|
|
 |
Milica
Janković
|
 |
|
Sl. 1. Okruga
Belgrada (A) i plan goroda (B). |
Kuća 4 sa "Reke" je mala, poluukopana brvnara, orijentisana stranicama prema toku reka sa kamenom peći u severnom uglu. Na utabanom lesu koji je činio pod kuće nađeni su delovi desetak lonaca, pršljenci, koštana šila, komadić crne staklene paste i nekoliko korodiranih gvozdenih predmeta među kojima su prepoznatljivi klin, nož i gvozdene trake, mogućno okovi drvenog vedra. Kuća je napuštena, ali ne na brzinu, jer nijedan upotrebljiv predmet u njoj nije ostao. Među grnčarijom, samo jedan lončić potiče iz neke radionice koja je upotrebljavala nožno vitlo. Sva ostala keramika izrađena je na sporom vitlu od lokalne, loše obrađene gline. Oblici ovih posuda i ukrasi imaju brojne analogije na širokom slovenskom prostoru u VIII i prvoj polovini IX veka, pa se prestanak života u ovoj kući verovatno može vezati za drugu deceniju IX stoleća kada su bugarskim prodorom na zapad Beograd i njegove teritorije ušle u sastav Bugarske države[5].
 |
 |
|
Sl.
2a. Еvoljuciја еlementov material'noj kul'tury okrugi Belgrada
v IX - XI vv.
|
Sl.
2a. Еvoljuciја еlementov material'noj kul'tury okrugi Belgrada
v IX - XI vv.
|
Analogni sloj, pa ni objekti na Beogradskoj tvrđavi još nisu izdvojeni, bez obzira što je taj materijal u gradu poznat i preko zatvorene celine na Velikom Kalemegdanu, verovatno ukopa kuće iz koje je sačuvan ceo lonac. Drugi takav, koji takođe potiče sa Beogradske tvrđave kao da je izašao iz kuće 4 sa "Reke"[6].
Druga za ovaj period važna zatvorena celina je kuća 3 sa "Reke". Ona je pliće ukopana od kuće 4, znatno je većih dimenzija, kamena peć joj je u južnom uglu, ali je orijentacijom, sadržajem i podom koji takođe čini samo utabana lesna podloga, jednaka kući 4. Ova kuća napuštena je na brzinu pa su u vatrištu i na podu oko peći ostali ulomci četiri cele i jedne, samo u gornjim delovima nedostajuće posude. Zajednička osobina ovog posuđa je ručno vitlo i veća količina sitnog peska u masi gline. Nađena posuda sa reljefnim pečatom, za sada je jedini ovako signirani nalaz na teritoriji Beograda, sa dalekim analogijama, kao i donji deo glačanog krčaga, kakvi se opredeljuju u IX-H vek. Bliže datovanje kuće omogućeno je nalazom grozdolike naušnice u gornjem sloju zasipa kuće 3. Ona je livena u dvodelnom kalupu, bez karičice, tehnikom osobenom za drugu polovinu H veka u srpskom Podunavlju[7]. Zahvaljujući tome, prestanak života u ovoj kući može se ograničiti na period od pada Bugarske države do najkasnije prve-druge decenije XI veka, vreme ponovnog vraćanja Vizantije u ove oblasti, između osvajanja Vidina, 1002. i 1018. godine kada je pod vlast Carstva potpao Sirmium[8], tadašnja Strjama, današnja Sremska Mitrovica. U isto vreme pada i prestanak upotrebe metalurške peći (objekat 6) sa "Reke" u čijoj je pristupnoj jami otkriven deo manjeg lonca, srodan nalazima sa Beogradske tvrđave. To ukazuje na mogućnost da je Vizantija Beograd zauzela silom iako o tome nema pisanih podataka.
Samo su još nalazi iz objekta 5 sa "Reke" važni za bliže opredeljenje materijala iz Beograda. To je ukop napuštene grnčarske peći, koji je u dva navrata (razdvojen nivoom spaljivanja), poslužio kao otpadna jama. Među grnčarijom IX veka na dnu ukopa otkriveni su i delovi nomadske, loptaste glačane posude kakve su nađene u skeletnim paganskim grobljima IX veka u granicama Bugarske države[9], od kojih je Beogradu najbliže ono u Vojki, u jugoistočnom Sremu. U mlađem sloju je pored grnčarije analogne nalazima iz kuće 3 otkriven i olovni privesak sa krstolikim motivom izvedenim livenjem u vidu bobica. Na teritoriji Rusije slični primerci datovani su novcem u prvu četvrtinu XI veka, a u nekim grobovima nalaženi su zajedno sa krstićima sa predstavama Raspeća[10].
