavičaja u dugom vremenskom rasponu od prvog svetskog rata do naših dana. Lirski nadahnuti realizam, slika sveta u kojoj se prepliće naivnost dečjeg viđenja s mudrošću staraca, surovost života ublažena maštom i legendom, prirodnost i vedri humor – te osobine celog Ćopićevog pripovedačkog rada dostigle su ovde punu stilsku čistotu i klasičnu jednostavnost.

Svojim romanima s temom iz NOB-a Ćopić ulazi u krug romansijera koji su početkom 50-ih godina utemeljili naš savremeni roman. Prvi i najopsežniji od njih Prolom (1952), sadrži prostranu i živopisnu panoramu zbivanja u Bosanskoj Krajini u prvoj godini oslobodilačkog rata, epopeju narodnog ustanka, s više paralelnih linija u razvoju radnje, u kojima se javlja oko sedamdesetak ličnosti, i s prizorima masovnih scena i kolektivnih pokreta. Ustanička hronika Krajine dobila je nastavak u romanu Gluvi barut (1957), gde se, uz više novih osoba, javljaju i mnogi likovi iz prvog romana. Umetnički to je ipak bitno drukčije delo, kraće, sažetije, dramski usredsređenije. S dosta vedrine i humora prikazani su dečiji junaci i njihovo "slavno vojevanje" u Pionirskoj trilogiji. Poslednji Ćopićev roman, Delije na Bihaću (1975), zaokružuje njegovu ratnu prozu. To je vesela istorija jednog od velikih partizanskih pohoda, neka vrsta komičnog eposa u kojem pripovedanje često prelazi iz proze u stih.

U nekim delima Ćopić je dao sudbinu ratnika u posleratnom razdoblju. U romanu Ne tuguj bronzana stražo (1958) prikazana je kolonizacija krajiških seljaka u vojvođansku ravnicu, njihovo snalaženje i nesnalaženje u novoj sredini, drukčijoj od njihove i geografski i kulturno. Slika mirnodopskih prilika u romanu Osma ofanziva (1964) mnogo je složenija. Borci su u ratu morali izdržati sedam neprijateljskih ofanziva a posle rata došla je najteža, osma ofanziva: nasrtaj grada i ugodnog života na nekadašnje seljake i ratnike. Na ponašanje bivših boraca Ćopić je znao pogledati i okom satiričara. Još 1950. napisao je Jeretičku priču o izdvajanju "odgovornih" drugova od ostalog sveta, koja je izazvala oštra reagovanja zvanične kritike. Broj njegovih satiričnih pripovedaka nije velik, ali neke od njih – kao što su Izbor druga Sokrata, Faraon, Odumiranje srca, Odumiranje nogu i dr. – spadaju u najveće domete ovog žanra u našoj posleratnoj književnosti.

Još više nego pripovetka, u ratu će se razviti memoarska literatura. Njen su primarni oblik dnevnički zapisi. Dnevnik je najranije počeo voditi Dragoljub Dudić (1887-1941), prosvećeni seljak, prvi predsednik Narodnooslobodilačkog odbora Srbije. Njegov Dnevnik 1941 odlikuje "elementarni realizam narodnog gledanja i kazivanja" (I. Andrić). Sve četiri godine rata obuhvatio je u svom trotomnom Dnevniku Vladimir Dedijer (1914). U oblikovanju obimne činjeničke građe ispoljio je veliku publicističku spretnost, živost pripovedanja i upečatljivost prikazivanja događaja i ličnosti – osobine koje će se još više razviti u njegovim posleratnim knjigama, posebno u biografiji Josip Broz Tito i velikoj monografiji o sarajevskom atentatu, Sarajevo 1914, koje su postigle veliku popularnost i izvan naše zemlje. Od dnevničkih zapisa pošao je i Rodoljub Čolaković (1900-1983), najznačajniji memoarist NOB-a, u svojih pet knjiga Zapisa iz oslobodilačkog rata. Njima je prethodila Kuća oplakana (1941), u kojoj je Čolaković prikazao svoje tamnovanje, a posle rata napisao je opsežno delo Kazivanje o jednom pokoljenju, u kojem je obuhvaćen predratni komunistički pokret. Čolakovićevo pripovedanje odlikuje se epskim, hroničarskim tonom. U njemu se snažno oseća onaj prvobitni zanos što je pokretao ljude u revoluciji. Memoaristi NOB-a koji su svoja svedočenja oblikovali kasnije, u 60-im i 70-im godinama, uneli su u sliku revolucije nove momente: kritičko preispitivanje, duh sumnje, tamne strane događaja i ličnosti. Među njima se izdvaja Gojko Nikoliš (1911), referent saniteta u Vrhovnom štabu. U svoje memoare Korijen, stablo, pavetina obuhvatio je ne samo ratne godine nego i detinjstvo, školovanje i doživljaje u španskom građanskom ratu. Njegovo je svedočenje temperamentno, subjektivno, često isključivo ali snažno i autentično.