Dragoslav Srejović

Ikonografija graditeljskog poduhvata rimskog imperatora Galerija u Gamzigradu (Felix Romuliana)

Kupite štampano izdanje ove izvanredne knjige na zvaničnom sajtu izdavača ARS LIBRI, BEOGRAD

Elektronsko izdanje
Zajednički poduhvat TIA Janus i Ars Libri
Ars libri i Kremen
Beograd
2001
Biblioteka Lavirint
Knjiga 10

Gamzigrad je već sredinom XIX veka ocenjen kao veliko i izuzetno značajno arheološko nalazište. Geolozi, istoričari i arheolozi su u to vreme na različite načine opisivali i tumačili "ostatke jedne od najvelelepnijih građevina prohujalih vremena" koje su uočili na ovom mestu, a Feliks Kanic je svojim crtežima Gamzigrada iz 1860. i 1864. godine želeo sve da uveri da se tu nalazi "jedna od najvećih i najočuvanijih rimskih građevina u Evropi".

Krajem XIX veka nekadašnje romantičarsko ushićenje pred razvalinama drevnog grada ustupilo je mesto uzdržanom, strogo racionalnom prosuđivanju, pa je Gamzigrad protumačen kao veliki vojni logor (castrum). Ta uprošćena predstava o Gamzigradu održala se sve do sredine našeg veka, do početka sistematskih arheoloških istraživanja u 1953. godini. Iskopavanja koja su usledila pokazala su da Gamzigrad nije vojni logor već velelepni dvorac izgrađen za kratko vreme, i to po volji i zamisli jednog cara.

Tek 1984. godine konačno je rešena zagonetka Gamzigrada. U jugozapadnom delu palate, u jednoj građevini sa mozaičkim podovima i zidovima oslikanim freskama, te godine je nađena arhivolta od tufo-peščara na kojoj je uklesan natpis FELIX ROMULIANA. Taj natpis uvodi Gamzigrad u istoriju na velika vrata i svrstava ga u carske gradnje, u onu kategoriju spomenika rimske dvorske arhitekture kojoj pripada i Dioklecijanova palata u Splitu. S druge strane, pomenuti natpis omogućuje međusobno usklađivanje i dopunjavanje istorije i arheologije, jer u slučaju Romulijane arheološki nalazi upravo rečito govore o onome o čemu istorijski izvori ćute.

Romulijana se pominje u dva istorijska izvora: u Epitomae delu nepoznatog pisca iz oko 360. godine, pripisanom Aureliju Viktoru i u Prokopijevom delu De aedificiis, nastalom oko 555. godine. Pseudo-Aurelije Viktor navodi podatak da je rimski imperator Galerije (cezar od 293. do 305. godine, avgust od 305. do 311. godine) rođen i sahranjen u Priobalnoj Dakiji, i to u mestu koje je po svojoj majci Romuli nazvao Romulijanum. U Prokopijevom delu Romulijana je pomenuta samo uzgredno, u spisku kastela koje je Justinijan obnovio u oblasti Akva (Aquae). Ti škrti istorijski podaci nisu omogućavali da se proceni ni gde se Romulijana tačno nalazila niti kako je izgledala, pa su je pojedini istraživači uvrstili u kastele i locirali na desnu obalu Dunava kod sela Jasena u Bugarskoj.

Arheološki podaci o Romulijani znatno su pouzdani i rečitiji; oni omogućuju ne samo da se konačno utvrdi položaj, veličina i izgled ovog mesta već da se odredi i njegova funkcija i celokupna istorija. U tom smislu već i sam naziv Feliks Romulijana zaslužuje posebnu pažnju.

Ako se pođe od pretpostavke da se nazivi sa sufiksom – la odnosi na villa i casa onda naziv Romuliana podrazumeva vilu ili kuću Galerijeve majke Romule, tj. bukvalno znači Romulina vila ili Romulina kuća. Epitet felix pokazuje, međutim, da reč vila ili kuća u tom nazivu ne može imati uobičajen, već jedini metaforičan smisao. Jer felix u nazivima i imenima nikada se ne koristi kao jednostavan ukrasni pridev, već jedino kao predikat bogova, careva, carica, oblasti ili gradova kojim se izražava njihova svetost, slava, plodnost ili prosperitet. U konkretnom slučaju reč felix sadržana je u nazivu mesta gde je rođen novi Romul, kako je Dioklecijan nazvao Galerija, a koja je posvećena njegovoj roditeljki Romuli, čije ime, takođe legendarno, asocira na imena ličnosti koje su povezane sa osnivanjem Rima i njegovom mitskom istorijom. Zbog toga naziv Felix Romuliana, treba shvatiti u značenju Roma nova, Roma secunda, ili, još preciznije, kao oznaku za sveto mesto, za neki večni, nebeski grad.

