Srbi u istočnoevropskoj dijaspori

Ljubivoje Cerović

Srbi u Slovačkoj

• Srpski šajkaši u Gornjoj Zemlji
• Srpska vlastela u Gornjoj Zemlji
• Slavni rod Bakića
• Komoran - šajkaško središte
• Doseljavanje Srba iz Gornjeg Kovina
• Gornja Zemlja - krajnja tačka Velike seobe Srba
• Jovan Monasterlija
• Adam Faldvarija
• Stefan Prodan Šteta
• Seobe Srba u Slovačku
• Duhovni život Komoranaca
• Gavrilo Stefanović Venclović
• Komoranci u romanu "Zlatan čovek"
• Srbi na školovanju u Slovačkoj
• Studentsko udruženje "Sloboda" u Bratislavi
• Nestajanje Srba
• Srbi u Slovačkoj u XX veku

U proteklim vekovima, Srbi su živeli u mnogim gradskim i seoskim sredinama u Slovačkoj. Živeći stolećima sa Slovacima i drugim narodima na tlu ove slovenske zemlje visoke kulture, stvorili su bogatu kulturno-istorijsku baštinu. Ona, u isto vreme, predstavlja sponu između srpskog i slovačkog naroda.

Srpski šajkaši u Gornjoj Zemlji

Šajkaši su bili najstarije srpsko stanovništvo koje je u srednjem veku počelo da naseljava Gornju Zemlju u današnjoj Slovačkoj.

Ploveći šajkama Dunavom i njegovim pritokama, dobro naoružani, bili su od velike koristi ugarskim vladarima i u ratu i miru. Uočavajući njihov značaj, ugarski kralj Ištvan I je, početkom XI veka, srpske šajkaše u južnim delovima Ugarske darivao povlasticama. Srpski šajkaši su svoje ratničke sposobnosti pokazali u Gornjoj Zemlji u vreme rata koji je ugarski kralj Bela IV poveo protiv Fridriha Austrijskog. Posle uspešno okončanog rata, 1241. godine, Bela IV je šajkašima proširio povlastice. Njihovo središte u Gornjoj Zemlji je postao Komoran.

Šajkaši još više dobijaju na značaju u vremenu kada Turci počinju da upadaju sa balkanskog na panonsko područje. To je navelo ugarskog kralja Matiju Korvina da preduzme korake u pravcu reorganizacije šajkaške flotile. Njen sastav pojačalo je srpsko stanovništvo posle pada Despotovine. Uvažavajući njihov način života u staroj postojbini, Matija Korvin organizuje šajkaše po načelu porodične zadruge ili družine. Zadruzi su pripadale one porodice čiji su članovi služili po rekama pod zastavom šajkaškog kapetana "sa mačem ili veslom". Ugarski kralj je dozvoljavao šajkašima da sa porodicama žive u logorima, tako da su ih u ratovima pratili žene i deca. Po prestanku ratovanja, živeli su na svojim imanjima u krugu porodice.

U miru, šajkaši su bili gospodari u svojim naseljima, autonomno upravljajući poslovima, uživajući određene plemićke povlastice. Govoreći o šajkašima, istoričar Gavrilo Vitković je naglasio: "Junaštvom i durašnošću nadmašili su i same Špartance." Matiji Korvinu je dobro došla pomoć ratobornih Srba, "koji su se odlikovali građenjem ubojnih lađa i veštinom vojevanja na vodi". Uvažavajući želju srpskih šajkaša da imaju što samostalniji status, Matija Korvin je komandovanje flotilom poverio vojvodama (vajde) iz redova Srba. Šajkaške snage je rasporedio duž Dunava, od Đura do Zemuna.

Srpska vlastela u Gornjoj Zemlji

Srpsko plemstvo na tlu današnje Slovačke pojavljuje se polovinom XII veka, u vreme vladavine maloletnog ugarskog kralja Geze II, čija je majka, kraljica Jelena, bila kćerka raškog župana Uroša I. U ime maloletnog kralja, kao ugarski palatin, vladao je Beloš, brat kraljice Jelene. U ratu protiv bavarskog hercega Hajnriha, palatin Beloš je odlučujuću bitku dobio pod Bratislavom, 1146. godine. Prvo utvrđenje u Trnavi, značajnom verskom i kulturnom centru Slovaka, 1152. godine izgradio je palatin Beloš.

