Bosa Slijepčević

Kinematografija u Crnoj Gori
1896-1918

Iz knjige: Bosa Slijepčević, "Kinematografija u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini 1896-1918", Univerzitet umetnosti u Beogradu i Institut za film, Beograd 1982.

Bioskopi

Putujući bioskopi

Bečki bioskop Uranija snimao je leta 1902. g. Crnu Goru i njen dvor, a taj je film prikazan u Beču iste godine.^[1] Verovatno je tada davao i filmske predstave na Cetinju. O prvom prikazivanju filmova u prestonici Crne Gore, oko godine 1903, napisao mi je svoja sećanja Milutin Plamenac, direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore: » ...Snimci nekih životinja u aritmičkim, vrlo treperavim i isprekidanim slikama bili su prikazani u jednom prizemnom odeljenju kuće pokojnog Petka Pajevića, pri ulazu u Vojnu radionicu zvanu Laboratorija. To je bila prava senzacija - prve žive slike! S obzirom na ograničenu prostoriju, bio je prisutan mali broj pozvanih i privilegovanih posjetilaca...«. Nije li, možda, i ovde reč o bečkoj Uraniji? O prikazivanju filmova na Cetinju 1908. g. kazuje beleška u Cetinjskom vjesniku od 3/16. septembra t.g.: »Kinematograf na Cetinju. Uskoro se otvara u prostorijama kafane b. Lovćen, kuće g. Petka Pajevića, trgovca, kinematograf, koji će svako veče davati po dvije predstave, od 8-9 i od 9-10 sati uveče. Nedeljom i praznikom davaće i poslije podne sa spuštenim cijenama. Kinematograf je snabdijeven sa velikim izborom raznijeh interesantnih i šaljivih scena.« (Kuća Pajevića i danas postoji; to je lepa jednospratnica u ulici tada Njegoševoj, danas Lenjinov bulevar 202. Pajević je rodom iz Bjelopavlića, bogat čovek, pre Cetinja živeo u Srbiji, tamo trgovao, došao na Cetinje posle pada Obrenovića, knjaz Nikola ga je postavio za glavnog vojnog liferanta. Prizemna prostorija u kojoj su davane predstave danas je pregrađena, u delu sa ulice je poslastičarnica. Godine 1908. sve su to bili Pajevića magazini.^[2] Da li je to neki putujući bioskop došao iz Primorja, ili je Pajević otvorio svoj - skromna beleška ne kazuje. O njemu nema više pomena u Cetinjskom vjesniku, a drugi i glavni tadašnji crnogorski list Glas Crnogorca nije ove predstave ni pomenuo, te se ne zna koliko je bioskop radio. Po nekim kazivanjima za vreme jubilarnih svečanosti na Cetinju godine 1910. Italijani su prikazivali filmove u Vladinu domu.^[3] Prema sećanjima savremenika, u Nikšić je dolazio putujući bioskop oko godine 1910., a na programu je bio i film Snežana i sedam patuljaka.^[4] Da li je, možda, i ovde reč o bioskopu koji daje predstave u kući Pajevića (daleka sećanja o godinama retko su sigurna), ili, možda, o onome iz Vladina doma? Opet po sećanju savremenika, u Podgoricu dolazio je putujući bioskop oko godine 1914. i davao film Život Isusa Hrista. Bioskop je imao i tumača koji je objašnjavao slike.^[5]

Stalni bioskopi i prikazivanje filmova

Do Prvog svetskog rata u Crnoj Gori postojala su samo dva bioskopa: na Cetinju i u Nikšiću. U doba otvaranja prvih bioskopa na teritoriji svake naše Republike bilo je nekih osobenosti u ljudima koji bioskope otvaraju, u publici koja ih posećuje i tome kako štampa bioskop prima. Da bi to bilo očitije u odnosu na Crnu Goru, prelistaćemo nešto datuma iz kulturno-prosvetne istorije pomenuta dva grada, koji su te osobenosti, verovatno, uslovili.

Cetinje. U Crnoj Gori do godine 1843. nema nijedne osnovne škole. Uzaman njene umne vladike Vasilije i Petar I Petrović krajem XVIII i početkom XIX veka mole Rusiju i Austriju da im pomognu da otvore samo jednu. Uzaludna su u tome i nastojanja Dositeja i Solarića. Tek je prvu osnovao Njegoš 1834. Godine 1847. Cetinje se sastojalo od Manastira i Biljarde, oko 1860. imalo je šezdeset kuća, ozidana je Lokanda (gostionica). Arhimandrit Nićifor Dučić 1874. godine opisuje tadanje Cetinje: »Manastir, Biljarda sa nešto kućeraka, rasutih, slamom pokrivenih, od suhomeđine građenih, bez dimnjaka, sa jednim niskim i slijepim vratima pravo u polje.« Stanovnika je tada u Crnoj Gori pismeno svega 2%. Polet da se nešto uradi i na materijalnom i na prosvetnom podizanju vidniji je kad su se za to stvorili neki uslovi: godine 1860, kad je Evropa prvi put posredno priznala postojanje Crne Gore određivanjem njenih granica prema Hercegovini, posebno posle Berlinskog kongresa 1878. godine, kad je zvanično priznata i nešto proširena u plodnije krajeve. Godine 1834. u Crnoj Gori je, dakle, jedna osnovna škola sa trideset učenika, 1863. škola je jedanaest, 1914. godine ima ih dve stotine jedanaest sa 18.185 učenika. Učiteljsko-sveštenička škola osnovana je 1869. godine; iste godine ruska carica osniva Institut za devojke, koji je imao program gimnazije, 1871. počinju da izlaze novine Crnogorka. Osniva se prva vojna muzika, godine 1872. stvaraju bogoslovi književno društvo Borac, 1880. otvorena je prva srednja opšte-obrazovna škola, 1902. niža gimnazija se pretvara u višu, 1907. i Nikšić ima gimnaziju. Iz Crne Gore brojni su pretplatnici na Vukov Rječnik, na Zabavnik, Danicu, bečke Srpske novine. Vlada šalje mnogo omladine u škole, najpre u Boku, potom u Srbiju i Rusiju, Zagreb i Zadar. Godine 1911. budžet ministarstva prosvete za službeničke plate iznosi 17.140 dinara, stipendije deci u školama van Crne Gore 45.000 dinara. Malim moćima vlade, njenih budžeta, koji nisu mogli ni izdaleka da odgovore kulturno-prosvetnim potrebama, priskače u pomoć privatna inicijativa, poletno, samopregorno. Kulturno-umetnička društva koja se tom privatnom inicijativom osnivaju od kraja sedme decenije prošloga veka širom Crne Gore ostavila su dubokog traga. Navodimo samo ona koja su najbliža zadatku ovog pisanja. Godine 1868. osnovana je Cetinjska čitaonica sa četiri sekcije: pozorišnom, za narodni život, za novine i časopise, za popunjavanje biblioteke; smeštena je u jednu prostoriju Lokande, drugog mesta nije bilo. Zadatak čitaonice je kulturno podizanje naroda, osnivanje sličnih društava po celoj zemlji. U odboru čitaonice su tadašnji najveći junaci Crne Gore: Marko Miljanov, Mašo Vrbica, Peko Pavlović i drugi. Čitaonica osniva Pevačko društvo i prvi je koncert na Cetinju 1871. godine. Dobrovoljno pozorišno društvo čitaonice osnovano je 1883. godine, a prva pozorišna predstava mu je 1884. godine i to se smatra početkom crnogorskog pozorišta (iako je i pre čitaonice bilo pozorišnih predstava). Prve predstave su davane u privatnoj kući, ili pod vedrim nebom pred Biljardom. Glumci-diletanti su bliski rođaci kneževe porodice: Blažo i Marko Petrovići i Mašan Vukotić, zatim Jovan Popović-Lipovac, ađutant knežev i ruski general, Jovan Pavlović prvi ministar prosvete Crne Gore i direktor gimnazije, književnici Simo Matavulj i Laza Kostić, vojvoda Mašo Vrbica, serdar Janko Vukotić. Ženske uloge igraju učenice Instituta i žena ministra prosvete. Simo Matavulj ovako opisuje sekciju: »Među novim snagama bijaše i muhamedanaca, i starih ratnika, i uskogaća (koji nose evropsko odelo, znači došli sa školovanja iz inostranstva), i lacmana, (koji su došli iz krajeva pod Austro-Ugarskom), a začin svima bijaše Lazo Kostić.« Iste godine u Crnogorki, književnom časopisu koji izdaje Čitaonica, uvedena je stalna rubrika za pozorišni repertoar i pozorišne prikaze, što unapređuje rad pozorišta. Inicijativom Čitaonice prikupljaju se dobrovoljni prilozi za podizanje zgrade gde su smeštena sva kulturna društva; ta zgrada je Zetski dom. U toj kući, stvorenoj prilozima ljudi skromnog imuća, odvijaće se sav kulturni život prestonice, pa i naše filmske predstave, sve do prvog svetskog rata. Austrijanci su Dom obrušili; obnovljen je posle oslobođenja i opet postao središte duhovnog života grada. Na isti način privatnom inicijativom osnivaju se širom Crne Gore ista kulturno-prosvetna društva. Godine 1909. u Crnoj Gori je jedanaest pozorišnih diletantskih družina.