Reljefni ukras na arhivolti na kojoj je natpis uklesan potvrđuje da u nazivu Felix Romuliana prva reč ima čisto religijsko i ideološko značenje, da izražava svojevrsnu konsekraciju i aludira na nešto što je sveto i večno.

Svi dekorativni elementi koji okružuju natpis Felix Romuliana – listovi bršljana, lovorov venac i paunovi – oznake su za konsekraciju i apoteozu, kao i simboli za večno trajanje, za besmrtnost. Nije potrebno navoditi sve primere gde ti elementi, skupa ili pojedinačno, izražavaju isto ono što je pretpostavljeno za reč felix u nazivu mesta koje je sagrađeno s ciljem da proslavi i ovekoveči jednog harizmatskog vladara i njegovu roditeljku. Sadržaj i ikonografija tog natpisa ne mogu se stoga odnositi na Romulinu vilu u uobičajenom smislu tih reči, već jedino mogu označavati sveto mesto, sakralno zdanje koje novi Romul podiže za večni spomen majci i sebi.

Arheološka iskopavanja koja su u Gamzigradu obavljena posle otkrića arhivolte sa natpisom ne samo da su verifikovala navede zaključke o Romulijani već su omogućila da se do kraja razotkriju sve pojedinosti Galerijevog političkog, ideološkog i religijskog programa, kojim je i motivisana i izgradnja Romulijane.

Između 1985. i 1989. godine u istočnom delu Gamzigrada istražen je prostor ispred velikog hrama i istočna kapija starije, kao i mlađe fortifikacije. Ispred hrama su nađeni delovi kolosalne mermerne statue koja je prikazivala Jupitera sa orlom u ispruženoj desnici, a u ruševinama fasade istočne kapije mlađeg utvrđenja otkriveno je mnoštvo arhitektonskih elemenata sa reljefnim predstavama. Te reljefne predstave, kao i kolosalna Jupiterova statua, samo su delovi jednog složenog prikaza koji je pomoću mitoloških slika, simbola i aluzivnih znakova obrazlagao poreklo, životni put i apoteozu imperatora koji je u Romulijani rođen i sahranjen. U tom prikazu Jupiter je zauzimao centralno mesto, jer se tetrarhija (četvorovlašće) – sistem kome Galerija pripada i koji se gradnjom Romulijane veliča – ostvaruje po volji vrhovnog boga. Kako je Dioklecijan, tvorac tetrarhije, sebe proglasio Jupiterovim predstavnikom na zemlji, to je Galerije 293. godine, kad ga je Dioklecijan usinio i podario mu titulu cezara, postao član Jupiterove porodice, sin vrhovnog boga. Zbog toga je u kolosalnoj Jupiterovoj statui, koja je prvobitno verovatno stajala u velikom hramu, gotovo u središtu Romulijane, prepoznavan ne samo vrhovni bog već i rodonačelnik tetrarhije, koji članove svoje porodice – tetrarhe – predodređuje da vladaju Rimskom imperijom.

Reljefne predstave na pilastrima koji su krasili fasadu istočne kapije mlađeg utvrđenja, glavnog ulaza u Romulijanu, najuverljivije pokazuju da je cela Romulijana izgrađena u slavu članova te Jupiterove porodice i njihovog sistema vladavine svetom. Na celovito očuvanom pilastru, u medaljonima vojničkog stega (signum), prikazani su svi članovi Jupiterove porodice, grupisani u parove i strogo hijerarhijski. Ličnost koja zauzima mesto na levoj, počasnoj strani je viša od one na desnoj. U medaljonu u osnovi stega obe ličnosti su jednostavno odevene u togu i ogrtač, dok su ličnosti u centralnom medaljonu i u medaljonu na vrhu stega zaogrnute paludamentom koji je na desnom ramenu pričvršćen skupocenom kopčom. Na osnovu tih ikonografskih odlika pouzdano se mogu utvrditi da su u medaljonima prikazani tetrarsi i to u medaljonu u osnovi stega avgusti koji su 305. godine odstupili od prestola (seniores Augusti) – Dioklecijan (levo) – Maksimijan Herkulije (desno), a u ostala dva medaljona vladajući avgusti sa cezarima – Galerije (levo) i Maksimin Daja (desno), odnosno Konstancije Hlor (levo) i Sever (desno). Ovakav prikaz članova Jupiterove porodice mogao je nastati jedino u 305. ili 306. godini, jer je već krajem 306. ili početkom 307. godine Maksimijan Herkulije sebe samovoljno ponovo proglasio vladajućim avgustom i time ozbiljno narušio sistem tetrarhije.