Srodni krstići potiču sa donjogradske nekropole Beogradske tvrđave, kao i oni ukrašeni samo pseudogranulacijom. Objavljujući ovu nekropolu, Gordana Marjanović-Vujović je skrenula pažnju i na veliko prisustvo grozdolikih naušnica na Beogradskoj tvrđavi i u okolini grada, kao što je pretpostavila i mogućnost njihove izrade u samom Beogradu publikovanjem loše izlivenih privezaka naušnica i male posude za livenje obojenih metala iz slovenskog sloja na savskoj padini[11].
Mnoštvo ovakvih podataka ne ukazuje na kontinuirano sahranjivanje na donjogradskoj nekropoli, već na prekide u upotrebi groblja i promenu namena lokacije. Na mestu donjeg grada postojalo je slovensko naselje do pojave Ugara. Zbog opasnosti od ugarskih napada stanovništvo se povlači na bezbednije lokacije u zapadnom delu Gornjeg grada a groblje ulazi u utvrđeni, priobalni deo savske padine. Na to dosta pouzdano ukazuju ostaci kuća na Gornjem gradu[12] i nalazi iz nekih grobova u Donjem gradu, kao što je slučaj sa srebrnim granuliranim naušnicama i prstenom iz groba 41, kao i naušnicom sa livenim bočnim jagodama čiji je donji deo karike obmotan žicom (grob X)[13]. Od sredine H veka, u stabilnije vreme kada se bezbedno razvijalo zanatstvo, na ovoj lokaciji je moglo biti radioničko naselje iz kojeg potiče peć sa ostacima zgure i mala posuda za livenje obojenih metala, možda i grozdolikih naušnica. Nakon ponovnog preuzimanja vlasti, početkom XI veka, Vizantija je obnovila utvrđenje Gornjeg grada[14]. Savska padina je tada drugi put mogla postati mesto za sahranjivanje, ali verovatno ne tokom celog XI veka, već najdalje do 1071. godine[15], kada je tokom velike ugroženosti od Ugara sahranjivanja bilo na Gornjem gradu.
Važne podatke za Beograd u posmatranom periodu daje čuveni lokalitet "Beli Breg" u Vinči, udaljen samo 450 m uzvodno od nalazišta "Reka". Na "Belom Bregu" je Gordana Marjanović-Vujović između 1978. i 1983. godine istražila srednjovekovno groblje[16], koje je još 1911. godine uočio Miloje Vasić. Na ovoj dugotrajnoj nekropoli, sa obrađenih oko 900 skeleta izgleda da su sahranjivani i stanovnici sa "Reke" u poznom srednjem veku. Najstariji nivo sahranjivanja je samo okvirno datovan u VIII-H vek jer je ovaj deo groblja uništen tako da je ostao netaknut samo jedan skelet (grob 460) sa posudom kao prilogom. Ostali nalazi posuda i ranog nakita tipološki su obrađeni. Među nakitom ima naušnica - preteča onima iz Beograda i livenih lunulastih naušnica VIII-IX vek[17], kao i sa posebnim livenim priveskom i donjim delom karike obmotanim žicom. Takođe ima i posuda srodnih onim slučajno nađenim na savskoj padini, počev od najzapadnijeg kraja na kojem je groblje utvrđeno pa do Ivan begove ulice, kod Saborne crkve[18].
Nekoliko kilometara uzvodno od Vinče, uz ušće Ošljanskog potoka u ritski teren koji ovde čini desnu obalu Dunava otkriveno je dugotrajno naselje. Jedna, delom istražena kuća, datovana je malom srebrnom naušnicom sa šupljim jagodama u obliku čaura maka u IX vek. Zato je prestanak korišćenja ovog objekta određen u vreme pojave Ugara pod Beogradom[19].