Pod pritiskom Turaka, srpsko stanovništvo sa Balkanskog poluostrva, predvođeno svojim plemstvom, po odobrenju ugarskih kraljeva, naseljava i Gornju Zemlju.

Srpski despot Đurađ Branković dobio je od ugarskog kralja Matije Korvina posede na Velikom žitnom ostrvu, između Bratislave i Komorana, sa sedištem u Dunajskoj Stredi. Bio je tako prvi među srpskom vlastelom koji je imao posede na tlu Slovačke. Može se smatrati kao izvesno da od tada - prve polovine XV veka - datiraju doseljavanja srpskog stanovništva u Slovačku.

Na poziv kralja Matije Korvina, 1469. godine u Ugarsku dolazi zetski vojvoda Miloš Belmužević. Posede je dobio u Njitranskoj županiji, čije se sedište nalazilo u Šaštinu, odnosno Šašvaru. Za ratne zasluge u borbama protiv vojske nemačkog cara i poljskog kralja, kralj Matija Korvin mu je dodelio imanja u Tamiškoj županiji u Banatu i zvanje "egregijusa".

Vojvoda Miloš Belmužević poticao je iz ugledne zetske vlastelinske porodice, čiji se preci pominju iz vremena despota Stefana Lazarevića. Posle pada Meduna, na istoku od Podgorice, gde je bio zapovednik grada i zetski vojvoda, 1456. godine, na poziv despota Lazara Brankovića, odlazi u Srebrenicu za zapovednika grada. Posle pada i ovog utvrđenja, vojvoda Belmužević dolazi u Jagodinu, gde je u tursko vreme postao subaša. Na poziv kralja Matije Korvina prešao je u Ugarsku u Šaština u Gornjoj Zemlji. Pošto je dobio prostrana imanja u Banatu, preneo je sedište svojih poseda u Munaru u neposrednoj blizini manastira Bezdina, na Morišu. U poslednjoj bici koju je vodio protiv Turaka, Belmužević je 1501. godine bio smrtno ranjen, a izgubio je i sina jedinca. Napisao je oporuku, kojom je, u prisustvu kaluđera Timoteja iz Hilandara, imanja dodelio kćerki Milici, udatoj za vojvodu Stefana Jakšića. Bio je to prvi testament pisan među Srbima u Ugarskoj.

Drugom polovinom XV veka, na tlu Slovačke, ratničkim podvizima su se proslavili mnogi srpski velikaši. Bilo je to vreme ratova ugarskih kraljeva protiv poljskih i nemačkih vladara. U bici kod Košica u sastavu vojske ugarskog kralja Matije Korvina 1474. godine proslavio se vojvoda Dmitar Jakšić, junak srpskih narodnih pesama, koji je posedovao desetine naselja u Pomorišju. Skriven u šumi sa konjičkim odredom, uz veliku ratnu veštinu i hrabrost, ispresecao je neprijateljsku vojsku i potom osvojio gradove Humene i Mihalovce, koje je držala vojska poljskog kralja. Njegov sin Stefan se istakao hrabrošću 1490. godine kada je u dvoboju pobedio jednog megdandžiju, pa se poljska vojska povukla. Sledeće godine opet su se kod Košica sukobile poljska vojska kralja Alberta i ugarska kralja Vladislava. Pobedi ugarske vojske doprineli su srpski odredi koje su predvodili vojvoda Miloš Belmužević i braća Jakšići.

U ratu protiv austrijske vojske koja je zagospodarila Srednjom Slovačkom, 1528. godine proslavila se srpska vojska sastavljena od 2.000 konjanika, kojom je komandovao despot Radič Božić. I početkom XVII veka, srpska vlastela se isticala u bitkama na području Istočne Slovačke. U dva boja za Košice, 1604. i 1619. godine ključnu ulogu imao je srpski vojvoda Deli Marko.

Prvom polovinom XVI veka u Gornjoj Ugarskoj pominju se Ovčarevići, koji dobijaju posede na teritoriji današnje Slovačke. Bio je to najpre Petar 1534, a potom 1547. Mihajlo Ovčarević, u Komoranskoj županiji, kada je bio komandant grada Komarana. Ovčarevići se pominju u XVII veku kao zapovednici utvrđenja Visoko na Moravi.

Posle uništenja Carstva Jovana Nenada, njegov bliski saradnik Radoslav Čelnik 1530. godine dolazi sa 20.000 ljudi u Gornju Zemlju, gde je od Ferdinanda dobio utvrđeni grad Hričov u blizini Trenčina.