Pilastar o kome je reč donosi na svojoj čeonoj strani ne samo prvu pouzdano datovanu predstavu tetrarha već i prvi celovit likovni prikaz tetrarhijskog poretka. U ikonografiji tog poretka stariji avgusti (seniores Augusti) koji dragovoljno odstupaju od prestola prvi su u rangu i njima se daje najznačajnije mesto. Za njima slede njihovi usinovljenici – nepobedivi avgusti (invicti Augusti), a za ovima usinovljenici njihovih usinovljenika – najplemenitiji cezari (nobilissimi Caesares). U kompoziciji, kao i u pojedinostima tog prikaza jasno je istaknuta ideja na kojoj se zasniva tetrarhija: najveća sloga i najveća bliskost između vladara, istovetnost njihovih likova i sudbina, kao i postepeno uzdizanje svakog od njih od cezara, preko avgusta, do starijeg avgusta i boga.

Ideja da u poduhvatima i sudbini jednog člana te vladarske porodice učestvuju i svi ostali, ideja koja je inače izražena na svim spomenicima Prve tetrarhije – još je jače istaknuta na portalu glavne kapije Romulijane. Na pilastrima koji su na tom portalu stajali nisu prikazani samo vladari druge tetrarhije kao ravnopravni partneri pri izgradnji ove impresivne Galerijeve zadužbine već i osnivači tetrarhije – Dioklecijan i Maksimijan Herkulije. Dok su na spomenicima Prve tetrarhije vladari prikazivani kao harmonični kvartet, na portalu Romulijane – tog svakako najvećeg arhitektonskog spomenika Druge tetrarhije – oni se pojavljuju kao harmonični sekstet. Članovi tog seksteta prikazani su u istom životnom dobu, jednakih crta lica i sa jednoobraznim frizurama i bradom. Zbog toga predstava šestorice vladara deluje kao ušestostručena predstava jedne ličnosti verovatno samog Galerija.

Osim predstava vezanih za tetrarhe i tetrarhiju, na portalu glavne kapije Romulijane nalazile su se i predstave koje upućuju na zagrobni život i carsku apoteozu. Tako su na arhivoltama, konzolama, pilastrima i parapetnim pločama prikazane vreže vinove loze i bršljana, grane lovora, berba grožđa, orao i lovorovi venci flankirani paunovima. Na apoteozu aludiraju i božanstva prikazana u skulpturi i na mozaicima otkriveni u carskoj palati i pokraj velikog hrama – Dionis, Herkul i Asklepije. Veza između ta tri božanstva i idejnog tvorca Romulijane više je nego očigledna. Dionis, Herkul i Asklepija, kao i Galerija, rodila je majka smrtnica, a otac im je bio vrhovni bog. Oni su izbavitelji čovečanstva koji nakon obavljenih velikih zadataka na zemlji bivaju uvršćeni među velike bogove. Kult Dionisa je privilegovan. Cela Romulijana je u znaku tog božanstva, i to iz nekoliko razloga. Svoju veliku pobedu nad persijskim kraljem Narsejem u 297/8. godini Galerije je mogao da uporedi jedino sa Dionisovim pobedonosnim pohodom na Indiju. I dekoracija Galerijeve palate u Solunu, u kojoj Dionis zauzima veoma istaknuto mesto, , pokazuje da je mit o Dionisu otada služio Galeriju kao model za stvaranje mita o samom sebi. Iskopavanja koja su obavljena na Gamzigradu poslednjih godina obelodanjuju da je Galerije i svoj odnos prema majci Romuli gradio po uzoru na Dionisa koji je, po mitu, posle izvojevanih pobeda na Istoku, svoju majku Semelu visoko uzdigao i uvrstio među bogove.

Do 1990. godine arheološki su istraženi svi značajni punktovi unutar bedema Romulijane.