Uzvodnije, sve do samog grada, u Dunav se, spuštajući se sa pobrđa južno od Beograda, uliva više rečica i potoka. Pri ušću svakog od ovih vodenih tokova utvrđena su naselja, na nekim mestima i groblja IX-XI veka. Tako su tragovi naselja otkriveni u Višnjici i u današnjem istočnom delu grada na Karaburmi. Uz ušće Mirijevskog potoka, na Karaburmi je istražen i deo nekropole iz koje je Marija Bajalović (tada Birtašević) još na II Kongresu u Berlinu, objavila grob ranog XI veka sa lunulastom naušnicom livenom na proboj, obrađujući kauri puževa u srednjem veku[20]. Iz drugog ženskog groba potiču uvozne, vizantijske naušnice sa četiri jagode[21], poznate sa tla Velike Moravske u IX, a u srpskom Podunavlju ne pre H veka. Iz jednog od grobova ove nekropole potiče prsten sa pentagramom analogan onom iz groba 53 sa Beogradske tvrđave.
Južno od Beograda na Avalu se nadovezuje masiv Kosmaja, razvođe levih pritoka Morave i vodotokova koji čine desne pritoke Kolubare. U ovom kraju sondažno je istraženo samo naselje IX-XV veka "Divič Međe" kod Mladenovca[22], na reci Lugu, levoj pritoci Morave. Tu je, u objektu 1, otkrivena grnčarija analogna onoj sa "Reke" i ušća Ošljanskog potoka sa jedne, a sa druge strane južnijem pomoravskom nalazištu VII-H veka na "Panjevačkom ritu" kod Jagodine. Van objekta je nađena livena grozdolika naušnica "Beogradskog tipa" i grnčarija sa velikomoravskim osobinama.
U slivu Kolubare nije bilo arheoloških istraživanja, osim što su kod Obrenovca i Kolubare u selu Zvečki iskopana dva groba skeletne paganske nekropole, pri čemu je u dečijem otkrivena posuda[23], osobena za sremska groblja IX veka. Ovaj deo teritorije grada se i inače, geološkim osobinama, podudara sa oblašću jugoistočnog Srema, po ravnici ispresecanoj močvarama uz tokove reka, Slične su im i oblasti jugozapadnog Banata koje gravitiraju Beogradu, severno od Dunava.
,Iz jugoistočnog Srema i sa banatskih lokaliteta na levoj obali Dunava neki materijal IX-XI veka uklapa se u opštu sliku nalazišta samog Beograda i njegovog južnog zaleđa[24], dok drugi nema paralela pre obnove Vizantije kada se nalazi ujednačuju. Ovo se pre svega odnosi na grnčariju izrađivanu bez upotrebe vitla, kakva iz samog grada uopšte nije poznata, a sa nalazišta iz južnog zaleđa Beograda \ iščezava najkasnije na prelazu VII u VIII stoleće.
Na sremskim i banatskim nalazištima rukom oblikovana keramika se pouzdano može pratiti do H veka. Za ovo su najbolji primer zatvorene kućne celine kraja IX veka sa nalazišta "Šljunkara" na desnoj obali Dunava, na uzvodnoj periferiji srednjovekovnog Zemuna, u kojima je sve grubo posuđe bilo produkt domaće radinosti[25]. U ovim kućama, mada već razvijenog tipa sa namenski izdvojenim prostorima, ređe sa kamenim pećima, inventar ravnopravno čini posuđe iz beogradskih radionica, sa dosta nekvalitetnim loncima lokalnih grnčara i keramikom bez upotrebe vitla koju je svako domaćinstvo radilo za sebe.
Srodnu sliku daju i nalazišta u južnom Banatu, kao skoro istraženi objekat 1 u Dobrici, na severoistočnoj ivici Deliblatskog visa,[26] i u Pančevu, na nalazištu "Nojeva ciglana", blizu ritskog ušća Tamiša u Dunav[27].
Neka naselja na jugu Bačke daju analognu sliku onoj u jugoistočnom Sremu. To su kuće iz naselja u Čelarevu[28], smeštenog uz veliku, decenijama istraživanu nekropolu, ukopi IX veka iz Futoga[29], kao i kuća-radionica sa kamenkom iz centra Novoga Sada[30]. Ova pojava utvrđena tek poslednjih desetak godina na vojvođanskim naseljima odavno je poznata sa paganskih skeletnih nekropola IX veka u Sremu, Bačkoj i Banatu. Među njima je za Beograd važna ona najbliža, iz Vojke, istraživana ranih šezdesetih godina[31]. Na njoj se, u malim procentima, paralelno pojavljuju rukom lepljene posude, loptaste, zaglačane, nomadskog porekla i one izrađene na bržim vitlima zajedno sa dominirajućim lončićima oblikovanim na sporom vitlu. Ovi najbrojniji su pretežno ukrašeni vodoravnim trakama kao lončić iz Zvečke. Ima ih i bez ukrasa kao oni sa "Belog brega" i iz Beograda, pa i posuda sa valovnicama i vodoravnim trakama kao nalazi iz kuće 4 sa "Reke" i sa Velikog Kalemegdana na Beogradskoj tvrđavi.