One prve glumce diletante iz dvorskog kruga vremenom su zamenili mladi trgovci i zanatlije, od kojih je dolazilo dosta korisnih inicijativa. Godine 1890. njih je u družini 73%, ostalo su prosvetni radnici i drugi službenici. Godine 1904. stvara se Trgovačko-zanatlijsko udruženje i ono od Čitaonice preuzima pozorišnu sekciju, a godine 1906. ovo udruženje pretvorilo se u Radničko društvo sa sekcijama: pozorišnom, pevačkom i tamburaškom i ono je preuzelo brigu o pozorištu. Godine 1910, kad je država smogla snage da dotira pozorište, Diletantsko odeljenje Radničkog društva postaje državna ustanova - Knjaževsko crnogorsko narodno pozorište. Među glumcima koji su, kako je rečeno, bili zanatlije, radnici, trgovci, intelektualci, sudeći po pozorišnim kritikama, najviše su se isticali u diletantskim družinama i sada u Narodnom pozorištu Ljubomir Tamindžić, Blažo Bratičević, Đoko Begović, Bogić Vojvodić.^[6] Eto, iz sredine entuzijasta, crnogorskih pionira prosvetarstva, pozorišta, horskog pevanja, orkestara, novinarstva, došao je i začetnik kinematografije u Crnoj Gori Ljubomir (Ljubo) Tamindžić. Za njega će bioskop biti samo novi vid staroga posla: kulturno-prosvetno podizanje privatnom inicijativom.

Otac Ljubov, Risto, terzija u Stocu, prebegao je na Cetinje od krvi. Crnogorska vlada, predusretljiva prema uskocima sa šestoro druge dece, šalje u Vojvodinu na zanate i jedno od dece Rista Tamindžića, Ljuba, rođenog 1874. godine. On u Vršcu uči časovničarsko-graverski zanat, potom radi u Bačkoj Palanci, Pančevu, Beogradu. Godine 1903. dolazi na Cetinje. Postao je dvorskim majstorom, a imao je i svoju časovničarsku radnju. Učesnik je u dva balkanska rata i prvom svetskom. Po okupaciji Crne Gore 1916. g. interniran je u Austriju. Posle rata, pošto mu je radnja propala, radi u tuđim časovničarskim i zlatarskim radnjama, nema dvora i nije više dvorski majstor. Opterećen brojnom porodicom, pored redovnog posla, popravlja šivaće i pisaće mašine, struju i radi sve mehaničarske poslove.

Čim je Tamindžić došao na Cetinje, postaje jedan od najaktivnijih poslenika kulturnog života prestonice: glumac je i reditelj u pomenutim diletantskim sekcijama, od 1910. u Knjaževskom pozorištu. Po mome zapisivanju kazivanja Dušana Popovića, po zanimanju obućara, koji je takođe bio glumac-amater, od 1931. član Banovinskog pozorišta, posle drugog svetskog rata upravnik i reditelj Narodnog pozorišta na Cetinju — Tamindžić se za sve vreme svoga rada u pozorištu isticao između svih glumaca znanjem, stečenim najviše samoobrazovanjem. »Uvek je čitao, i pri obedu, i bio dobar glumac, inteligentniji od sviju nas«. Po njegovu kazivanju, Tamindžić je imao nekoliko razreda gimnazije, znao je nemački, čitao na tom jeziku i prevodio sa nemačkog natpise na filmovima. Pripadao je stranci pravaša, ali je i tu, kao i u odnosu s ljudima, veoma odmeren. Isticao se u radu sokola i svakom prosvetnom i javnom poslu i kao takav bio veoma omiljen. U prikazima pozorišnih predstava kao prvi uvek je istican Tamindžić. Hvale ga 1909. godine u komadu Oče naš od M. Dimića.^[7] Početkom 1910. godine on je reditelj i igra naslovnu ulogu u Knjazu Arvanitu od kneza Nikole I: »Među prikazivačima najviše se odlikovao u ulozi knjaza Arvanita Tamindžić, koji je neosporno jedan od najboljih diletanata ... «.^[8] Glas Crnogorca ga hvali u Kartašu od Viktora Dikanža^[9] itd.

Na inicijativu starih članova pozorišta, među njima i Tamindžića i nekih intelektualaca, posle prvog svetskog rata ponovo se osniva Dobrovoljno pozorišno društvo. Ono daje predstave u Domu slobode sve do 1931. godine, kad se u obnovljenom Zetskom domu osniva državno Banovinsko pozorište. Većina amatera ušla je u to pozorište u svojstvu redovnih članova. Tamindžić nije hteo, »iako je tada bio glumac jedan od glavnih«, kazivao je njegov drug Dušan Popović. Kći Tamindžićeva Danica Mugoša, pozorišni šaptač, navela je da su glumci savremene komade igrali u svojim odelima, a njen otac nije imao odela i nije mogao da ih za svaki komad pozajmljuje. Tamindžić je umro 1945. godine.

Cetinjski vjesnik od 30. oktobra / 12. novembra 1910. doneo je vest da je u dvoru na nekoj svetkovini 27. oktobra / 9. novembra »bila u velikoj sali kinematografska predstava, koja je trajala četvrt časa. Prikazivani su prizori sa jubilarnih svečanosti. Iza predstave produžena je ponovo igranka... « Ko je prikazivao svečanosti jubileja? Možda neko od onih koji su ih snimili, ili je to bio Ljubo Tamindžić, dvorski majstor, koji će ubrzo početi da prikazuje filmove u svom bioskopu u Zetskom domu.

O stalnom bioskopu i redovnim predstavama na Cetinju imamo podataka počev od 3/16. januara 1911. godine. Cetinjski vjesnik, sreda, 5/18. januara 1911. godine piše: "Kinematograf. U prošli ponedeljak (tj. 3. januara s.k.) u sali Zetskog doma ovdašnji kinematograf izvodio je vrlo lijepe slike, među kojima su se naročito isticale sa jubilarnih svetkovina. Kinematograf će od sada svakog ponedeljka uveče davati nov odabrani program, što zaslužuje pažnju građana. Za vrijeme pauze svira Tamburaški zbor.« Kad beleška kaže »ovdašnji kinematograf«, izgleda da je on radio i pre ove predstave, pa tako nije sasvim sigurno da li je prvi stalni bioskop u Crnoj Gori počeo da radi krajem 1910, ili početkom 1911. godine.

Uređaje za bioskop nabavili su ortački Ljubo Tamindžić, časovničar-graver, precizni mehaničar i dvorski majstor, Risto Andrić, zlatar i Nikola Knežević, časovničar. Kinooperater je bio Ljubo Tamindžić, prvi u Crnoj Gori.^[10] Tamindžić je istovremeno i tumačio i prikazivao film, prevodio natpise svojim veoma prijatnim glasom i lepom dikcijom hercegovačkog govora. On će vršiti projekciju filmova i u dvoru sve do rata 1914. godine. Tako, na primer, na prijemu ruskih oficira kod prestolonaslednika prikazani su filmovi Jubilarne svečanosti na Cetinju i Krunisanje u Londonu (na kome je bio prisutan i crnogorski prestolonaslednik). Novine o tom pišu: »Slike su prikazivane pod vještim rukovođenjem našeg vrijednog sugrađanina g. Ljuba Tamindžića.^[11] Govoreći o počecima rada bioskopa Ljuba Tamindžića i drugova, Glas Crnogorca od 20. juna 1911. s.k. kazuje »... Tako isto prošlijeh dana priređene su u dvoru dvije predstave sa odabranim slikama u prisustvu kraljeve porodice. Te su predstave koliko zabavne toliko poučne. Tamindžić prikazuje u dvoru 1/14. jula 1912. doček kralja Nikole u Beču.^[12] (Kralj je boravio u Beču 26. do 28. maja 1912. godine, a film je prikazan na Cetinju posle 33 dana.)

Kinematograf Tamindžića radio je, sa kraćim prekidima, sve do rata 1914. U početku dani predstava nisu ustaljeni, Cetinjski vjesnik za svaku predstavu donosi posebnu vest. List najpre kazuje da je predstava ponedeljkom uveče,^[13] potom da su predstave ponedeljkom i utorkom,^[14] zatim i petkom.^[15] Početkom godine 1912. predstave su »u dane kad pozorište ne daje predstave«.^[16] Od sredine 1912. obično su tri predstave nedeljom.^[17] Kraćih prekida u radu — verovatno ili zbog nedostatka filmova, ili gledalaca — bilo je u drugoj polovini 1911. i jula 1912. godine,^[18] i, svakako zbog rata, od kraja 1912. do avgusta 1913. godine. (Dvor je godine 1912. preporučio glumcima da ne idu u rat, već da daju predstave na frontu i u pozadini. Glumci ga nisu poslušali. U bojevima su se veoma proredili. S ostalima u rat je otišao i kinooperater Ljubo Tamindžić.)

Filmske predstave davane su u dvorani Zetskog doma, tamo gde i pozorište, tamo gde su bile i sve kulturne priredbe Cetinja i sve lepše zabave. I u Somboru bioskop još 1907. daje predstave u pozorištu u dane kad nema pozorišnih predstava.^[19] U dvorani su parter, galerija, lože u parteru i na galerijama. To je svakako jedan od najlepših naših bioskopa toga vremena. Nije imao drugog naziva osim Kinematograf.