Osnova te Galerijeve Romulijane jasno iskazuje određenu binarnost: dve fortifikacije sa po dve kapije povezane dekumanusom, dva hrama oko kojih se formiraju dve arhitektonske celine, kao i podela bedemima obuhvaćenog prostora na dva dela, na severni i južni. Lako se uočava da se u žiži severno i južnog dela nalazi hram sa žrtvenikom. To je značajna činjenica koja pokazuje da je sakralnim objektima dato najznačajnije mesto u opštem sklopu Romulijane i da su njima podređene sve ostale građevine i komunikacije.

Binarnost izražena u arhitektonskoj strukturi Romulijane upućuje na dva povezana događaja ili dve međusobne bliske ličnosti. U Galerijevoj biografiji i njegovom političko-ideološkom, programu ima i događaja i ličnosti kojima se može objasniti ta sasvim osobena struktura Romulijane. Dva događaja koji su presudno uticali na Galerijev koncept vladavine svetom – velika pobeda nad Persijancima 297/8. godine i njegova odluka 305. godine da se povuče s prestola čim proslavi dvadesetogodišnjicu vladavine – bitno su odredili i program izgradnje Romulijane. Da je cela Romulijana, međutim, i u znaku dve ličnosti – Romule i njenog božanskog sina Galerija – jasno su pokazala tek iskopavanja obavljena u Gamzigradu između 1989. i 1993. godine.

Već su prvi istraživači Gamzigrada primetili da se i izvan prostora obuhvaćenog bedemima nalaze ostaci različitih građevina iz rimskog vremena, posebno na grebenu Magura koji se uzdiže istočno od glavne kapije Romulijane, na udaljenosti od približno 1000 m. Zbog istaknutog, gospodarećeg položaja Magure u odnosu na okolne dolove i uzvišice, kao i pogodnosti za osmatranja nadaleko, i ruševine koje su tu uočene smatrane su ostacima kula i osmatračnica. Arheološka istraživanja pokazala su, međutim, da je Magura svojevrsni sveti breg, Mons sacer, da je od praistorijskih vremena njen vrh bio sveto mesto najvećeg poštovanja i da su upravo tu Romula i Galerije sahranjeni i uvršćeni među bogove.

Magura je visok, izdužen greben izgrađen od laporaca, peščara i vulkanskih stena, preko čijeg je prevoja na severnoj strani vodio glavni put za Romulijanu. Na najvišoj tački tog prevoja, na mestu sa kojeg se Romulijana sagledava u celosti, otkriveni su ostaci tetrapilona – monumentalne kapije sa četiri prolaza. Tu se nalazilo raskršće: pristupni put smera istok – zapad od tetrapilona se spuštao ka glavnoj kapiji Romulijane, a prema jugu se odvajao put koji se blago penjao ka vrhu Magure, gde su između 1989. i 1993. godine istražena dva džinovska tumula i ostaci dva mauzoleja. Iako davno porušeni, poharani i obrasli u gustu hrastovu šumu, ti sakralni spomenici, posebno siluete tumula, i danas se jasno ističu na horizontu, što znači da su nekada bili daleko vidljivi.

Manja zaravan na vrhu Magure nalazi se tačno naspram bedema Romulijane, gotovo u osovini njene glavne kapije. Arheološka istraživanja su pokazala da su svi spomenici koji su otkriveni na ovom mestu, kao i Romulijana, sagrađen je za kratko vreme. Na osnovu materijala korišćenih za njihovu gradnju, tehnike zidanja i obrade arhitektonskih elemenata može se zaključiti da su ih projektovali isti arhitekti i izveli isti majstori koji su projektovali i sagradili hram u severnom i hram u južnom delu Romulijane. Kako su i položaji i grupisanje sakralnih spomenika na oba mesta veoma slični, dobija se utisak da se struktura Romulijane odslikava u arhitekturi Magure i obratno, odnosno da su te strukture komplementarne.

Arheološkim istraživanjima tačno je utvrđen redosled izgradnje sakralni h spomenika na Maguri. Najpre je na severnoj strani zaravni podignut mauzolej, označen kao mauzolej 1, a zatim je uz njegovu južnu stranu izgrađen kameni zid u vidu prstena i nad njim nasut tumul. Tek posle izvesnog vremena izgrađen je mauzolej na južnoj strani zaravni, označen kao mauzolej 2, a ubrzo je usledilo i zidanje kamenog prstena i nasipanje tumula u njegovu jugozapadnu stranu. Sva ta četiri spomenika znatno su oštećena. Oba mauzoleja porušena su već tokom V veka, što pokazuju kameni blokovi sa njihovih fasada korišćeni pri izgradnji ranovizantijskih kuća među bedemima Romulijane. Tmuli su verovatno u to isto vreme probijeni tunelima koji su se spuštali sve do stena u njihovoj podlozi. Uprkos razaranju i velikim oštećenjima, arheološkim istraživanjima su prikupljeni podaci koji omogućuju da se utvrde vreme nastanka, izgled i namena tih nekada velelepnih i za razumevanje Romulijane izuzetno značajnih spomenika.