Povezivanjem podataka iz naselja i nekropola iz šire okoline grada dobija se arheološka slika u mnogome uporediva sa velikomoravskim nalazištima, uključujući i panonska, što prirodno proizlazi iz položaja oblasti u čijem se centru nalazi Beograd. A sam grad je značajan već od IX veka t gravitirala mu je široka teritorija za čiju veličinu raspolažemo i indirektnim podatkom iz 1019. godine. Tada Beogradsku episkopiju, zabeleženu već 878. godine, vizantijski car Vasilije II priključuje Ohridskoj arhiepiskopiji, pri čemu određuje broj klirika i parika na po četrdeset[32]. Time je Beograd, bez obzira što granice episkopije nisu još dovoljno proučene ni arheološki potvrđene, stavljen u isti, najviši rang sa najvećim Balkanskim centrima: Sredecom i Nišem, pa i samim središtem arhiepiskopije Ohridom. Kako I povelja Vasilija II odražava zatečeno stanje po uništenju Samuilove slovenske države H veka, nema razloga sumnji da oblasti episkopija sa severozapadnih granica ne odražavaju teritorije slovenskih kneževina, nezavisnih najkasnije od pada Bugarske 971. god. Naime, sredinom H veka pominje se kneževina Morava, odnosno arhont Morave[33]. Već u I povelji cara Vasilija, Braničevska episkopija (ranije Moravska episkopija) navedena je pre Beogradske. Obe episkopije zahvatale su velike teritorije i zajedno sa Sremskom, najzapadnijom, obuhvatale su najveći deo današnje centralne Srbije. Beogradska episkopija je među njima bila najveća, alije sudeći prema do sada otkrivenom arheološkom materijalu u svojim najsevernijim delovima bila na neki način "stešnjena" istočnijom Moravsko-Braničevskom na jugozapadni Banat, a zapadnijom Sremskom episkopijom na jugoistočni Srem. Na njeno širenje prevashodno u pravcu juga, do Raške episkopije, ukazivao je još davne 1908. godine Stojan Novaković, ubicirajući sva četiri u Povelji pomenuta grada (Gradac, Omce, Glaventin i Belu Crkvu) južno od Beograda[34]. Nažalost, ova teritorija nije arheološki istražena i najjužniji nalazi srodni beogradskim slučajni su ili potiču sa rekognosciranja[35]. Čak ni u samom Beogradu, sedištu te stare Episkopije, do sada nisu otkriveni ostaci crkava IX- XI veka. Samo iz ulaznog dela Unutrašnjeg utvrđenja Gornjeg Grada potiču komadi arhitektonske plastike sa hrišćanskim simbolima[36], od kojih neki možda pripadaju i vremenu pre povratke Vizantije na ovo tlo. To su delovi portala, u koji su nekoliko stotina godina urezivani hrišćanki znaci, i jednog reljefa sa predstavom profilaktičkog karaktera, otkriveni u ispuni zidova sa početka XV veka (gde su činili građevinski materijal). Neka od ovih obeležja možda potiču iz IX veka. To je vreme kad učenici Svetog Metodija, nakon proterivanja po smrti svoga episkopa 886. godine stižu u Beograd "najslavniji grad na Dunavu"[37]
Iz vremena obnovljene vizantijske vlasti u Beogradu potiče deo mermerne oltarske pregrade[38], koji svedoči o postojanju velike i raskošne crkve. Istovremen je i veći broj bronzanih krstova, privezaka među kojima i relikvijara[39]. Nalazi krstića, privesaka toga doba ima dosta i u Vinči[40], što ukazuje na prisustvo sveštenika.