Tamindžić je bio cetinjski kinooperater i posle prvog svetskog rata. Bioskop je tada bio vlasništvo obnovljenog Dobrovoljnog pozorišnog društva u kome je igrao i Tamindžić. Predstave su davane u Domu slobode ili na Poljani Obilića, pa su povodom ovih drugih deca pevala: »Na Poljani Obilića - žive slike Tamindžića.« Rad Tamindžića u društvu bio je dobrovoljan. Prihod od bioskopa delio se na ime plata glumcima. Pripremanje filmova za predstave vršio je Tamindžić u svojoj kući, pa, čim se motor začuje, dolazi komšiluk da gleda slike. Kad je 1931. godine u obnovljenom Zetskom domu počelo da radi Banovinsko pozorište, prenet je tamo i bioskopski uređaj.^[20]

Ono malo sačuvanih programa, objavljenih u Cetinjskom vjesniku, govore da su prikazivani filmovi bili francuski, italijanski, danski, američki, nemački, austrijski, ruski. Primera radi, evo samo nekih. Francuski: Katastrofa aeroplana u kojoj je poginuo francuski ministar vojni 8. maja 1911., novosti prikazane 21. januara 1912. godine. Zaljubljeni Maks,^[21] Maks kao limar,^[22] Mamzel Nituš,^[23] Pateove i Gomonove nedelje.^[24] Italijanski: Lorencaćo, istorijska drama u bojama,^[25] Rim,^[26] Na žrtveniku, drama izvedena od italijanskih glumaca,^[27] Toto uči skakati, šala,^[28] Teodora, istorijska drama,^[29] Manon Lesko,^[30] Danski: Čast, po Sudermanovu romanu,^[31] Borba srca, veličanstvena Nordiskova drama, dužina 1300 m,^[32] Tragedija jedne majke,^[33] Crni san ili Dijamantska ogrlica, drama u tri čina od Urbana Gada, u glavnoj ulozi Asta Nilsen, »kraljica kinematografske bine«.^[34] Američki: Duplo bekstvo, američka komedija,^[35] Sjajno zlato, američka šala,^[36] Gajenje krokodila u Kaliforniji,^[37] U prašumama, američka drama.^[38] Nemački: Šilerovi Razbojnici, ^[39] Kraljica Lujza, drama iz bojeva Napoleonovih sa Prusima,^[40] Jedna masken šala, u glavnoj ulozi Heni Porten.^[41] Austrijski: Manevri austrijske vojske 1911.^[42] Ruski, ili filmovi stranih preduzeća u Rusiji: Moskva i njene obale, prirodno.^[43] Početkom 1914. godine bilo je programa sastavljenih od samih komičnih filmova.

Muzičku pratnju izvodio je tamburaški orkestar Radničkog društva.^[45] Za cene imamo samo jedan podatak, i to kad su spuštene: gornje lože 7 perpera, donje lože 5 perpera, parter 80 para, galerija 40 para.^[46]

Filmovi su se prikazivali i kao pojedine tačke na raznim zabavama, na primer, na zabavi cetinjske Čitaonice februara 1912. godine, kojoj prisustvuje i Dvor. Na programu su: pozorišni komad, pevanje kompozicija kneza Mirka, recitacije i »između tačaka kinematografske slike«.^[47]

Cetinjski vjesnik neuobičajeno reklamira prvi bioskop. Otvaranje bioskopa za list je pregalaštvo nekolicine ljudi za opšte korisnu stvar. Ta njihova inicijativa je kao i one što su bile da se stvori pozorište, stvore horovi, orkestri. Zato treba građanstvo da pomogne opstanak bioskopa. » ... I ovog puta preporučujemo građanstvu ovo naše domaće preduzeće, kako bi ga pomogli svojom posetom.«^[48] »Program je probran i interesantan, te bi građanstvo trebalo što veću pažnju da poklanja ovim predstavama ... «^[49] »Ovo je napredak domaćeg preduzeća,... možemo pohvaliti predusretljivost građanstva prema ovom našem domaćem preduzeću... Mladim i trudoljubivim preduzetnicima može se samo čestitati na radu i poželeti im istrajnost u započetom poslu.^[50] Kad list preporučuje filmsku predstavu čini to u istom smislu kao i kad je reč o pozorištu: »Sutra uveče daje se prvi put Jelisaveta kneginja crnogorska od Đure Jakšića, koju (predstavu) ne bi trebalo da naša publika propusti i da je ne poseti«.^[51] A za film: » ... Davaće se preko nedelje tri predstave... te će nesumnjivo prijestoničko građanstvo u punoj mjeri pokloniti pažnju ovom našem domaćem preduzeću.^[52] (Zanimljivo je da u istom smislu o pomoći bioskopu kao korisnoj ustanovi govori nikšićka Slobodna misao još 10. jula 1938. godine: »Svakako da bi ovoj našoj ustanovi trebalo pokloniti više pažnje od strane građanstva jer je danas teško održavati ton kino.« Reč je o bioskopu u društvu Zahumlje. Opština je tada omogućila da se na zgradi gde je bioskop popravi krov.)

U ono malo programa što su ih novine donele nema reklamerskih reči. Označeno je samo, na primer, da je komad Gomonov, preduzeća Nordisk, da je film italijanski, američki, danski, da je reč o istorijskoj drami, ako je film duži, navedena mu je dužina, ako je rađen po poznatom literarnom delu, označen je pisac dela, ako u filmu igra poznat glumac, onda je navedeno njegovo ime. Ponekad je uz naslov filma označena i njegova umetnička vrsta.^[53]

Glas Crnogorca, ujedno i službeni list Crne Gore, pratio je sav život narodni, imao stalne rubrike: književnost, umetnost, prosveta, narodno zdravlje, narodna privreda. List je doneo tri mala napisa o kinematografiji. Prvi 26. septembra / 9. oktobra 1909, još pre stalnog bioskopa na Cetinju: Kinematograf u školi. Napis kazuje da se u Engleskoj Udruženje za napredak školstva bavi pitanjem da se film uvede u nastavu kao pomoćno sredstvo. »On će se otuda prenijeti i u druge moderne države, pa će, bez sumnje, doći i u krajeve gdje srpski narod živi, svakako mnogo usavršeniji nego što je sad, kad je u Engleskoj otpočet.« (Ovaj napis prenela je sarajevska Srpska riječ od 22. oktobra 1909. godine). U drugom napisu od 15/28. oktobra 1911, Kinematograf na dnevnoj svetlosti, govori da je u Nemačkoj izmišljeno prikazivanje filmova pri dnevnoj svetlosti! U trećem, od 23. maja / 5. juna 1912. Kinematografski honorari, kazuje se kako je bioskop u svetu najposećenije gledalište i koliki su honorari velikih filmskih glumaca.

Druge cetinjske novine Cetinjski vjesnik nije pisao o filmu. Donosio je samo bioskopske programe.

Cetinje je 1914. g. imalo 5.000 stanovnika. Kad je počeo da radi prvi bioskop, 1911. g. moralo ih je biti manje. (Godine 1889. grad je imao 2.000 žitelja. Za petnaest godina porastao je za 3.000, svake godine prosečno po dvesta, tako da ih je početkom 1911. moglo biti oko 4.200). Ovo brojno malo građanstvo po sastavu je svojevrsno: dvor, vlada, narodni poslanici, činovnici, posebno oficiri i civili školovani na visokim školama po svetu, uvek su tu književnici i naučnici iz drugih jugoslovenskih krajeva, tridesetak generacija učenica Instituta bile su obrazovane žene sa znanjem dva strana jezika, dvadesetak vrsta zanatlija sa 86 zanatlijskih radnji, dosta sasvim patrijarhalna sveta, a svi sa primetnim korenima patrijarhalnosti. Tu je i diplomatski kor i njihove porodice, koji, svakako, utiču na urbanizaciju prestonice. Mali grad imao je pozorište, hor, orkestar, od sportova: skijaško društvo osnovano 1892, golf klub od 1906, tenis, školu igranja od 1907, fudbalski klub koji su osnovali radnici 1913. Moderne sportove donele su diplomate. Ali sve što je domaće bilo je istovetno po naravima, po etici, po opštim narodnim težnjama. U tom gradu »bilo je gospodstva i bez bogatstva«, svakako dosta patrijarhalnog, ali gospodstva. Da li je toliki i takav grad, gde su svi u državnoj službi imali skromna primanja, davao dovoljno gledalaca da bi bioskop mogao opstati? Ima žalopojki u novinama da mu nedostaju. Cetinjski vjesnik 14/27. maja 1912, na primer, piše: »Kao jedina zabava u prijestolnici je kinematograf, koji je u domaćem preduzeću i svojim dosadašnjim radom dovoljno je preporučio sebe. Pa i pored toga kinematograf se ne posećuje onako kako bi trebalo, što nije nimalo za pohvalu. Ono preko nedjelje daje najviše tri predstave, pa i one nijesu posjećene«. I oni pominjani pozivi Cetinjskog vijesnika »da se pomogne domaće preduzeće« znak su da bioskop tavori. Stariji i patrijarhalan svet nije mogao naći zabave u bioskopu. Brojnijih gledalaca nije moglo biti ni među ženama. U to doba crnogorske žene retko su viđane i u kafani, pa bilo to i sa rodbinom; retke su bile i u bioskopu. Čest gost bioskopa je kraljevska porodica, svi zajedno, ili po dvoje troje, prestolonaslednikovica najčešće.^[54] Da li to čine da daju primera, ili su ih filmske predstave interesovale? Svakako je to uticalo da i njihova okolina i svi koji žele da se tada pokažu dođu u bioskop. Kad god je vest da je neko od Dvora bio na predstavi, novine beleže da je prikazivanje filmova bilo pred punom dvoranom, a dvorana nije bila mala. Da vide balkanske ratove u filmu, u bioskop su vođeni đaci svih škola i učenice Instituta. Sa takvim programom sigurno mu nije nedostajalo gledalaca! Moglo bi se, po prilici, zaključivati da je publika bila iz urbanizovanijeg dela stanovništva i da je bila tolika da je omogućavala da bioskop nekako opstane, ali ne i da donosi zaradu. U tadašnjim prilikama grada i to je pohvalno. Stvar se posle prvog svetskog rata u tom pogledu promenila: bilo je i zarade.