Slavni rod Bakića

Dvadesetih godina XVI veka Ugarska se našla suočena sa turskom najezdom. Iscrpljena od unutrašnjih borbi, koje kulminiraju Dožinim ustankom 1514. godine, ona nije bila sposobna da se odlučno odupre otomanskim osvajačima. To se pokazalo i 1521. godine, kada je pod turskom opsadom pao Beograd.

Našavši se pred neposrednom turskom opasnošću, ugarski kralj Lajoš II je uz pomoć Srba organizovao odbranu južnih granica ispred otomanske najezde. Na predlog arhibiskupa Tomorija, uspostavio je saradnju sa srpskim velmožom Pavlom Bakićem 1525. godine.

Pavle Bakić, poslednji srpski titularni despot, poticao je iz stare srpske plemićke porodice sa Venčaca. Prema navodima istoričara Milana Milićevića, na vrhu Venčaca još u XIX veku su se nalazile "stare zidine za koje narod priča da su Bakićevi dvori". Pod Turcima Bakići su zadržali deo poseda, koji su se prostirali na pedesetak naselja. Čitava oblast oko Venčaca u narodnoj tradiciji do prošlog veka je nazivna "Bakićeva zemlja".

Ugarskom kralju je za odbranu granica prema turskoj, koje je naseljavalo srpsko stanovništvo, bio neophodan zapovednik koji će imati puno poverenje naroda. Najpogodnija ličnost među srpskim velikašima bio je baš Pavle Bakić. Svojim ratničkim i moralnim vrlinama, predstavljao je uzor i svetinju mnogim srpskim generacijama. Pošto je od ugarskog kralja dobio potvrdu da će se Srbima zajamčiti verska i nacionalna sloboda, dobivši nove povlastice za srpske šajkaše, Pavle Bakić je sa svojom braćom i mnoštvom naroda prešao u Ugarsku. Ovde je dobio velike posede, odgovarajuće onima u zavičaju. Za sedište je dobio Lak, sa okolnim naseljima. Ovde je postavljen na čelo kraljeve obaveštajne službe, sa zadatkom da, preko svojih ljudi, motri na kretanje turske vojske, koja se pripremala da izvrši odlučujući juriš i porazi ugarsku vojnu silu.

Pavle Bakić je stekao veliki ugled u Ugarskoj, i to ne samo među Srbima. Biskup Nadaždi ga je okarakterisao kao "mudrog i hrabrog čoveka, iskusnog u ratnoj veštini, koji u Turskoj ima rođake, pa i uhode, koji ga o svemu obaveštavaju".

Ipak, onemoćalu Ugarsku Turci su lako savladali; njena odbrambena moć je slomljena u Mohačkoj bici 1526. godine, kada je život izgubio i kralj Lajoš II. Učesnik bitke bio je i Pavle Bakić, koji je ugarskog kralja savetovao kako da organizuje odbranu, ali to nije bilo prihvaćeno. On je predlagao da ugarska vojska na bojnom polju dočeka tursku vojsku ograđenu kolima, umesto da se direktno sudari sa njom. Posle ove bitke čitav panonski prostor bio je otvoren turskoj ekspanziji. Propasti Ugarske značajno je doprinela i činjenica da je kraljevski tron bio upražnjen pa su se razbuktale borbe između pretendenata na presto: Ferdinanda Habzburškog i erdeljskog kneza Janoša Zapolje. Pošto je kraće vreme bio na strani erdeljskog kneza, Pavle Bakić je prešao na stranu Ferdinanda Habzburškog i ostao mu veran do svoje smrti.

Ceneći ratničke sposobnosti Pavla Bakića, ugarski kralj Ferdinand ga je postavio za zapovednika šajkaša u Gornjoj Ugarskoj. Osnovni zadataka Bakićeve vojske bio je da spreči prodor turske vojske prema Beču. Pošto je doprineo odbrani Beča od turske opsade 1529. godine, postao je simbol junaštva, čija je slava borca protiv Turaka proneta čitavim hrišćanskim svetom. U njemu su Srbi videli svog najmoćnijeg zaštitnika. Njegovo ime ovaploćivalo je herojsku borbu srpskog naroda protiv osmanskih osvajača.

Zbog svojih zasluga Pavle Bakić je od Ferdinanda dobio zvanje "manjifikus" - uzvišeni, i imanja u Gornjoj Zemlji.