Od mauzoleja na severnoj strani, kvadratne osnove, očuvalo se samo jezgro visokog podijuma i razorena grobnica u njegovom središtu. Nekoliko kamenih blokova in situ i arhitektonski elementi nađeni u ruševinama omogućili su, međutim, da se izvrši idealna rekonstrukcija ovog mauzoleja. Velika količina mozaičkih kockica, često od staklene paste i sa pozlatom, nađena prilikom iskopavanja, pokazuje da su njegovi gornji delovi bili ukrašeni zidnim mozaikom.

Mauzolej u južnom delu, poligonalan u osnovi, takođe je sačuvan samo u donjem delu. Od njegovog visokog podijuma očuvano je kameno jezgro sa delom stepeništa, polusrušena kripta i razorena grobnica u vidu sarkofaga. Na osnovu arhitektonskih delova otkrivenih u ruševinama izvršena je rekonstrukcija njegovog prvobitnog izgleda.

Već svojim položajem, tumuli na Maguri jasno se povezuju sa mauzolejima, i to manji tumul sa mauzolejem 1, a veći – sa mauzolejem 2. Njihova struktura je istovetna, a razlike su izražene jedino u dimenzijama i nekim tehničkim detaljima. Arheološka iskopavanja su pokazala da je teren jušno od mauzoleja 1 najpre zaravnjen, tačnije da formiran kružni plato prečnika 30 m, a da je zatim u njegovom središtu podignuta drvena konstrukcija, pravougaona u osnovi, koja je izgorela u jakoj vatri. Na površini, ispod i oko te konstrukcije nađena je velika količina različitih gvozdenih zakivki i alki, trake zlatnog lima, više od tri kilograma istopljenog srebra, fragmenti od šest srebrnih posuda, a u jednoj sprženoj srebrnoj zdeli i 14 komada zlatnog novca, i to Proba, Dioklecijana i Maksimijana Herkulija, kovanog između 276. i 305. godine. Tek pošto je drvena konstrukcija spaljena i platforma raščišćena, izgrađen je oko platforme masivan kameni zid iznad koga je zatim nasut tumul.

Isti taj postupak je do detalja ponovljen i pri izgradnji kamenog prstena i nasipanja tumula uz jugozapadnu stranu mauzoleja. Jedino je prečnik kružne platforme bio veći (40 m), a na nagorelim površinama ispod i oko drvene konstrukcije otkriveni su, uz gvozdene zakivke i alke, i delovi vojničke opreme.

Van svake je sumnje da su drvene konstrukcije na kružnim platformama u stvari monumentalne lomače, kao i da ogradni kameni zidovi i nad njima nasuti tumuli obeležavaju na grandiozan i trajan način mesto na kome je obavljena ceremonija vezana za ličnosti sahranjene u mauzolejima na Maguri. Pitanje je, međutim, koja je vrsta ceremonije na tim platformama obavljena, da li su ličnosti sahranjene u obližnjim mauzolejima na tim mestima spaljene stvarno ili simbolično, odnosno da li ti spomenici obeležavaju prave ili pseudolomače. Izgled i veličina grobnice u podijumima mauzoleja upućuju na inhumaciju, a ne na spaljivanje pokojnika. S druge strane, činjenica da su platforme formirane posle izgradnje mauzoleja pokazuje da na tim lomačama nisu spaljeni pokojnici već njihove voštane figure. Ta ceremonija je, čini se, redovno obavljana počev od sredine II veka pri apoteozi careva i članova carske porodice. Kružne platforme s ostacima lomače na Maguri u potpunosti odgovaraju Herodijanovom opisu lomače na kojoj je spaljena voštana figura Septimija Severa prilikom ceremonije njegove konsekracije 211. godine. Zbog toga tumule nasute iznad ograđenih lomača treba smatrati spomenicima koji označavaju mesta konsekracije ličnosti sahranjenih u mauzolejima.