Nikšić. Kad je grad oslobođen 1877. godine u njemu je od prosvetnih ustanova bio samo jedan mejtep (osnovna škola) gde je hodža poučavao mladiće verskim odredbama. U gradu je ostalo tridesetak muslimanskih porodica i nešto drvenih dućana i ćepenaka. Napušteni grad ubrzo su počeli da naseljavaju ljudi iz Hercegovine, Primorja, Krivošija, Sandžaka, Bosne, najviše ratnici iz minulog rata. Već time što su uskoci i ustanici, oni su i pregaoci, preduzimljivi, prodorni. Među njima su seljaci, nadničari, a najviše je trgovaca i zanatlija. Oni iz Mostara, Risna, Stoca često su i pismeni. Kao takvi imali su više dodira sa stranim svetom, bili savitljiviji, veštiji poslu, imali saznanja o prosvećivanju, imali više poimanja o svetu i tada novim stremljenjima. Već godine 1897. Nikšić je imao 210 doseljeničkih porodica. Iz Crne Gore došli su, uglavnom, činovnici. Ti pregaoci, koje su vlasti podržavale, podigli su sasvim nov grad sa velikim trgom (srećom savremenim urbanističkim planom sačuvan), razvili trgovinu sa inostranstvom, do kraja veka podigli razna privredna preduzeća: mlekaru, pilanu, pivaru, akcionu štampariju, trgovačko akcionarsko društvo za izvoz i uvoz, štedionicu.^[55] Brz materijalni napredak i privatna inicijativa stvarali su uslove za kulturno uzdizanje. Po ugledu na Cetinje, Nikšić osniva Čitaonicu 1881. godine, a njeno Pozorišno društvo 1884. pevačko društvo Zahumlje 1898. grad ima svoje novine Nevesinje i Onogošt, sve sa istim prosvetiteljskim ciljem. U ekonomskom i naročito u kulturnom podizanju Nikšića najvidnije mesto pripada porodici Šobajića. Od oslobođenja Nikšića do prvog svetskog rata ušli su u istoriju kulture Crne Gore: Maksim, osnivač Čitaonice, književnik, skupljač narodnih umotvorina, hroničar Nikšića; Simo, političar, istaknut klubaš, pripovedač, publicist, osnivač i urednik Narodne misli; Petar, etnograf, Ilija, slikar-grafičar, Bekica, dramski pisac, novinar, dramaturg i glumac, javni radnik, jedan od osnivača čitaonice. Svi ovi Šobajići i njihov rad pomenuti su samo zato što su to preci pionira kinematografije u Crnoj Gori, drugog po redu, Branka Šobajića i da se istakne da je i Branko filmom produžio u novatorstvu stremljenja predaka.

Kad je Branko Šobajić, umro, 1917. g., njegov otac napisao je knjižicu Spomenica Branka Šobajića. Za svoju porodicu, srodnike i prijatelje napisao njegov otac Bekica, Mostar 1917.^[56] Tu je data Brankova biografija, veoma skromno, bez ulepšavanja. Evo nešto podataka iz nje no, bez ulepšavanja.

»Branko Šobajić rođen je u Nikšiću 28. septembra 1878. godine ... Roditelji su se njegovi trudili da svaku od njegovih nestalnih i mnogobrojnih želja ispune ... To se nastavilo tako sve do njegovih poslednjih dana. Tolika roditeljska nježnost donijela je posljedice protivne od njihovih želja: Branko je postao toliko razmažen i raslabljen da se već iz njegove mladosti moglo vidjeti da će promašiti cilj vrijednoga života. Po spoljašnjosti Branko je bio vrlo lijep... Govorio je lijepo, mekim muškim tenorom, pričao je mnogo i imao živu maštu. U Beogradu je svršio dva razreda gimnazije, ... potom došao roditeljima u Nikšić, koji su se bavili trgovačkom radnjom, te je i on postao trgovac. Pored trgovačkih poslova rado se odavao kojekakvim novotarijama. Počeo je najpre da radi na fotografskom zanatu, te je poslije radi usavršavanja bio nekoliko mjeseci u Pragu kod Lazana. Iza toga dao se na sajdžiski zanat, radi kojega je išao u Švajcarsku u Bern da se tamo usavrši. Od knjaza Nikole I odlikovan je godine 1900. medaljom za revnost pri izradi tablo-kvadra za vrijeme osvećenja Saborne crkve Svetog Vasilija u Nikšiću. Kao podpredsjednik pjevačkog društva Zahumlje osnovao je tamburaški zbor, a u Zanatlijskom društvu plehmuziku. Kao član upravnog odbora Nikšićkog industrijskog udruženja išao je u Berlin za kupovinu automobila. Bio je upravnik fabrike društvene i podigao je pržnicu za ječam, strugaru i parni mlin. Svirao je na violini, flauti i drugim instrumentima, te je prvi pokrenuo koncerte i balove u Nikšiću. Išao je u Beč te je u Gomona kupio kinematograf, a u Laurina i Klemensa automobil, koji je, pored šofera, redovno pratio pri prevozu robe i putnika za Podgoricu, Cetinje, Bar, Kolašin, Andrijevicu itd. Na automobilu je dobio nahladu u grudima, onda se osećao veoma potištenim i rezigniranim, te se još samo tome mogao radovati da bi bio interniran. Ali ga kao bolesna i to mimoiđe ... « (Reč je o internaciji Crnogoraca u Austriju za vreme prvog svetskog rata.)

Krajem prošlog veka novine pišu pohvale Šobajiću kao glumcu:^[57] u drami Dejan od N. Nedeljkovića (piše Vuk Vrčević u Glasu Crnogorca 1897, 2), u Arvanitu od kneza Nikole (Nevesinje 1898, 26), u Veselinovićevom Đidu (Onogošt, 1899, 32), u Opsadi Nikšića od Bekice Šobajića. Godine 1906. u upravi je Zanatlijsko radničkog društva, jednog od međaša u razmahu pozorišne i muzičke umetnosti grada Nikšića. Kao što su prvi orkestri u gradu njegovi, tako su prve i njegove radnje, fotografska i časovničarska.

Bioskop Branka Šobajića počeo je da radi posle balkanskog rata. U prizemlju svoje lepe kuće, u ulici tada zvanoj Pivarska, danas Moše Pijade br. 6, Šobajić je adaptirao za bioskopske predstave jednu od prostorija. Za sedenje su postavljene stolice, prostoriju su osvetljavale brojne petrolejke, kad predstava počinje, lampe se priviju na najmanju svetlost. Za vreme pauze svetlost se pojačava. Projekciju je vršio sam Šobajić, filmove je nabavljao od Ljuba Tamindžića sa Cetinja, pa su tako isti kao oni prikazani tamo. Gledaoci su bili pretežno muškarci, teško da ih je bilo toliko da bi se mogli pokriti troškovi. Ulaznice su se kupovale pri dolasku u dvoranu, cena im se ne zna. Takođe se ne zna koliko su puta nedeljno održavane predstave. Slike su titrale, aparat pucketao. Kad je Šobajić pripremao program, aparat se čuo po celom gradu i deca bi nagrnula u njegovu kuću. Bioskop je radio do rata 1914. g. Dugo posle prvog svetskog rata u magazinima Šobajića bilo je koturova sa filmovima. Nestajali su pri seobama i prilikom bombardovanja grada u drugom svetskom ratu. Projekcioni aparat Šobajića bio je posle drugog svetskog rata jedno vreme u Muzeju grada Nikšića.^[58]

Nekih osobenosti u počecima kinematografije u Crnoj Gori svakako ima, prvo, u ljudima koji su je u Crnoj Gori uveli. Bioskope su u nas otvarali, uglavnom, poslovni ljudi, hotelijeri, gostioničari, da povećaju broj gostiju i tako potrošnju u svojim preduzećima, da uz to zarade na ulaznicama. Malo je bilo među njima radoznalih duhova, novatora koje je film privukao kao nov fenomen, nova atrakcija. U Splitu je jedan tako svojevrstan pionir filmski Josip Karaman, koji je ujedinjavao smisao za umetnost, trgovinu, javne delatnosti i čija je papirnica bila sastajalište kulturnih Splićana, »gde se raspravljalo o svim gradskim i svjetskim pitanjima ... rušila Austrija ... pripremali veliki događaji ... «.^[59] Crnogorski filmski pioniri imali su tih osobina. Iako po životnim prilikama različiti - Ljubo Tamindžić tihi majstor novator, koji rukama zarađuje za život, Branko Šobajić, za svoje vreme i svoj grad, bogat trgovac i industrijalac, čovek koji stvara prve tvornice i otvara prve zanatske radnje satova i fotografije, dovodi prve automobile - oba su amateri glumci, muzičari, pevači, začetnici ili prednjaci u javnim kulturnim poslovima, uvek u nekom traženju i, kao takvi, oni uvode i film u svoje gradove. Crnogorski filmski pioniri gledali su na svoje bioskope kao na školu u kojoj se uči, isto kao što se gledalo na prva pozorišta.