Područje Zapadne Slovačke Pavle Bakić je naseljavao srpskim stanovništvom. O tome svedoči njegova prepiska sa Ferdinandom Habzburškim.

Posedi Pavla Bakića su se protezali od reke Trnavke i istoimenog utvrđenja do krajnjeg zapada Slovačke - Holiča na reci Moravi, u dužini skoro stotinu kilometara. U neposrednoj blizini utvrđenja Trnave, u kanjonu Trnavke, u tesnacu na Malim Karpatima, Pavle Bakić je sa suprugom Teodorom i kćerkama Margaritom i Angelinom posedovao utvrđeni grad-zamak Oštri Kamen, na teško pristupačnom uzvišenju. Bilo je to nadaleko čuveno "orlovsko gnezdo". U svom delu Deli Bakić, Jaša Ignjatović je napisao: "Deli Pavle je timario i jahao pripitomljene jelene gorske". Posedi Bakića su se završavali utvrđenjem Holičem na Moravi, koje je držao njegov brat Petar sa svojih hiljadu konjanika i čuvenim hajducima.

Uočavajući značaj šajkaša za odbranu zemlje, Ferdinand je Pavlu Bakiću dao zadatak da ojača šajkašku flotilu. Pored punktova u Gornjoj Zemlji - u Komoranu, Šalji, Ostrogonu i Ćuru i njima pribrežnim rekama, organizovao je šajkaše i na Dravi, Muri i Savi.

Imajući u vidu značaj Srba uoči predstojećih bitaka sa Turcima i u tom kontekstu mesto Pavla Bakića, Ferdinand Habzburški mu je 1537. godine dodelio titulu srpskog despota. U njemu je video ličnost sposobnu da održava vezu i prati situaciju u redovima Srba na Zapoljinoj strani i na turskom području. Zato je Bakić iste godine imenovan i za kapetana husara u jačini 2.000 srpskih konjanika. Međutim, uskoro je poginuo u sukobu sa turskom vojskom u Slavoniji.

Iza Pavla Bakića ostale su njegove kćerke Margarita i Angelina. Za ime Angeline Bakić vezan je tzv. "marjanski kult" u Šaštinu, 1564. godine. Među naslednicima se isticao Petar Bakić, koji je učestvovao u Tridesetogodišnjem ratu (1618-1648) na strani austrijskog cara, protiv vojske erdeljskog kneza Betlena. Bakićevi su u XVII veku imali posede u Šaštinu, Holiču i Ostriježu. Tamo je postojala i srpska pravoslavna crkva. U Holiču je ona zabeležena 1663. godine. Bakići su pominjani još i u XVIII veku.

Komoran - šajkaško središte

U istoriji Srba u Slovačkoj, od njenih početaka do današnjeg vremena, središnje mesto pripada Komoranu, smeštenom na ušću reke Vaga u Dunav.

U vreme posle Mohačke bitke 1526. godine, kada su Turci počeli da ugrožavaju opstanak Ugarske, Ugarski sabor je 1531. godine imenovao vojvodu Pavla Bakića za zapovednika srpskih šajkaša na području od Požuna do Ostrogona. Ugarski sabor je odlučio 1536. godine da se prava šajkaša svuda priznaju, jer su oni bili neophodni za opstanak kraljevstva.

Središte šajkaša u Gornjoj Zemlji postao je Komoran, o kojem je Gavrilo Vitković napisao: "Komoran se održa za sve vreme turskog gospodarstva, njega ne dadoše šajkaši, a Turci ne mogaše ga zadobiti ni silom oružja ni novcem. Pa i onda kada su prodirali do Beča i do Zlatnoga Praga, Komoran stajaše kao stena u sredini te turske poplave".

Komoran je postao utočište mnogima koji su bežali ispred turskih progona. "U tom najtvrđem gradu nađoše zaklona svi dobegli trgovci, jer van zidina gradskih ne beše u to nesrećno doba zaklona za trgovce i mirne građane", ističe Gavrilo Vitković.

Na mestu na kome se kasnije razvio Komoran, na ušću Vaga u Dunav, nalazilo se rimsko vojno utvrđenje. Komoran se pominje i u srednjem veku, u dokumentu iz 1218. godine. Ugarski kralj Bela IV je 1265. naselju priznao status grada. U vreme Karla Roberta, Komoran je 1331. godine izuzet ispod županijskih ingerencija. S druge strane, gradsko naselje izvan utvrđenja izborilo se za izuzeće ispod nadležnosti vojničkog plemstva. U vreme kralja Matije Korvina, drugom polovinom XV veka, komoranska tvrđava je dobila izgled velelepnog reprezentativnog renesansnog dvorca.

