Dr Đorđe Janković,
docent Odeljenja za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu
šef Katedre za srednjevekovnu arheologiju

Srednji vek Kosova i Metohije - Arheološka istraživanja

Beograd, 1999

Jedno od opravdanja za agresiju zapadnih zemalja na Jugoslaviju, pronalazi se u odbrani navodno istorijskih prava Albanaca, takozvanih Kosovara, na Kosovo i Metohiju. Tvrdi se da su oni domoroci koje su okupirali Srbi 1912, mada ih je naselila Turska da bi nasiljem zaustavili oslobađanje tih predela Srbije. Vešto osmišljena naučna propaganda, pokušala je da preko Koman-Kruje kulture VII-IX stoleća dokaže veze Albanaca sa predrimskim Ilirima. U novije vreme tvrdi se da Albanci potiču sa područja Kosova i Metohije, što je sažeo Noel Malcolm u svojoj knjizi "Kosovo - A Short History", McMillan Publishing Co. London 1998. Takvi stavovi nemaju potvrde u raspoloživim arheološkim podacima iz Jugoslavije i Albanije. Iako je u vreme Josipa Broza uspostavljen režim neistraživanja srednjevekovne kulture i stanovništva, prikupljena su brojna arheološka svedočanstva, dakle materijalna i lako proverljiva.

Sredinom X stoleća vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit piše daje car Iraklije (610-641) dodelio Srbima za naseljavanje provinciju Dalmaciju (Constantine Porphyrogenitus De administrando imperio, Ed Gy. Moravcsik, English translation by R. J. H. Jenkins, Budapest 1949, cap. 32). Ranije su naučnici smatrali da je Metohija bila krajnja istočna oblast rimske Dalmacije, a da je Kosovo polje bilo u provinciji Meziji. U XI-XII stoleću smatralo se u Carigradu da Dalmacija počinje sa Kosovom, gde žive Dalmati, odnosno Srbi (Anne Comnene, Alexiade - Regne de l'Empereur Alexis I Comnene 1081-1118; texte etabli et traduit par B. Leib, Paris 1937-1945,11, 147-148, 157, 166, 184).

Pripadnost Kosova polja srpskoj državi u IX-X stoleću arheološki najočiglednije dokazuje najstarije srpsko i slovensko administrativno-pravno svedočanstvo iz utvrđenja Čečan kod Vučitrna. To je ulomak krčaga kojim je plaćan porez u vinu, na kome je označena zapremina od šest mernih jedinica, brojem i glagoljskim slovima (G. Tomovic, Inscription glagolitique de Cecan, Revue historique, XXXVII, Institut d'histoire, Belgrade 1990, pp 19). Čečan je verovatno osvojio car Samuilo u ratu protiv Srbije oko 988. godine kada je zarobljen srpski knez Jovan Vladimir, svetitelj čije mošti danas čuva pravoslavna crkva u Elbasanu, u Albaniji.

Na mnogim arheološkim primerima vidi se kontinuitet srpskog stanovništva Kosova i Metohije još od ranovizantijskog doba, odnosno od VI stoleća. Najstariji nesporno srpski nalazi su gromile na planini Ostrvici jugoistočno od Prizrena, pogrebni spomenici iz vremena kada su Srbi spaljivali pokojnike. (Dj. Jankovic: Ravna Gora between Prizren and Strpce - The Oldest Known Serbian Agcheological Find at the South of Serbia, Antiques of Kosovo and Metohija, Book X, Provincial Institute for Preservation of the Cultural Monuments, Pristina, 1977, pp 36). Na njih se nadovezuju groblja IX-XI stoleća, u kojima je nađen nakit uobičajen za Slovene od Moravske do Makedonije, sa osobinama srpskog etničkog prostora: Čečan kod Vučitrna, Matičane, Badovac i Gračanica kod Prištine (A. Backalov: The Early Middle Ages, The Archaeological Treasures of Kosovo and Metohija from the Neolithyc to the Early Middle Ages, Galery of Serbian Academy of Sciencies and Arts, 90, Beograd, 1998, pp 372-391, 678-728). Posebno su značajna groblja u Vrbnici kod Prizrena, Prčevo kod Kline i Vlaštici kod Gnjilana, jer se datuju u XI-XIII stoleće, pa pokazuju da nije bilo diskontinuiteta sahranjivanja (i stanovništva) pre i posle oslobađanja od vizantijske vlasti pred kraj XII stoleća. Kontinuitet srpskih grobalja može se i kasnije uspešno pratiti, preko kamenih nadgrobnih spomenika, počev od XIV-XV stoleća. Posebno su značajni nadgrobni spomenici klesarske škole iz okoline manastira Studenice, XVII-XIX stoleća (M. Ivanovic: Tombstones and Inscriptions at Old Serbian Cemeteries and Church Sites in the Villages of Metohia Podgor and Hvosno, Recueil de Kosovo et Metohija I, Academie Serbe des Sciences et des Arts, Beograd 1990, pp 122).