Iako se ovaj rad odnosi na Crnu Goru u njenim granicama pre ujedinjenja 1918. godine, navodi se podatak da je u Kotoru otvoren prvi stalni bioskop krajem 1913. ili početkom 1914. godine. Vlasnik mu je bio Kotoranin Marko Karaman i zvao se Kinematograf Karaman. Drugi je otvoren 1916. godine, Kinematograf Vuković, vlasništvo Tripa Vukovića.^[60]

U drugim gradovima na teritoriji tadašnje Crne Gore sve do kraja 1918. bioskopa nije bilo. Otvarani su tek posle prvog ili drugog svetskog rata. Na primer, u Podgorici (Titogradu) 1919. godine otvorio je bioskop Miloš Garzičić na uglu ulice Balšićeve i Skadarske.^[61] U Pljevljima je Rajko Bajčetić otvorio stalni bioskop 1926. godine u hotelu Evropa. Bajčetić je zanat kinooperatera učio u Osijeku, projekcioni aparat je kupio od neke družine Čeha koja je te godine u Pljevljima, među ostalim atrakcijama, prikazivala i filmove.^[62] U Beranama (Ivangradu) godine 1919. ili 1920. ortački su otvorili bioskop u glavnoj ulici Petar Danilović, hotelijer, i Jovo Barjaktarević, obućar. Bioskop je radio samo dve godine, ali su se posle otvarali drugi.^[63]

Austrougarski vojni bioskopi 1916-1918. godine

Crna Gora je pregažena 16. januara 1916. godine, a već 25. toga meseca okupacione vojne vlasti otvaraju za svoju vojsku bioskop na Cetinju (kao što će u gradu za sve vreme rata priređivati koncerte, varijetske predstave, gostovaće tu pozorišne družine austrijske.) Najpre se ovaj bioskop naziva Poljski kino broj petnaest, avgusta 1916. g. Ratni kino broj petnaest, decembra te godine Bojni kino broj šesnaest, da bi se za celo vreme okupacije ti nazivi prepletali.^[64] Projekciju je vršio austrijski vojnik, rodom iz Sarajeva, koji je između dva rata postao kinooperater Cetinja. U bioskopskim programima koje donose okupacione Cetinjske novine (nemačko izdanje Cetinjer Zeitung ) ne kaže se gde se predstave daju. Kasnije, krajem 1916. godine to se može zaključiti po označenim cenama za lože, galeriju, parter,^[65] što znači da su u Zetskom domu, jer druge zgrade sa ložama i galerijama u gradu nije bilo. Po ono malo označenih naslova filmova na programima vidi se da su stari, da je dosta komedija. Za filmske novosti samo je označeno da su: Saša tjednik, Saša-Mester, ili Mester tjednik, Tjedno izvješće, Ratne slike, bez oznake šta prikazuju. Ima predstava zajedničkih za vojnike i oficire, ima samo za oficire. U određene dane dopušteno je i građanstvu da ide u bioskop. Davane su predstave i za decu, priređivane za dobrotvorne svrhe u Monarhiji. Septembra 1916. bioskopski oglas o tome kaže: »S obzirom na dobrotvornu svrhu ovih predstava preporuča se posjet kina svakome tko si za malo novca hoće da nađe zabave.«^[66] Znači, može na njih ići i građanstvo. Ima po koja predstava i za domaću sirotinju.^[67] Cene ulaznica su najpre »za časnike i dame jedna kruna, za momčad 20 filira.»^[68] (Reč je o ženama okupatora). Potom »za časnike 1,10 kruna, za potčasnike i momčad loža 64 filira, prizemno 44 filira, galerija 24 filira. Za civile loža 1,34 krune, prizemno 88 filira, galerija 48 filira.»^[69] Muzika u bioskopu je vojna.

Početkom 1917. godine otvoren je i u Nikšiću bioskop austro-ugarske vojske. Prema Cetinjskim novinama od 11. februara 1917. godine to će biti »u prostorijama jednog bivšeg društva«, gde ima 150 sedišta. Austrijski bioskop bio je u kući Katurića, tamo gde je danas Poljoprivredna apoteka, u ulici tada Skadarskoj, danas Novaka Ramova broj 2. Novinske beleške kazuju da je jedna predstava davana na Božić besplatno za pravoslavnu školsku decu, takođe da su za tu predstavu uzeti filmovi fotografa Šobajića, »koji poseduje još iz doba mira čitav uređaj za kino.« Po jednim svedočanstvima,^[70] Austrijanci su uzimali i Šobajićev projekcioni aparat, ali ga nisu odneli sa sobom, po drugim, aparat nije dospeo Austrijancima u ruke. Oni su imali i svoje filmove i projektor.^[71] (Razvodnik u austrijskom bioskopu u Nikšiću bio je neki Mustafa Krnić. Prilikom oslobođenja 1918. godine ubile su ga komite.)^[72]

Vojni austrijski kino otvoren je i u Podgorici (Titogradu), u zgradi osnovne škole. Leti su predstave davane pred zgradom; bioskop je moglo posećivati i građanstvo. Svirala je vojna muzika. Na jednoj sačuvanoj ulaznici stoji da joj je cena 60 filira.^[73]

Napomene

^[2] Podatke piscu dao unuk Petra Pajevića Bogdan Pajević sa Cetinja.

^[3] Arhiv Jug. kinoteke. Pismo Vidoja Markovića sa Cetinja 29. 5. 1963.

^[4] Kazivanje piscu Ilije Kavaje, izdavača i knjižara iz Nikšića.

^[5] Arhiv Jug. kinoteke. Pismo prof. dr Andrije Lainovića.

^[6] Jagoš Jovanović: «Razvitak pozorišta u Crnoj Gori«, Stvaranje 1954, 7-8, str. 417-433; Đ. Pejović: »Biografski podaci o prvim glumcima Crne Gore«, Stvaranje 1954, 728, str. 467-474; Risto Dragićević: »Pripreme za stvaranje prvog državnog pozorišta na Cetinju«, Istorijski zapisi 1948, 5-6, str. 321-333; Dr Niko Martinović: »Prva godina crnogorskog pozorišta«, Susreti, 1954, 8-9, str. 587.

^[7] Cetinjski vjesnik, 30. 12. 1909.

^[8] Isto, 2. 1. 1910.

^[9] Glas Crnogorca, 19. 6. 1910.

^[10] Piscu podatke dao Dušan Popović, glumac-amater, potom član i reditelj Narodnog pozorišta na Cetinju.

^[11] Cetinjski vjesnik 3. 8. 1911.

^[12] Isto, 4. 7. 1912.

^[13] Isto, 5. 1. 1911.

^[14] Isto, 21. 1. 1911.

^[15] Isto, 26. 1. 1911.

^[16] Isto, 11. 2. i 7. 4. 1912.

^[17] Isto, 28. 8. 1912.

^{[18 ]}Isto, 28. 1. i 18. 8. 1912.

^[19] Sloga, Sombor, 13/26. 5. 1907.

^[20] Piscu podatke dala Danica Mugoša, kći Ljuba Tamindžića.

^[21] Cetinjski vjesnik, 21. 1. 1912.

^[22] Isto, 15. 2. 1912.

^[23] Isto, 28. 8. 1912.

^[24] Isto, 21. 1. i 5. i 12. 9. 1912.

^[25] Isto, 21. 1. 1912.

^{[26 ]}Isto, 1. 2. 1912.

^[27] Isto, 19. 5. 1912.

^{[28 ]}Isto, 28. 8. 1912.

^[29] Glas Crnogorca, 2. 11. 1913.

^[30] Cetinjski Vjesnik, 5. 3. 1914.

^[31] Isto, 12. 5. 1912.

^[32] Isto, 12. 2. 1914.

^[33] Isto, 5. 3. 1914.

^[34] Isto, 18. 2. 1912.

^[35] Isto, 12. 5. 1912.

^[36] Isto, 28. 8. 1912.

^[37] Isto, 12. 2. 1914.

^[38] Isto, 26. 3. 1914.

^[39] Isto, 26. 1. 1911.

^[40] Isto, 2. 11. 1913.

^[41] Isto, 26. 3. 1914.

^[42] Isto, 21. 1. 1912.

^[43] Isto, 28. 8. 1912.

^[44] Isto, 26. 2. 1914.

^[45] Isto, 5. 1. 1911.

^[46] Isto, 18. 2. 1912.

^[47] Glas Crnogorca, 4. 2. 1912, Cetinjski vjesnik, 8. 2. 1912.

^[48] Cetinjski vjesnik, 9. 6. 1912.

^[49] Isto, 16. 2. 1911.

^[50] Isto, 30. 5. 1912.

^[51] Isto, 7. 5. 1911.

^[52] Isto, 30. 8. 1913.

^[53] Glas Crnogorca, 12. i 19. 5. 1912. i 2. 11. 1913; Cetinjski vjesnik, 26. 1. 1911; 1, 15, i 18. 2. 1912; 19. 5, 18. 7, 28. 8. i 28. 9. 1912; 12. 2. i 5. i 26. 3. 1914.

^[54] Cetinjski vjesnik, 6. 13. i 26. 6; 1. i 25. 8. 1912.

^[55] J. Jovanović: »Nikšić, mjesto naseljavanja i privremenog boravka« Istorijski zapisi 1948, knj. II, sv. 3-4, 5-6.

^[56] Spomenicu stavila na raspolaganje Zorka Dobričanin, ranije supruga Branka Šobajića.

^[57] Veljko Šakotić: Kulturno prosvetna društva starog Nikšića 1881-1914, Nikšić 1970, str. 45, 46, 54, 66, 69.

^[58] Podatke dala Ksenija Deretić, kći Branka Šobajića, i Ilija Kavaja, knjižar i izdavač.

^[59] Duško Kečkemet: Počeci kinematografije i filma u Dalmaciji, Split 1969, str. 91.

^[60] Isto, str. 106.

^[61]Arhiv Jugoslovenske kinoteke. Pismo dr Andrije Lainovića 10. 6. 1963.

^[62] Isto. Pismo Rajka Bajčetića.

^[63] Isto. Podatke dao Milan Garčević iz Ivangrada.

^[64] Cetinjske novine 25. 1; 27. 8; 21. 12. 1916.

^[65] Isto, 12. 12. 1916.

^[66] Isto, 24. 9. 1916. i 21. 10. 1917.

^[67] Isto, 11. 11. 1917.

^[63] Isto, 27. 8. 1916.

^[69] Isto, 31. 12. 1916.

^[70] Podatke dao Luka Kavaja, izdavač i knjižar iz Nikšića.