Posle prestanka turske opsade Beča 1529. godine Ferdinand Habzburški je potvrdio sve privilegije koje su ovom gradu ranije davali ugarski kraljevi. Tada je izvršena rekonstrukcija srednjovekovne tvrđave, koja je ojačana bastionima po nacrtima italijanskih projektanata. Na taj način, ovo utvrđenje je postalo glavna odbrana Beča od turskih upada sa Dunava. U godinama koje su prethodile austrijsko-turskom ratu (1683-1699), austrijski car Leopold I je izgradio novu tvrđavu. Sa starom tvrđavom ona je činila jedinstveni sistem odbrane, koji se u ovom ratu pokazao neosvojivim. Izgradnja tzv. "Palatinske linije" (1839-1847) predstavljala je vrhunac graditeljstva bastionskih utvrđenja svoga doba.

Od prve opsade Beča 1529. pa sve do poslednje opsade 1683. godine, istorija Komorana bila je ispunjena neprestanom borbom protiv Osmanlija, na granici dveju imperija.

U vreme "Dugog rata" (1593-1606) Komoran je odigrao odlučujuću ulogu u odbrani Beča. U nezadrživom naletu prema Beču, turska vojska je pod vođstvom velikog vezira Sinan-paše, u leto 1594. godine, osvojila sva utvrđenja na Dunavu, prema Beču. Tada su Turci opkolili i Komoran sa Dunava i sa kopna. Srpskom posadom tvrđave komandovao je šajkaški vojvoda Vuk Stančić, koji je prinudio tursku vojsku da odustane od opsade. Ovu veliku bitku zabeležili su mađarski izvori: "Sinan zatim pođe na Komoran, koji junački branjaše Vuk Sančić. Sinan, pošto je načinio most, potajno je gradio rovove i podzemne prolaze u nameri da sa barutom poruši gradske zidine. U odsudnom trenutku opazi Stančić nameru Turaka i odvaži se da sve to sruši. Na čelu svojih šajkaša junački napadne na Turke na suvom i na vodi i uništi svu tursku opremu. Mnoge lađe je potopio, a neke je oteo. Stančić je od početka do 28. oktobra slavno branio Komoran, i pošto je golemu Sinanovu vojsku suzbio, stiže u Komoran nadvojvoda Matija sa četiri hiljade vojnika.

Pri kraju rata, 1605. godine, kada su Turci ponovo osvojili Višegrad i Ostrogon, Komoran je ostao neosvojiv. Na šajkama ispred grada sklopljen je mir među zaraćenim stranama. Od tada, u svim narednim austrijsko-turskim ratovima, Turci su zaobilazili Komoran.

Ratna razaranja su gotovo opustošila Gornju Zemlju, pa je austrijska vlast preduzela mere da je naseli. U okolini Komorana živele su raspuštene čete Srba ratnika, kojima su u ratu komandovali vojvode Deli Marko, Petar Rac i Sava Temišvarac. Deo njihovih vojnika je stupio u redove komoranskih šajkaša.

Doseljavanje Srba iz Gornjeg Kovina

Početkom XVII veka, sklanjajući se ispred turskih progona, koji su bili pojačani posle "Dugog rata" (1593-1606), u Komoran se doseljavaju stanovnici iz Srpskog Kovina.

Prošlost Kovinaca, koji su se u Komoran doselili sa ostrva Čepela, južno od Budima, bila je ispunjena neprestanom borbom za očuvanje nacionalnog identiteta i lične slobode. Njihova prošlost, u malom, ocrtava prošlost srpskog naroda u vreme turskih osvajanja.

Krajem XIV i početkom XV veka srpsko varoško stanovništvo napušta svoja ognjišta u Srbiji, prelazi Dunav i nasuprot Smederevu naseljava Kovin. Istoričar Dušan J. Popović, u monografiji Srbi u Vojvodini, navodi da se imućno gradsko stanovništvo " iz raznih varoških naselja Srbije sklonilo u Kovin, verujući da će ovde biti dovoljno obezbeđeno od Turaka snagom mađarske države i Dunavom kao prirodnom branom". Privilegijama koje su 1405. kovinski Srbi dobili od ugarskih kraljeva obezbeđena im je sloboda veroispovesti i upotreba maternjeg jezika. Sem toga, dobili su unutrašnju samoupravu i bili oslobođeni plaćanja većine poreza, prireza i raznih dažbina. Pored prava da drže sajam, kovinski Srbi su dobili patronsko pravo da biraju i postavljaju sveštenike, koje je potvrđivao nadležni episkop. Izgradili su i pristanište, nasuprot Smederevu. Zauzvrat, imali su određene obaveze prema državi.