Identitet tih ličnosti nije teško otkriti. Mauzolej na severnoj strani i konsekrativni spomenik uz njegovu južnu stranu, po korišćenim materijalima, tehnici gradnje i načinu oblikovanja arhitektonskih elemenata, veoma su bliski starijoj fortifikaciji Romulijane i malom hramu u njenom severnom delu. Kako je sav novac sa zgarišta lomače kovan pre 305. godine, to se može pretpostaviti da je i konsekracija ličnosti sahranjene u tom mauzoleju obavljena pre te godine. Mauzolej i konsekrativni spomenik na južnoj strani Magure izgrađeni su u maniru mlađe fortifikacije Romulijane i velikog hrama u njenom južnom delu. S obzirom na to da reljefna dekoracija na portalu istočne kapije mlađeg utvrđenja datuje njenu izgradnju u 305. ili 306. godinu, izvesno je da je konsekracija ličnosti sahranjene u tom mauzoleju obavljena u nekoj od godina koje ovima slede.

U naznačenim vremenskim okvirima samo su dve ličnosti mogle da na domaku Romulijane budu sahranjene i uvršćene među bogove: Romula i njen božanski sin Galerije. Romula se u istorijskim izvorima pominje pred početak velikog progona hrišćana 303. godine, dok se za Galerija zna da je umro 311. godine i da je sahranjen u Romulijani. To znači da su mauzolej i konsekrativni spomenik na južnoj strani podignuti u 311. godini. Romula je sahranjena na Maguri, verovatno neku godinu pre 306. godine, jer dekoracija na arhivolti sa natpisom Felix Romuliana, koja je sigurno isklesana 305. ili 306. godine, jasno aludira na njenu konsekraciju.

Arheološka iskopavanja na Maguri još nisu okončana, tako da se ne zna na koji je način bio uređen prostor mauzoleja i konsekrativnih spomenika. Treba pretpostaviti postojanje ograde, možda i džinovskih stubova, poput onih koji su podignuti uz konsekrativne spomenike Antonina Pija i Marka Aurelija na Marsovom polju u Rimu. Spomenici otkriveni do 1993. godine na Maguri, zajedno sa onima koji su između 1953. i 1989. godine istraženi u Gamzigradu, već su, međutim, dovoljni da se jasno sagleda ikonografija gradnje imperatora Galerija u ovom mestu, da se otkrije njegov ideološki program koji ta ikonografija odslikava i tako odgovori na pitanje šta je u stvari Romulijana.

Romulijana je kompleksan sakralno-memorijalni spomenik koji podrazumeva monumentalni tetrapilon, palatu u kojoj će Galerije za života boraviti kao stariji avgust (senior augustus), posle smrti biti poštovan kao bog (divus), i mauzoleje sa konsekrativnim spomenicima.

Događaj presudan za Galerija kao vladara i čoveka bio je pohod na Persijance 297. godine, njegova pobeda nad kraljem Narsejom, zadobijanje ogromnog blaga, osvajanje Jermenije i prodor u Mesopotamiju. Istorijski izvori i arheološki spomenici pokazuju da je ta pobeda duboko impresionirala i Dioklecijana i sve podanike Carstva. Galerije je od tada slavljen kao novi Romul i novi Aleksandar. Dioklecijan ga je u Antiohiji dočekao sa najvećim mogućim počastima, a 303. godine zajednički su u Rimu proslavili trijumf povodom pobede nad Persijancima. Ta pobeda je temelj na kome je Galerije gradio svoj autoritet, kao i svoj politički i ideološki program. Trijumf nad Persijancima omogućio mu je da postane centralna ličnost tetrarhije, da stvori sopstveni koncept vlasti, da proklamuje mit o sebi i svojoj majci Romuli i da pristupi gradnjama koje će nositi njegov vlastiti pečat. Porfirna glava koja je nađena 1993. godine u Gamzigradu sjajan je dokaz da je i Felix Romuliana sagrađena s ciljem da ovekoveči Galerija kao bogomdanog imperatora koji posle trijumfa na Persijancima zadobija vlast nad celim kosmosom.