^[71] Podatke dala Ksenija Deretić, kći Branka Šobajića.

^[72] Isto.

^[73] Arhiv Jugoslovenske kinoteke. Pismo dr Andrije Lainovića.

Inostrana snimanja*

Crna Gora je od davnina, više nego ijedan kraj naše zemlje, privlačila strance: učene ljude, istraživače, pisce, državnike. Mnogi od njih ostavili su dragocenih podataka u napisanim delima, u umetničkom crtežu i slici, u fotografiji. Tako je u njoj bilo rano i filmskih snimanja. Već krajem 1902. godine prikazan je u Beču, u Uranija pozorištu (Urania Theater) film U Crnim brdima na crnogorskom knjaževom dvoru (In den schwarzen Bergen am Fürstenhoffe von Montenegro), svakako proizvodnje toga bioskopa,^[1] jer su se ti prvi putujući bioskopi trudili da prikažu i nešto iz krajeva gde gostuju, pa su u mestima kuda prolaze ponešto i snimali. - Srpski počasni konzul u Šefildu, Arnold Mjur Vilson, posle snimanja krunidbenih svečanosti u Beogradu 1903, Žiče i Studenice kuda se išlo na miropomazanje, snimao je u Novom Pazaru na putu za Crnu Goru. U Adresaru Šefilda (Sheffield Directory) među državama koje je Vilson obišao pominje se i Crna Gora i da je o zemljama koje je posetio držao predavanja uz prikazivanje tamo snimljenih filmova. Ne bi bilo razloga da ne snima i u Crnoj Gori. U štampi Šefilda toga vremena možda bi se o tome nešto našlo. Godine 1910. na Cetinju su velike svečanosti, zvanično nazvane Proslava pedesetogodišnjice vladanja Nj. K. visočanstva knjaza i gospodara Nikole I Petrovića i zlatnog pira njihovih visočanstava knjaza gospodara i kneginje Milene, ili kraće, i do danas uobičajeno, Jubilej. Slavlje je trajalo preko mesec dana. Celog avgusta dolazile su delegacije iz sveta na čestitanje: bugarske, turske, ruske, italijanske, austrijske, iz Srbije i brojne kćeri i zetovi »evropskog tasta« crnogorskog gospodara. O stranim izveštačima sa Cetinja Glas Crnogoraca piše: » ... Pored ogromnog broja naroda iz unutrašnjosti na Cetinju se nalazi i mnogo stranaca iz srpskih i drugih raznih krajeva, među njima veliki broj novinara, srpskih, hrvatskih, čeških, ruskih, nemačkih, italijanskih, francuskih, engleskih, mađarskih itd., a mnogo je i fotografa ...« Izveštač je među fotografe ubrojao i filmske snimatelje, jer ih ne pominje, iako ih je bilo više. Film o cetinjskim svečanostima prikazan je najpre u Beogradu u bioskopu Pariz 26. septembra/9. oktobra 1910. pod nazivom Cetinjske svečanosti, kasnije Svečanosti o proglasu kraljevstva na Cetinju. Vest o prikazivanju doneli su: Mali žurnal 26. i 27. Novo vreme 28, Pravda i Štampa 29. septembra t. g. : »Izveštava se poštovana publika da je prispela iz Pariza najnovija slika sa velikih svečanosti na Cetinju prilikom proglašenja kneževine Crne Gore za kraljevinu . U svim novinama vest je istovetna, dakle, - plaćen oglas. U štampi nije bilo pisanja o filmu osim reklama; za većinu novina tada jedno kraljevstvo više značilo je i jedna prepreka više ka ujedinjenju. Beleška kazuje da je film francuski. Jednu storiju sa ovih svečanosti, kralj među starim ratnicima, čuva britanski Nacionalni filmski arhiv sa naznakom da je Pateova,^{[2 ]}pa je verovatno i ovaj film Pateov. U reklamama se ističu scene: doček italijanskog kralja, srpskog prestolonaslednika, ruskog velikog kneza.^[3] Istovremeno kad i u Beogradu, u Sarajevu je prikazivan jedan film o ovim svečanostima pod naslovom Proglašenje za kralja crnogorskog kneza Nikole (Die Kcnigsproklamation des Fürsten Nikola von Montenegro).^[4] Je li ovo austrijski film Maksimilijana Radi-Malera (Rady-Maller) Svečanosti na Cetinju prilikom proglašenja Crne Gore Kraljevinom»,^[5] ili mađarski Krunisanje Nikole I kralja viteške Crne Gore, prikazan u Novom Sadu oktobra 1910. g.^[6] Italijanski film o ovom praznovanju zove se Crnogorske svečanosti (Feste montenegrine), proizvodnje Milano filma, u tri je dela,^[7] što bi značilo da je dosta dug. Na Cetinju jedan film o svečanostima prikazan je najpre u dvoru 27. oktobra/9. novembra,^{[8 ]}1910, a u Zetskom domu 3/16. januara 1911. g.^[9] pod naslovom Jubilarne svetkovine i Jubilarne svečanosti. Dva su meseca između ovih prikazivanja: ni za jedan film nema podataka ko ih je snimio. Posle četiri i po meseca Cetinjski vjesnik 14. maja 1911. s. k. objavljuje da će na programu »biti i jedna nova jubilarna slika«, a 23. t. m. da je na programu bioskopa »druga serija novih slika sa jubilarnih svečanosti«. Da li je reč o italijanskom filmu, koji je u serijama, ili nekom drugom od pominjanih? - Na svetkovinama na Cetinju dosta je sveta iz Hrvatske, Slavonije, Dalmacije, tu je i Kazalište iz Zagreba. Među njima je i vlasnik bioskopa i snimatelj iz Splita Josip Karaman, istaknuti pobornik jugoslovenstva. Snimio je svečanosti, film nazvao Svečanosti proglašenja Crne Gore kraljevinom i prikazao ga u svom bioskopu 7. septembra 1910. g.,^[10] devetog dana posle snimanja! Film nije sačuvan. - U kopiji filma *Jubilarnih svečanosti koju čuva Muzej na Cetinju i Arhiv Jugoslovenske kinoteke iz dvorske je imovine, možda je ona prikazana u dvoru, ali nema podataka ko je film proizveo. (Na toj kopiji natpisi su sada na srpskohrvatskom jeziku, ali je zaostao jedan nekadašnji, na nemačkom, pa bi film mogao biti austrijski, a isto tako i bečkog Patea). U toj kopiji su scene: doček velikog kneza Nikolaja Nikolajevića Romanova, njegove supruge, kćeri kralja Nikole, 19. septembra/2. oktobra; doček srpskog prestolonaslednika i princeze Jelene 14/27. septembra; doček italijanskog kraljevskog para 9/22. septembra; u Vladinom domu svečana sednica proglašenja kraljevstva 15/28. septembra; kralj među starim ratnicima koji su sa oružjem iz 1860. godine. Svakako je tom prilikom neko od filmskih reportera snimio i film Od Cetinja do Kotora-prikazan u Beogradu 19. novembra 1910. godine s. k.^[11] Takođe, možda, i dragocen dokument koji čuva Jugoslovenska kinoteka: prva crnogorska vojna muzika, osnovana oko 1907. godine, sa kapelnikom Čehom Vimerom, snimljena kako prolazi na nekoj paradi.

U Sarajevu je avgusta 1911. g. prikazan film, naravno pod nemačkim nazivom, Jedna crnogorska priča (Eine montenegrinische Geschichte ).^[12] Po naslovu sudeći, film bi mogao biti i igrani. Juna 1912. crnogorski kralj čini zvaničnu posetu Austriji. Jedan film o tom boravku je Pateov: *Doček kralja Nikole u Beču. ili Nj. V. car Franjo Josif prima Nj. V. kralja Nikolu crnogorskog (SR Majaestdt Keiser Franz Joseph I empfangt SR Majaestdt Nicolaus von Montenegro). U sačuvanom filmu vidi se dolazak kraljev u Beč 8. juna i derbi 9. juna 1912. U pratnji kraljevoj su: ministar spoljnih poslova Dušan Gregović, ađutant kraljev Mitar Martinović, maršal dvora Slavko Ramadanović. Film je prikazan na Cetinju u dvoru 1/14. jula,^[13] a u Kinematografu 13/26. jula 1912.^[14] I Gomon je snimio ovu posetu. Nekoliko metara filma *Kralj Nikola u Beču čuva Gomonov arhiv.^[15] Crna Gora (Montenegro) proizvodnje Ambrozio iz Torina, 1912, snimatelja Đovanija Vitrotija (Giovanni Vitrotti) 112 m^[16] na programu je beogradskih bioskopa Kasina i Pariz 25. septembra/8. oktobra 1912. - prigodno prikazivanje na dan crnogorske objave rata Turskoj.^[17] (Vitroti je te godine snimio i filmove Dalmacija, Split, Zadar, Granica austro-srpska). Prvo snimanje na crnogorskom bojištu u balkanskoj vojni zabeležili su francuski ratni dopisnici Žerom i Žan Taro u svojoj knjizi Bitka za Skadar (Jerome et Jean Tharaud : La bataille de Scutari), Pariz 1926, na str. 63: » ... Na visoki kamenjar naspram Dečića doneta je velika fotelja, u nju je seo kralj Nikola, a knez Mirko je ispalio prvo đule iz topa. Na nekoliko koraka od njih italijanska kamera snimaše .. .« U koje je italijanske filmske novosti to snimanje uneto, nema podataka. Nazovimo ga (Prvi hitac), proizvodnja italijanska. Na Cetinju je Pateov predstavnik decembra 1912. g. dao nekoliko predstava svojih filmova u korist crnogorskog Crvenog krsta, među njima i Slike iz balkanskog rata.^[18] Tu su svakako i dotada snimljene storije iz dva Pateova žurnala posvećena crnogorskom bojištu koje čuvaju Narodni muzej na Cetinju i Jugoslovenska kinoteka. Ti dragoceni dokumenti najpotpunije su dosad nađene filmovane celine iz te vojne. Prvi nosi naslov: *Najnoviji filmovani izveštaj sa balkanskog bojišta. Crna Gora, 1912, 388 m (natpisi su nemački). U žurnalu se vidi kako Crnogorci nose ranjenike na Bardanjolu, potom razorena turska tvrđava Šipčanik, gde su se vodile bitke 9. do 15. oktobra 1912; 6.000 Turaka zarobljenih u toj bici; Tuzi, mesto između Šipčanika i Dečića; major Đurašković kod svoje baterije; glavni stan Skadra; storija kako austro-ugarski i španski vojni atašei predaju neku poruku crnogorskim oficirima. (Bilo je mnogo neprijateljskog mešanja Austrije da Skadar ne bi osvojili Crnogorci.) Crnogorci daju Arbanasima novac (verovatno Malisorima, koji su im pomagali naročito u transportima.) Slike kako sami vojnici vuku na položaje teške topove za opsadu Skadra. (Reč je o srbijanskoj artiljeriji koja je došla u pomoć). Prenošenje na nosilima mrtvih i ranjenih posle bitke na Tarabošu (vođene 9. do 11. oktobra); bojno polje na Tarabošu; duge kolone zarobljenika; kralj Nikola i austro-ugarski vojni ataše; kralj polazi iz Rijeke prema Skadru radi izviđanja, ukrcava se u svoju jahtu Taube sa princom Batenbergom (kraljevim zetom), diplomatama, državnicima i plove Jezerom; kralj sa pratnjom na ostrvu Vranjina, odakle je divan pogled na Skadar i Skadarsko jezero, austrijski, italijanski i srpski vojni atašei posmatraju na karti dejstvo artiljerije, povratnike iz Amerike, koji su došli da se bore, prima kralj na Rijeci Crnojevića; Kralj Nikola u Glavnom stanu na Grudi sa prestolonaslednikom, vladikom Kirilom Mitrovićem, ministrom Petrom Plamencem i generalom Aleksandrom Konstantinovićem, Kralj kreće na položaje sa mnoštvom konjanika.