Posle smrti kralja Žigmunda i prvog pada Smedereva 1439. godine, Kovinci su zaključili da im u ovom gradu više nema opstanka, pa su počeli da traže mesto bezbedno od domašaja Turaka. Ocenili su da se takvo mesto nalazi na ostrvu Čepelu, 40 km južno od Budima. Tim pre što nisu mogli da se nasele u Budim, jer ih kao "šizmatike" nisu primali. U novom naselju na Čepelu mogli su živeti po svojim običajima, ne napuštajući veru i jezik predaka. Ovde su sa stanovnicima svojih pustara iz Skorenovca i Bavaništa, koje su sobom poveli, podigli naselje koje su nazvali Gornji, a kasnije Srpski ili Racki Kovin.

Na Čepelu su zatekli srpsko stanovništvo, koje je, bežeći od Turaka, ovde došlo 1426. godine. Ugarski kralj Ladislav potvrdio je 1447. godine Srbima privilegije koje su imali u Donjem Kovinu.

Ni ovde nisu našli spokoja. Naime, prodirući prema središtu Evrope, Turci su 1541. godine zauzeli Srpski Kovin, u isto vreme kada i prestonicu Ugarske - Budim.

Pod turskom vladavinom, izgubivši kraljevske privilegije, Kovinci su obezbedili 700.000 aspri za koje su dobili u zakup svoj grad. U to vreme Kovinci su imali svoga kneza. U narednim decenijama, putopisci Srpski Kovin opisuju kao idiličnu varošicu. Putopisac Stefan Gerlah je 1567. godine zabeležio da su ovde živeli Srbi, "koji imaju lepu, živopisnu crkvu, grčke su vere". Zabeležio je i da se u Srpskom Kovinu održavaju veliki sajmovi. Na njih su dolazili i trgovci čak iz Beča. O imovnom stanju Kovinaca govori i podatak da su bili "zdatelji" mitropolitske crkve manastira Hopova 1576. godine.

Položaj Srba u Gornjem Kovinu iz osnova se izmenio u vreme "Dugog rata" (1593-1606), kada su stali na stranu hrišćanske vojske i pomagali je. Po završetku rata bili su izloženi progonima, a izgubili su i olakšice. Zato su odlučili ponovo da se sele. Ovog puta odabrali su Komoran. Odluka da se sele u ovaj grad zasnivala se na proceni da će u ovom jedinom gradu van Otomanske imperije koji je imao organizovanu srpsku pravoslavnu crkvenu opštinu moći da se uspešno bave trgovinom i zanatima, na osnovu privilegija koje su im u ranijim vekovima davali ugarski kraljevi. Početkom XVII veka doselili su se u Komoran.

Dolazak Kovinaca uneo je kvalitetne promene u život Srba u Komoranu, tim pre što se izmenila socijalna struktura stanovništva. Do njihovog dolaska dominirao je vojnički stalež. Sada su vodeće društvene pozicije preuzeli Kovinci, kao bogati i umešni trgovci i zanatlije. U odnosu na starosedeoce, šajkaše, imali su razvijeniju građansku svest i širu kulturu. Od izuzetnog značaja za regulisanje položaja srpskog naroda u ovom gradu bilo je poznavanje prava privilegovanih opština, nepoznato šajkašima, koji su znali samo za odredbe Dvorske komore. Tu je u početku dovodilo do izvesnih nesuglasica između starosedelaca i doseljenika, koje su vremenom prevaziđene, posebno preko posredovanja zajedničke crvene opštine.