Koliko je poznato, Kosovo i Metohija, uz Crnu Goru i Hercegovinu, među srpskim oblastima imaju najbrojnije crkve koje služe u kontinuitetu od preko hiljadu godina. Hramovi osnovani u VI-VII ili IX-XI stoleću, kao što su crkve u Lipljanu, Gračanici, Bogorodica Ljeviška u Prizrenu, i druge, još stoje; od turskih i austrijskih razaranja u XVI i XVII stoleću nalaze se u ruševinama Banjska kod Kosovske Mitrovice, Studenica Hvostanska kod Peći, Arhanđeli Prizrenski, itd. Medu brojnim crkvama podignutim pod turskom okupacijom, posebno su značajne one kojima se održava kontinuitet. U Nerodimlju kod Uroševca, u crkvi Svetih Arhanđela, naslikan je portret cara Uroša (1355-1371) u XVI stoleću, a obnavljanje manastira Svetog Uroša krajem XIX stoleća, na crkvištu iz VI-XIV stoleća, brutalno je sprečeno ubistvom ktitora.

Kontinuitet se vidi i u rimsko/vizantijskim utvrđenjima obnovljenim u vreme bugarskih napada na Srbiju u IX-X stoleću, kao što su Čečan, Zvečan, Prizren i Veletin. U Prizrenu je 1072. godine srpski knežević Konstantin Bodin proglašen za bugarskog cara (Georgius Cedrenus loannis Scylitzae ope ab L Bekkero suppletus et emendatus 11, Bonnae, 1839, pp 714-719). Utvrđenja ovog vremena lako se raspoznaju po karakterističnoj srpskoj grnčariji. Međutim, Veletin je pogrešno datovan - nalazi nesumnjivo iz IX-XI stoleća opredeljeni su kao gvozdenodobni ili rimski, a oni iz XV datovani su pre XIII-XIV stoleća. Kontinuitet grnčarije pravljene u zanatskim radionicama gradova na Kosovu i Metohiji, kao i u drugim krajevima Srbije, može se uspešno pratiti do 1690. godine. Posle toga se tradicionalno grnčarstvo održava pre svega u seoskim sredinama.

Središte srpske države u IX-X stoleću bilo je u Metohiji. To proizilazi iz istorijskih i arheoloških podataka. Naime, smatra se da je u Metohiji bio grad Destinik u IX-X stoleću, prvi medu gradovima koje u Srbiji navodi car Konstantin VII Porfirogenit. Analogno Hrvatskoj, gde je prvonavedeni grad Nin ujedno i sedište episkopa za Hrvatsku (DAI, cap. 31; N. Klaić, Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku, Zagreb 1975, 232-239) i Destinik je bio prestonica i sedište episkopa Srbije. Nestmčna iskopavanja preduzeta u Pećkoj patrijaršiji 1931-1932, otkrila su u temeljima mnogo veću staru crkvu, možda trobrodnu baziliku, kojoj pripadaju bočni zidovi središne crkve Svetih Apostola (M. Canak-Medic; L'architecture de la premiere moitie de XIIIeme siecle, II, Institut pour la protection des monuments historique de la Republique de Serbie, Beograd 1995, pp 16-29). Jedino se značajem ovog starog hrama, verovatno starog episkopskog sedišta, može objasniti njegov izbor za presto srpskih arhiepiskopa u XIII stoleću, a ne u nekom monumentalnijem hramu, kakva su bezmalo sva episkopska sedišta tog vremena, takođe podignuta na starijim svetilištima.

Duboki značaj Kosova Polja kao matičnog prostora za srpski narod, pokazuje i raspored dvoraca Nemanjića, najslavnije srpske dinastije (1166-1371). Njihova koncentracija najveća je na jugu Kosova polja, oko današnjeg Uroševca, gde se nekada nalazilo Svrčinsko jezero (S. Cirkovic; Palais princiers autour de l'ancien lac de Kossovo, Recherches sur Vart, 20, Matica Srpska, Novi Sad 1989, pp 83). Tu je središnje razvode Balkanskog poluostrva. Iz nekadašnjeg jezera, danas iz rečice Nerodimke, vode otiču istovremeno i u Crno i u Egejsko more. Tu su bila smeštena četiri dvorca: Nerodimlja (gde je bila palata i u VI stoleću), Pauni (mesto se spominje u XI stoleću), Svrčin i Štimlje. Zapadno od Štimlja je razvode prema Jadranskom mom. Izbor ovog položaja za najčešće boravište srpskih vladara ne može biti slučajan.

Nasuprot mnogobrojnim primerima materijalne kulture Srba u Srednjem veku, Albanci ne mogu da pokažu ni jedan arheološki trag svog prisustva ni na Kosovu ni u Metohiji. Takvih svedočanstava nema poznatih ni iz XVIII stoleća, kada oni počinju da se šire u tim predelima. Najstariji primeri albanske materijalne kulture, preuzete od Turske, potiču iz XIX stoleća. To su kule, mala porodična utvrđenja raširena naročito u Metohiji, kao i džamije, podizane po sprovedenoj islamizaciji i albanizaciji.