Druge novosti nose naslov *O Skadru, 1912-1913, 278 m, (natpisi su francuski) i odmah zatim: »Slike je uzeo naš specijalni snimatelji na samom bojištu izlažući opasnosti i sam život.» Snimatelj se i ovekovečio u ovom žurnalu: vidi se kako pita za put crnogorske oficire i oni mu ga pokazuju na mapi. U novostima se ređaju storije: o teškoj bici na Tarabošu: tvrđava oko koje su se vodile najkrvavije bitke toga ratovanja, što znači da je snimano posle predaje Skadra, jer se taraboška tvrđava predala tek tada. Crnogorska vojevanja u tom ratu, iskidane bodljikave žice, velike gomile napuštene turske municije i oružja. Druga storija prikazuje lađu kako se puni ljudstvom i ratnim materijalom, da bi otplovila prema prvim ratnim linijama; i žene pomažu pri utovaru. Potom mali brod Neptun koji stalno prenosi ljude i municiju na front i koji stalno bombarduju Turci, ali ga nikad ne pogađaju. Juriš Crnogoraca iz prvih borbenih redova prema turskim položajima. Sa Taraboša iznad Skadarskog jezera puca se iz topova i pušaka; velike granate kojima su rušena utvrđenja Taraboša; baterija kapetana Ljubičića, koja je na Turke ispalila preko 5.000 granata (Ljubičić je srpski oficir koji je sa baterijom došao u pomoć Crnogorcima), Arbanasi koji su u savezu sa Crnogorcima (Miriditi, hrišćani). Ni najstariji nisu hteli da ostanu van borbe, tu je ratnik iz 1876. g., tu general Janko Vukotić, glavnokomandujući na jednom delu fronta oko Skadra; dolazak princa Mirka u Skadar i komandanta jednog dela opsade Skadra generala Mitra Martinovića, tu je konjica, pešadija, dosta šarenila u uniformama, svi su ratnici u svojim opancima; ruševine Skadra, gladni u opsađenom gradu, deca jedu koru sa drveta, more izbeglica na drumu, princ Petar, pošto je primio mač branioca Skadra Esad paše. I na kraju, lice i naličje rata: na jednoj strani vije se zastava pobede, na drugoj - mnoštvo leševa koji trunu nesahranjeni! Filmovi i filmske novosti sa crnogorskog bojišta raznih preduzeća, mnoge iz navedenih žurnala, prikazivane su ili pod nazivom filmovanih zbivanja, ili pod uopštenim imenom. U Beogradu su prikazane storije; Pod Tarabošem, Pate, 26. novembra/10. decembra 1912;^[19] Kralj Nikola i Taraboš ili Kralj Nikola na Tarabošu, 14. aprila 1913. s. k. ;^[20] Borbe na Tarabošu, 18. decembra 1913. s. k. ^[21] U Sarajevu 28. novembra 1912. davale su se takođe novosti Borbe na. Tarabošu (Die Kdmpfe am den Tarabosch) i Vrhovni štab kraj Skadra (Hauptquartier bei Skutari );^[22] u Zadru i Splitu prikazana je 1912. g. Bitka kod Tuzi,^[23] proizvodnja Pate; iste godine 18. novembra/1. decembra u Beogradu storija Kralj Nikola i srpski general Atanacković^[24] (Atanacković je došao sa srpskom vojskom. Njegova je slika povodom toga objavljena u Malom žurnalu 8. oktobra 1912.) Pateov žurnal pod uobičajenim naslovom Rat na Balkanu novembra 1912. ispunjava ceo program Ratnog bioskopa u Beogradu sa objašnjenjem: »slike su u turskoj, srpskoj i crnogorskoj vojsci«.^[25] Skadar je pao 10/23. aprila, a Pateove novosti Pad Skadra prikazane su u Beogradu 16/29. maja 1913. g. Novine film obilno reklamiraju: »Ova slika snimljena je na licu mesta za vreme najveće borbe od operatera firme Pate Frer iz Pariza«.^[26] U sledećim programima, valjda promene radi, novosti su označene kao Pad i zauzeće Skadra. Storija filmskih novosti Crnogorke učestvuju u vojnoj službi, Crnogorske trupe idu u pomoć vojsci pod Skadrom, Načelnik Generalnog štaba ljubi junake Taraboša, General (Janko) Vukotić ide na raport princu Petru na programu su beogradskog »Kolarca« 13/26. maja 1913. g.^[27] Ovaj bioskop sastavlja programe od ratnih novosti; neke od navedenih izgleda da su Pateove. Gomonov film Od Cetinja do Rijeke (svakako Crnojevića) prikazan je u Zadru 1912. g.^[28] takođe Gomonov Skadar i Cetinje, u Sarajevu 30. maja 1913.^[29] a u Beogradu film Cetinje-Skadar i Skadarsko jezero, bez oznake o poreklu, 23. decembra 1913. s. k. ^[30] (U Gomonovu arhivu u Parizu čuvaju se filmovi sa oznakom da su nastavni i iz 1925.(?): *Put u Crnu Goru, *Od Cetinja do Rijeke, *Od Skadra do Cetinja,^[31] Novosti, Crnogorski topovi upereni na Skadar i Skadarsko jezero prikazane su u Sarajevu 6. februara,^[32] Crnogorski ratni ministar Martinović i general Abdul-paša, 23. marta 1914. g.^[33] Film Poslednji događaji na Balkanu (Gli ultimi avvenimenti dei Balcani ) 250 m, snimio je Savoja film, Torino-Rim, 1912,^[34] a film Opsada Skadra (Assedio di Scutari ) Komerio-film, Milano 1913. g.^[35] Josif Hala, pionir jugoslovenskog filma, fotograf, vlasnik bioskopa i snimatelj iz Zagreba, snimao je na crnogorskom ratištu za preduzeće Ekler, posebno bitke oko Skadra i Taraboša. Od tog materijala preduzeće je napravilo film Borbe crnogorske vojske kod Skadra.^[36] Još u proleće 1914. godine na Cetinju se prikazuje Rat na Balkanu.^[37] Sudeći po uobičajenom nazivu Pateovih snimanja iz te vojne mogla bi biti reč o pominjanim Pateovim žurnalima. Austrijsko preduzeće Saša snimilo je početkom 1914. godine film od Dubrovnika do Kotora (W. Fritz: Dokumentarfilme aus Csterreich 1909-1914, Beč, 1980). Austrijske okupacione vlasti prikazale su marta 1917. film Balkanski rat.^[38] I Da li je reč o istom Pateovom žurnalu koji se čuvao na Cetinju, ili nekim austrijskim snimanjima? Austrijanci su novembra 1916. prikazali i film Srpski predeli.^[39]

Nije dosad nađeno traga o snimanjima u Crnoj Gori od početka rata 1914. do kapitulacije, početkom 1916. g. Izuzetak je Gomonov film *Odbrambeni položaji se postavljaju na najviše vrhove, 1915.^[40] Malo je nađeno filmova i o boravku kraljevom i njegovih ljudi u emigraciji. Pateovi arhivi, koji su imali najviše podataka o Crnoj Gori i odranije, skoro više ne postoje. U filmu *Kralj Nikola u Parizu, engleske proizvodnje, Topikal Badžit, 1916, 180 m, vidi se: crnogorski kralj sa pratnjom u poseti francuskoj vojnoj bolnici 31. jula 1916.; doček, izlazak iz bolnice, opraštanje sa lekarima i bolničkim osobljem.^[41] U Gomonovu Arhivu u Parizu čuvaju se filmovi:^[42] *Crnogorski vojnici u Lionu, 1916.: bratimljenje crnogorskih gardista i francuskih vojnika; *Kralj Nikola obilazi jednu fabriku municije u Parizu, 1916; *Nikola, kralj Crne Gore, 1918; *Visoki gosti iz inostranstva u Francuskoj, jutarnja šetnja kralja Nikole, 1919; *Smrt kralja Nikole, 1921.