Glava o kojoj je reč pripadala je statui koja je prikazivala Galerija u natprirodnoj veličine sa Zemljinom kuglom u levoj ruci, i to u trenutku kad ga boginja pobede Viktorija kruniše trijumfalnom krunom, ukrašenom draguljima i poprsjima tetrarha. Za razliku od tipiziranih, potpuno apersonalnih i vanvremenih portreta tetrarha, Galerijev lik u ovom slučaju je ne samo individualizovan (donje partije lica) već očigledno i povezan sa trijumfom koji mu je dodeljen posle pobede nad Persijancima (corona triumphalis). To je prikaz samouverenog imperatora, i to u porfiru, najtvrđem i najpostojanijem kamenu, koji uživa osobitu naklonost bogova, u čijoj je ruci ceo svet, a u krunu – cela tetrarhija. Tri ideje izražene u ikonografiji ove skulpture – ideja o bogomdanom imperatoru, o gospodarenju svetom i o postojanosti tetrarhije – verovatno su ideje koje je Galerije imao na umu kad je doneo odluku da jednom velikom gradnjom ovekoveči mesto gde je rođen, majku, sebe i svoj politički, religijski i ideološki program.

Odluku da sagradi Romulijanu Galerije je doneo tek posle pobede nad Persijancima, najverovatnije 298. godine kad je nazvan novim Romulom i Aleksandrom i kad je nastala priča da ga je Romula začela sa bogom rata Marsom. Kao drugi Romul (Alterus Romulas) i novi Aleksandar (Alexander redivivus), Galerije je radi političke propagande odlučio da jednom velikom gradnjom obeleži mesto svog začeća i uzvisi svoju majku Romulu. To znači da izgradnju starije fortifikacije Romulijane, dela carske palate u severoistočnoj četvrti i malog hrama treba vezati za poslednje godine III veka. Ti je gradnju, međutim, teško sagledati, jer je brzo napuštena; čini se da je po formatu i stilu bila bliska Dioklecijanovim gradnjama iz prvih godina tetrarhije i da nije imala nekih posebnih karakteristika.

Romulijana je dobila vlastitu fizionomiju tek u trenutku kad je otpočela izgradnja mlađe fortifikacije, palate u severozapadnoj četvrti i velikog hrama. Nekoliko događaja moglo je da motiviše tu novu gradnju, odnosno preoblikovanje Romulijane: Persijanski trijumf u Rimu u poznu jesen 303. godine, Romulina smrt između 303. i 305. godine i, najzad, proglašenje Galerija za avgusta u proleće 305. godine. Kako je dekoracija na portalu istočne kapije mlađe fortifikacije nastala najkasnije 306. godine, to je odluku o preoblikovanju Romulijane Galerije najverovatnije doneo krajem 303. ili početkom 304. godine. Sve što je od tog trenutka izgrađeno u Romulijani vezano je isključivo za Galerijevu ličnost i njegov ideološki program. U toj gradnji ništa nije ostavljeno slučaju: ni položaj pojedinih građevina, ni njihove dimenzije, ni izgled, ni dekoracija. Sve je u službi tetrarhije i Galerija kao njenog apsolutnog poglavara, i sve je velika scenografija, grandiozni teatron za ceremoniju carske apoteoze.

Romulijana je izgrađena u središtu jednog džinovskog prirodnog amfiteatra, u bajkolikom predelu koji je bio naseljen od praistorijskih vremena. Pri iskopavanju palate u njenom severnom delu nađeni su ostaci naselja iz bronzanog i gvozdenog doba, a na Maguri, ispod konsekrativnih spomenika, otkriveni su grobovi sa urnama iz starijeg gvozdenog doba. Zbog toga nije isključeno da su se oko tih mesta ispredale priče o junacima ili natprirodnim silama sve do Galerijevog vremena i da su one mogle da budu razlog za izgradnju Romulijane baš na tom mestu. Izvesno je, međutim, da je od trenutka kad je otpočelo zidanje Romulijane sve u njoj i oko nje postalo sveto i da je svaka građevina projektovana s ciljem da prenese određenu poruku ili da postane simbol.

Tetrapilon podignut na domaku Romulijane, već odslikava strukturu tetrarhije. Njegova četiri moćna stupca su aluzija na četvoricu vladara, njihovu slogu i istovetnost, istovremeno i na simetriju i savršenu ravnotežu među njima, na harmoniju četvorstva prenesenu na Zemlju iz kosmosa. Tetrapilon usmerava i kretanje prema Romulijani, gde se već na portalu glavne kapije još podrobnije obrazlaže ideja o savršenstvu tetrarhije, a istovremeno i prema vrhu Magure odakle se sagledava ceo Galerijev graditeljski poduhvat: palata i mauzoleji sa konsekrativnim spomenicima koji u stvari ilustruju Galerijev životni put, njegovo uzdizanje od cezara preko avgusta do boga. Tu se ostvaruje veza između Zemlje i neba. Naspram Romulinog mauzoleja i spomenika koji obeležava mesto njene konsekracije izgrađen je mali hram u severnom delu Romulijane, a naspram Galerijevog mauzoleja i spomenika koji obeležava mesto njegove konsekracije diže se Diva Romula slavi u malom, a Divus Galerius u velikom hramu, odnosno da su sakralni spomenici na Maguri prisno povezani sa sakralnim spomenicima u Romulijani.