Dr Đorđe Janković

Katedra za srednjevekovnu arheologiju
Filozofski fakultet , Beograd
predmet: srednjevekovna arheologija

Kratka radna biografija

Zaposlio se 1971. u Muzeju Krajine u Negotinu. Od 1977. do 1978. radi u Arheološkom institutu u Beogradu, a potom na Filozofskom fakultetu, kao asistent za srednjevekovnu arheologiju. Magistrirao je 1977. sa temom "Obala Dunava između Sipa i ušća Timoka u VI-XII veku", a sa temom "Stanovništvo Balkana u VI i početkom VII stoleća" doktorira 1987. godine. Mentor je bio profesor Dr Jovan Kovačević. U zvanje docenta izabran je 1988. godine, a za šefa Katedre za srednjevekovnu arheologiju 1997.

Izabrana bibliografija

"Pokretni nalazi sa nekropole i utvrđenja kod Kladova", Starinar XXIV-XXV, Beograd 1973-1974 (1974), 201-225 – Le mobilier archeologique de la necropole et de la forteresse pres de Kladovo, 226. (U članku su objavljeni i razvrstani crtežima predmeti kraja III – kraja IV stoleća, nađeni prilikom izgradnje brodogradilišta i tokom arheoloških iskopavanja tetrarhijskog presidijuma: 13 fibula, 6 narukvica, 4 pređice i kopče, itd., kao i 24 posude iz nekropole i preko 160 primera kuhinjske, gleđosane i druge grnčarije.)

"Srednjevekovna grnčarija donjeg srpskog Podunavlja", Balcanoslavica 3, Prilep-Negotin 1974 (1975), 89-112 – The Medieval Pottery of the Serbian Lower-Danube Basin, 113-119
(U članku je razvrstana i datovana grnčarija VI-VIII i XI-XVI stoleća, prikupljena iskopavanjem i rekognosciranjem, u oblastima Donjeg Milanovca, Kladova i Negotina.)

"Istraživanje spomenika u Vrelu, Šarkamen", Starinar XXXI, Beograd 1980 (1981), 87-92 – Etudes des monuments de Vrelo, Šarkamen, 93. (Objavljen je nalaz delova porfirne, sedeće statue cara iz doba tetrarhije, i postolja na kome se nalazila, otkrivenih zapadno od Negotina.)

"Podunavski deo oblasti Akvisa u VI i početkom VII veka", Arheološki institut, Građa 5, Beograd 1981, 1-194 – La partie danubienne de la region d’Aquis au VI^e et au debut du VII siecle, 195-232. (U knjizi su razvrstana utvrđenja, grnčarija fibule i drugi predmeti, datovani u više slojeva ranovizantijskog doba, na osnovu naslojavanja, tipologije i analiza vizantijskog novca i pisanih izvora.)

"Neka zapažanja o vlastelinskim šlemovima na likovnim predstavama u Srbiji XIV-XV stoleća", Zbornik filozofskog fakulteta A XVI, Beograd 1989, 147-162. (Na osnovu predstava šlemova sa ili bez ličine, na živopisu, novcu, pečatima, građevinama i drugom, ustanovljena je njihova tradicionalna upotreba u jugoistočnoj Evropi, a likovno predstavljanje kao grba samo u srpskim zemljama, pod uticajem zapada.)

(sa M. Janković) Sloveni u jugoslovenskom Podunavlju, Muzej grada Beograda, Beograd 1990, 1-141 – Les Slaves du bassin danubien Yougoslave, 143-149. (U monografiji – katalogu, obrađeno je preko 1000 predmeta V-XIII stoleća, koji pripadaju Slovenima i narodima sa kojima su Sloveni živeli u Podunavlju, prikupljenih iz blizu 30 ustanova bivše Jugoslavije.)

"The Serbs in the Balkans in the Light of Archaeological Findings", The Serbian Question in The Balkans, Faculty of Geography – University of Belgrade, 1995, 125-146. (Pomoću arheoloških, epigrafskih, pisanih i etnoloških izvora, definisana je kultura Srba u prošlosti, pomoću koje je određen prostor etničkog jezgra Srba između Pomoravlja i Pounja, Posavine i Jadranskog mora, u kontinuitetu od ranog srednjeg veka.)

Rad na projektima

• Arheološko istraživanje svetilišta Zahumsko-hercegovačke eparhije.
• Istraživanje manastira Svetog Arhangela Mihaila na Prevlaci.
• Obnova pravoslavnog nasleđa u Dabro-bosanskoj eparhiji – arheološka istraživanja.

Oblast užeg interesovanja

Materijalna i duhovna kultura, srednji vek Jugoistočne Evrope, i manastira, poreklo Slovena i Srba.

// Projekat Rastko / Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]