Kad je u prvom svetskom ratu Crna Gora pregažena, snimali su je i osvajači. Evo nešto filmova iz toga vremena: Crna Gora, zemlja crnih brda (Montenegro das Land der schwarzen Berge) proizvodnja je Velt filma Beč 1915, 135 m, a kao sadržaj reklama navodi: »... Snimci naših osvajanja od Kotora do Lovćena i do Cetinja, na visini od 1759 m.^[43] Pobednički kroz Crnu Goru (Siegreich durch Montenegro ) proizvodnje Saša-film Beč 1916, 400 m: general Šarkotić sa Orestom Minićem (Münich), Lovćen, Cetinje, oslobođeni austrijski zarobljenici, Manastir sv. Petra, Danilov dvorac, zarobljena artiljerija, cetinjski vladika, general Trolman (Trollmann), Skadarsko jezero, Bar, zarobljeni general Đurašković (?), podmornica uplovila u Jezero.^[44] Pobednički kroz Albaniju (Siegreich durch Albanien) proizvodnja Saša film, 1916, 1400 m., beleži se jer sadrži podataka o Srbijancima i Crnogorcima: predaja oružja srpske i crnogorske vojske, srpska bolnica.^[45] Film *Mađarska vojska na Cetinju, Saša-film 1916, čuva Jugoslovenska kinoteka.

*Gospodarsko unapređenje Crne Gore (Die Wirtschafliche Ersehleistung Montenegros),^[46] u dva dela, Saša-film, 1917, 650 m, prikazano je u Poljskom kinu na Cetinju jula 1917. g. Okupacione Cetinjske novine donose tim povodom podatke o filmu: »... Prvi dio opseže promet na željeznici Virpazar-Bar, nadalje pokazuje jedan primjer intenzivnog obrađivanja zemlje, zatim slike iz starog Bara i prikaz pazara drvima u Podgorici. Da prikaže blagotvorno djelovanje okružnih skladišta, prikazat će se promet u Okružnom skladištu u Podgorici. Drugi dio prikazuje Ribarski zavod za tvornicu leda na Rijeci. Točan i vrlo poučan primjer ovog i za opskrbu zemlje vrlo važnog preduzeća, koje u osam dana producira oko 100.000 kg ribe. Ove slike domaće zemlje ... biće za svakog veoma interesantne.«^[47] Film je u umetničkom pogledu znalački snimljen. U proizvodnji Saša-filma snimljen je u Beču 15. marta 1918. Pogreb knjaza Mirka i prikazan u Poljskom kinu na Cetinju 6. maja t. g.,^[48] a ubrzo i u Podgorici.^[49] (Na sahrani su prisutni: vojvoda Božo Petrović, brigadir Milutin Vukotić, vladika Kirilo, divizionar Mitar Martinović, maršal dvora Slavko Ramadanović, državni savetnik Mihailo Popović, divizionari Đuro i Vlado Petrovići, major Blažo Vrbica; od austro-ugarske strane: zastupnik cara i velikodostojnici.^[50]

Zna se zasad za šest filmova o zbivanjima u Srbiji i u svetu u kojima su i predstavnici Crne Gore: *Krunisanje kralja Petra u Beogradu, 1904. godine Arnold Mjur Vilson, svečanostima prisustvuje prestolonaslednik Danilo sa suprugom Milicom i ministar spoljnih poslova Gavro Vuković. U filmu su sve troje uvek na vidnom mestu. Tu je takođe i slikovit snimak crnogorske Narodne vojske (u narodnim odelima) sa puškama zametnutim preko ramena i malim topom kako prolaze u defileu. U novinskim opisima ovih svečanosti nije nađeno njeno prisustvo u Beogradu. Možda je ovde storija umontirana nekom greškom. Verovatnije bi bilo da je iz Jubilarnih svečanosti, ili da nije, možda, snimak Arnolda Mjura Vilsona, koji je posle krunisanja kralja Petra u Beogradu otišao preko Sandžaka u Crnu Goru, tamo snimio, pa su kasnije oba njegova filma zajedno stigla u Beograd. *Krunisanje engleskog kralja Đorđa V u Londonu 22. juna 1911, proizvodnja Pate ili Gomon. Crnu Goru je zastupao prestolonaslednik Danilo i na filmu se dugo i lepo vidi.^[51] Svečanosti u Sofiji, proizvodnja braće Savić 1912. Proglašenju bugarskog prestolonaslednika punoletnim, prisustvuje i crnogorski prestolonaslednik Danilo. O povratku savezničkih delegata sa zaključenja bukureškog mira u Beogradu 3. septembra 1913. godine, predsednika srpske vlade Nikole Pašića, crnogorske vlade serdara Janka Vukotića i grčke Venizelosa, dva su filma, za koje se zna: strani - Dolazak balkanskih delegata sa zaključenja mira u Bukureštu, domaći - Put g. g. Pašića, Venizelosa i Vukotića od Turne do Beograda, proizvodnja Đoke Bogdanovića 1913. (Užička vojska), snimio Ljubiša Valić. U filmu je uslikano i kako pontonijeri grade most i crnogorske trupe koje su u maršu stigle do reke, trčeći mostom prelaze na drugu stranu i odmah se razvijaju da stupe u borbu.

Napomene

* Zvezdica ispred naslova filma označuje da ja film sačuvan, naslov u zagradama znači da je naslov nepoznat i da je dat prema sadržaju filma.

^[1] R. Đurović: »Vladimir Popović, prvi crnogorski sineast«, Stvaranje, 1973, 12 i »Film, RTV, biblioteke«, Stvaranje 1980, 8-9.

^[2] National Film Archiv, Catalogue, London 1965, str. 132.

^[3] Novo vreme, Štampa i Pravda, 29. 9. 1910.

^[4] Bosnische Post, 26. 9. 1910.

^[5] R. Đurović: »Film, RTV.. .«, Stvaranje, 1980, 8-9.

^[6] Isto.

^[7] M. A. Prolo: Storia del cinema muto italiano, Milano 1951, str. 136.

^[8] Cetinjski vjesnik, 30. 10. 1910.

^[9] Isto, 5. 1. 1911.

^[10]D. Kečkemet: Počeci kinematografije i filma u Dalmaciji, Split

1969, str. 132, 165.

^[11] Mali žurnal, 19. 11. 1910.

^[12] Bosnische Post , 1. 8. 1911.

^[13] Cetinjski vjesnik, 4. 7. 1912.

^[14] Isto, 14. 7. 1912.

^[15] Arhiv Jugoslovenske kinoteke. Spisak filmova Gomonova arhiva.

^[16] M. A. Prolo: Storia del cinema muto italiano, Milano 1951, str. 147.

^[17] Pravda i Straža, 29. 9. 1912.

^[18] Cetinjski vjesnik, 16. i 19. 12. 1912.

^[19] Mali žurnal, 27. 11. 1912.

^[20] Odjek i Tribuna, 14. 4. 1913.

^[21] Novosti, 18. 12. 1913.

^[22] Bosnische Post, 28. 11. 1912.

^[23] D. Kečkemet: Počeci kinematografije i filma u Dalmaciji, Split

1969, str. 42, 171.

^[24] Tribuna, 18. 11. 1912.

^[25] Tribuna, 10. i Štampa, 11. 11. 1912.

^[26] Balkan, 16. i Pravda, 17. 5. 1913.

^[27] Štampa, 13. 5. 1913.

^[28] D. Kečkemet: Počeci kinematografije i filma u Dalmaciji, Split 1969, str. 171.

^[29] Bosnische Post, 30. 5. 1913.

^[30] Novosti, 23. 12. 1913.

^[31] Arhiv Jugoslovenske kinoteke. Spisak filmova Gomonova arhiva.

^[32] Srpska riječ, 24. 1. 1914.

^[33] Hrvatski dnevnik, 23. 3. 1914.

^[34] M. A. Prolo: Storia del cinema muto italiano , Milano 1951, str. 155.

^[35] Isto, str. 150.

^[34] R. Novaković: Istorija filma, Beograd 1962, str. 57 i B. Tokin: »Veteran snimatelja«, Film III, 36, 1952, str. 5.

^[37] Cetinjski vjesnik, 26. 3. i 8. 4. 1914.

^[38] Cetinjske novine, 22. 3. 1917.

^[39] Isto, 16. 11. 1916.

^[40] Arhiv Jugoslovenske kinoteke. Spisak filmova Gomonove proizvodnje.

^[41] National Film Arhive. Catalogue... London 1965, str. 155.

^[42] Arhiv Jugoslovenske kinoteke. Spisak Gomonovih filmova.

^[43] Wiener-Zentral-Vorführung, 1916, Film Liste 16.

^[44] Isto, Film Liste 20.

^[45] Isto.

^[46] Isto.

^[47] Cetinjske novine, 29. 7. 1917. Film čuva Jugoslovenska kinoteka.

^[48] Isto, 5. 5. 1918.

^[49] Arhiv Jugoslovenske kinoteke. Pismo prof. dr. A. Lainovića.

^[50] Cetinjske novine, 17. 3. 1918.

^[51] Cetinjski vjesnik, 3. 8. 1911.

// Projekat Rastko / Film i televizija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]