Kako je uspostavljanje vizantijske vlasti delovalo na stanovništvo grada i okoline, pokazuje ustanak Petra Deljana 1040. godine[41], koji je započet u Beogradu. Isto pokazuje i ustanak 1072. godine[42], kada se nakon ugarskog žestokog razaranja Beograda narod odmetnuo od vlasti u pokušaju da se osamostali. Vizantija krvavo ugušuje oba ustanka. Neki podunavski gradovi se tada gase, a drugi, kao što je Beograd, bivaju bar delom naseljeni novim stanovništvom. To se ogleda u novim oblicima grnčarije, i delom izmenjenim starim oblicima posuda sa novim ukrasima, kakvi će dominirati u XII veku. Beogradski grnčarski centar jača, pa ujednačenom, usavršenijom tehnologijom i većom produkcijom pokriva okolna područja. Ta grnčarija obeležena je žigom radionice, najčešće krstom u krugu[43].
No bez obzira na vizantijsku vlast u XI i XII stoleću grad će tokom čitavog srednjeg veka zadržati svoje posebnosti određene slovenskim življem koje je u njemu uvek činilo većinu.
1. Marjanovič-Vujovič G. Starejšie arheologičeskie sledy slavjan v Belgrade, Berichte uber den II. Internationalen Kongress fur Slawische Archaelogie. Band III. Berlin, 1973. S. 235-238.
2. Marjanović-Vujović G. Najstarije slovensko naselje u Beogradu, GGB. XXV. 1978. S. 7-14.
3. Bajalović-Hadži-Pešić M., Unutrašnje utvrđenje Beogradskog grada II, period ranog srednjeg veka, GGB. XXXIX. 1992. S. 29-59.
4. Janković M. i Đ. Sloveni u Jugoslovenkom Podunavlju. Beograd, 1990. S. 82-84.
5. Kalić-Mijušković J. Beograd u srednjem veku. Beograd, 1967. S. 29.
6. Janković M. i Đ. Sloveni... S. 72.
7. Janković M. Neki podaci o izradi predmeta od obojenih metala na Ključu Dunava u IX-XI veku, ZNM. XI. 1983. S. 109-112.
8. Kalić-Mijušković J. Beograd... S. 33.
9. V´žarova Ž. Slavni i Prab´lgari po danni na nekropolite ot VI-XI v. na teritorijata na B´lgarija. Sofija, 1976.
10. Ravdina T. V. Pogrebenija X-XI vv. s monetami na territorii Drevnej Rusi. M., 1988, S. 47-48. T. 3/14-22.
11. Marjanović-Vujović G. Ranosrednjovekovna nekropola na Donjem gradu Beogradske tvrđave, GGB. XXXVI. 1989. S. 29-30.
12. Bajalović-Hadži-Pešić M. Unutrašnje utvrđenje... S. 30-37.
13. Marjanović-Vujović G. Ranosrednjovekovna nekropola... S. 39-40.
14. Bajalović-Hadži-Pešić M. Unutrašnje utvrđenje... S. 47-50.
15. Kalić-Mijušković J. Beograd... S. 37-38.
16. Marjanović-Vujović G. Srednjovekovna Vinča, Vinča u praistoriji i srednjem veku. Beograd, 1984. S. 87-99, 131-136.
17. Janković M. Neki podaci... S. 101 sa napomenom 18.
18. Bajalović-Birtašević M. Srednjovekovna keramika. Kolekcije i legati Muzeja grada Beograda. Beograd, 1970. S. 11, 58-59.
19. Janković M. Sinor, Veliko Selo srednjovekovno naselje, AR. 25. Ljubljana, 1986. S. 81-84.
20. Birtašević M. Emploi des soquillages cauris dans la parure medievale et contemporain sur le teritoire de la Yougoslavie, Berichte den II Kongress, Band III. Berlin, 1973. S. 183-187.
21. Bajalović-Hadži-Pešić M. Nakit VIII-XVIII veka u Muzeju grada Beograda, Zbirke i legati Muzeja grada Beograda. XV. Beograd, 1984. S. 34, 56.