Idealna rekonstrukcija Romulijane dočarava izgled Romulijane u vreme kad je 312. godine u nju trebalo da stupi Galerije kao invictus senior Augustus. To je sjajna, skupocena škrinja koja blista u veličanstvenoj usamljenosti. Sve što je tu: i položaj Romulijane, i raspored građevina u njoj, i vrste građevinskog materijala, i arhitektonski ukrasi, i skulpture i mozaici – stavljeno je u službu tetrarhijske ideologije. Arhitektura Romulijane ilustruje tetrarhijski mit o harizmatskom vladaru koji izvršava najveće podvige, uništava zlo, uvodi red i usrećuje celo čovečanstvo, a zatim se povlači na najveće visine, u teško pristupačno i blistavo mesto, odakle će motriti na zbivanja u svetu i bdeti nad svojim velikim delom. Mesto njegovog poslednjeg i trajnog boravka jeste zato numinozni centar moći i duhovno središte Carstva, simbol trajnog reda, obilja i mira. Romulijana je podignuta u slavu Galerija i njegovog velikog dela. Njena namena je dvojaka: da velikom gospodaru omogući da poslednje godine života provede u najvećem sjaju, a da posle njegove smrti i apoteoze postane mesto trajnog hodočašća, neka vrsta političkog i ideološkog zaveštanja svim podanicima Rimskog carstva. Cela Felix Romuliana jeste jedan džinovski Templum Sacrum palatium, a istovremeno i komemorativni spomenik. To mesto pripada legendi i mitu, a sve što je tu sagrađeno anticipira apoteozu njenog idejnog tvorca koji tu od dominus-a postaje divus. U ikonografiji svojih gradnji u Solunu Galerije je predstavnik ekumenskog suvereniteta tetrarhije, Pactor orbis i Pactor gentium. U ikonografiji graditeljskog poduhvata u Romulijani on se pojavljuje kao oličenje kosmičke večnosti tetrarhije, kao pantokrator, Pater orbis, Restitutor orbis i Lux urbis et orbis. Najsažetije rečeno, Romulijana je sagrađena da bude večan spomen na božanskog imperatora Gaja Valerija Maksimijana (ad memoriam aeternam divi imperatoris Galerii Maximiani).

Romulijana je samo kratko vreme služila toj svrsi. Svoje bitne sadržaje i funkcije otpočela je da gubi već posle Konstantinovih pobeda nad Maksencijem i Licinijem, odnosno posle ukidanja tetrarhije i uspostavljanja nasledne monarhije. Već u drugoj polovini IV veka Romulijani nije dolikovao predikat Felix, jer je u to vreme to već bila zapuštena palata (palatium) koja je zbog visokih bedema nalikovala na vojni logor (castrum), pa je zbog toga pisac Epitomae i naziva Romulianum, umesto Felix Romuliana. Posle provala Gota i Huna na Balkansko poluostrvo, Romulijana je postala malo vizantijsko naselje koje se pod nazivom Romuliana našlo u dugom spisku beznačajnih mesta koje je Justinijan obnovio.

Odabrana bibliografija:

Mano-Zisi, Dj., Le castrum de Gamzigrad et ses mosaiques, Arhaelogia Iugoslavica II, 1956, 67-84; Čanak-Medić, M., Gamzigrad, kasno-antička palata. Arhitektura i prostorni sklop, Saopštenja XI Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture SRPSKI Srbije, 1978, 1-241; Srejović, D., Janković, Đ., Lalović, A., Jović, V., Gamzigrad, kasnoantički carski dvorac, Galerija SANU, knjiga 45, Beograd 1983; Srejović, D., (urednik), Rimski carski gradovi i palate u Srbiji, Galerija SANU, knjiga 73, Beograd 1993; Srejović, D., Vasic, C., Imperial Mausolea and Consecration Memorials at Felix Romuliana, Gamzigradeast Serbia, Belgrade 1994.