22. Janković M. i Đ. Sloveni... S. 94-95.
23. Bajalović-Birtašević M. Srednjovekovna keramika S. 12, 58.
24. Dobri primeri za ovo su slučajno nađena lunulasta naušnica iz Zemuna, srodna vinčanskoj, objavljena kod Bajalović-Hadži-Pešić M., Nakit VIII-XVIII veka, 30, 56, kao i beloglineni lonac kraja H - početka XI veka iz uništenog naselja u Belegišu analogan nalazima iz kuće 3 na "Reci" objavljen kod Bajalović-Birtašević M., Srednjovekovna keramika, 11, 60. U skoro objavljenom Zborniku radova: Arheološka istraživanja duž autoputa kroz Srem, Novi Sad 1995, - iz dva naselja i dve nekropole potiče materijal srodan beogradskom: Minić D., Ranosrednjovekovno naselje kod Adaševaca, 249-253; Tadin Lj., Ranosrednjovekovna nekropola kod Manđelosa, 257-268, - gde je u grobu 31 sa lunulastim naušnicama sa zvezdolikim priveskom livenim u tehnici ranog IX veka nađen i prsten sa glavom od kružno obmotane žice kao iz donjogradske Beogradske nekropole i naušnica sa stošcem; Minić D., Srednjovekovna nekropola na Vrcalovoj vodenici, 287-299, - u groblju r H-XIV veka publikovala je grob 100 sa nalazom krsta priveska, srodnog beogradskim nalazima; Gačić D., Srednjovekovna nalazišta, 237, Selište, Laćarak je naselje koje počinje u poslednjoj četvrtini XI veka i traje kroz XII vek a ima keramiku srodnu beogradskoj.
25. Janković M., Slovensko naselje kod Zemuna, Rad Vojvođanskih muzeja 35 za 1996. godinu (u štampi).
26. Uvid u materijal iskopan 1993. godine omogućio mi je rukovodilac istraživanja Stanko Trifunović na čemu se kolegi najlepše zahvaljujem.
27. Mano-Zisi Ć., Ljubinković M., Garašanin M., Kovačević J., Veselinović R. Zaštitno iskopavanje kod Pančeva, Muzeji. 1. Beograd, 1948. S. 53-95.
28. Stanojević N. Naselja VIII-IX veka u Vojvodini, Rad Vojvođanskih muzeja. 30. Novi Sad, 1987. S. 119-144.
29. Janković M. i Đ. Sloveni... S. 116.
30. Zaštitna iskopavanja Vladimira Stančića u dvorištu Matice srpske; neobjavljeno; zahvaljujem kolegi za uvid u materijal.
31. Dimitrijević D. Brdašica pres de Vojka - necropole Avare, Actes du VIII Congres International des sciences Prehistoriques et Protohistoriques. Beograd, 1971. 5. 160-161. materijal nije objavljen.
32. Kalić-Mijušković J. Beograd... S. 33-34.
33. Constantini Porphyrogeniti. De cerimoniis aulae byzantine I, ed. I. Reisius. Bonnae, 1829. Prevod i komentar Ferjančić B., Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. II Beograd. 1959. S. 78.
34. Novaković S. Ohridska arhiepiskopija u početku XI veka, Glas srpske kraljevske akademije. LXXVI. Beograd, 1908. S. 42-45.
35. Katić V. Arheološko nasleđe Mladenovca, Kultura 011. Časopis za književnost, umetnost i kulturu. 1. Mladenovac. Maj-juni 1995. 37. Sl. 8 daje grozdoliku naušnicu iz Velike Ivan;e sa Kosmaja, analognu beogradskim primercima.
36. Bajalović-Hadži-Pešić M. Unutrašnje utvrđenje... S. 38-39.
37. Βιος και πολιτεια ομολογια και μερικη ναυματων διηγγσις, του 'εν αγιοις πατρος ημών Κλημεντος αρχιεπισκοπου Βουλγαρών ed Migne, PG 126, col. 1192-1240, - prevod i komentar Rajković Ž. Žitije Klimenta Ohridskog. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. Tom I, Beograd, 1955. S. 299.
38. Bajalović-Hadži-Pešić M. Srednjovekovnom Beogradu u pohode (Katalog izložbe Muzeja grada Beograda. 17). Beograd, 1977. S. 73.
39. Marjanović-Vujović G. Krstovi iz zbirke Muzeja grada Beograda, GGD. XXXIX. 1992. S. 19-27.
40. Marjanović-Vujović G. Krstovi od VI do XII veka iz zbirke Narodnog muzeja. Beograd, 1987. S. 52-53, 56-58.
41. Kalić-Mijušković J. Beograd... S. 39.
42. Janković M. i Đ. Podunavski gradovi pomenuti kao postradali 1072. godine, GGB. XXV. 1978. S. 41-57.
43. Janković M. Srednjovekovni ukopi na Malom Kalemegdanu, GGB. XXX. 1983. S. 17.
// Projekat Rastko / Arheologija //
[ Promena pisma
| Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]