Komoranska građanska klasa se brzo obogatila trgovinom žitom, vinom i drvetom sa obližnjih ravnica i udaljenih brdovitih i planinskih područja Slovačke. Vremenom, izgrađena je moćna trgovačka flotila. Za ovako snažan uspon Komorana, posebno srpskog stanovništva u njemu, postojala je solidna ekonomska osnova, koju su u ranijim vekovima izgradili komoranski šajkaši i građansko stanovništvo. To je dovelo do velikih promena u životu Srba u Komoranu. Grad je sve više dobijao barokni izgled. Na osnovu urbanističkih zahteva Srbi su gradili nove kuće, a najraskošnije su bile koncentrisane u ulici Svetog Andrije, koja je drugom polovinom XVII veka dobila naziv Srpska ili Racka ulica. Nastupilo je mirno doba, stekli su se uslovi za ekonomski prosperitet grada, što je menjalo način života, po uzoru na onaj koji se vodio u Beču.

Svedočanstvo o životu Srba u Komoranu u drugoj polovini XVII veka dao je Jakob Toli, austrijski putopisac: "Stanovnici su mu Mađari i Srbi. mali je broj Nemaca. Ovde živi narod, kao što ga nisam nigde video. Svaki je veseo, raspoložen i srećan. Čovek bi pomislio da je ovde iz dana u dan svetkovina i večita svadba. A svemu je uzrok, što velika gomila vojnika, i množina činovnika, živi na plodnoj zemlji u izobilju i u velikom blagostanju".

Zahvaljujući doseljenicima iz Srpskog Kovina, Komoranci su 1655. godine dobili kraljevsku diplomu od Ferdinanda III, kojom su im priznata sva prava koja su njihovi preci stekli pre dva i po veka. Zahvaljujući ovoj diplomi, Komoranci su mogli dočekati patrijarha Arsenija III Čarnojevića i vođstvo srpskog naroda 1690. godine, kao najorganizovanija srpska crkvena opština, u kojoj se stekao najsvesniji deo srpskog naroda u Ugarskoj.

Diplomu su dobili i najugledniji srpski plemići u Komoranu. Petar Kapelet, Adam Feldvarija, Jovan Rac i Jovan Monasterlija.

Gornja Zemlja - krajnja tačka Velike seobe Srba

Prekretnicu u životu srpskog naroda predstavljala je Velika seoba 1690. godine pod vođstvom patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Krajnja tačka dokle je dospelo vođstvo srpskog naroda, predvođeno patrijarhom, bio je Komoran. U tom prelomnom trenutku srpske istorije ovaj grad je postao politički i duhovni centar Srba.

Početak Velikog rata 1683. godine između hrišćanske koalicije sa Austrijom na čelu i Otomanske imperije uneo je nemir među Srbe u Komoranu. Međutim, očekivani napad Turaka na grad je izostao, jer se osmanska vojska kretala maršrutom koja je išla desnom obalom Dunava, nasuprot Komoranu. Posle osvajanja Đura, Turci su opseli Beč. Poljski kralj Jan Sobjeski je oslobodio Beč od blokade, a Turci su otpočeli povlačenje. Tako su 1684. godine oslobođeni Višegrad, Vac i Pešta. Na taj način Turci su se odmakli od Komorana. U svim bitkama učestvovali su i Komoranci, posebno njihova konjica, koju je predvodio kapetan Jovan Monasterlija, iz komoranske plemićke porodice. Posle osvajanja Budima 1686. godine, Komoranci su se vratili kućama. Hrišćanska vojska je nastavila prodor prema jugu. Prešavši Savu i Dunav oslobodila je čitavo područje severno od Šare. Prethodnice su doprle do severne Makedonije. Snažnim protivnapadom Turci su zaustavili hrišćansku vojsku, koja je 1689. godine otpočela povlačenje na sever, prema Savi i Dunavu.

Zbog učešća u ustanku, našavši se pred neposrednom opasnošću od turske odmazde, deo srpskog naroda predvođen patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, krenuo je na Veliku seobu.

Odluci patrijarha Arsenija III Čarnojević da na čelu svoga naroda dođe u Komoran 1690. godine, prethodili su burni događaji.

Prvi boravak patrijarha Arsenija III u Komoranu bio je krajem februara 1687. godine, u jeku pobeda hrišćanske vojske nad Turcima, kada se verovalo da će posle vekovnog ropstva biti obnovljeno Srpsko carstvo, kako je to u svome Memorandumu caru Leopoldu I predočavao grof Đorđe Branković. Iz kratke beleške od 25. februara 1687. godine koja se nalazi u Protokolu srpske crvene opštine može se razabrati samo da je patrijarh boravio u Komoranu. Mogući razlog njegovog boravka mogla je biti namera da se u ovom gradu, koji je imao najorganizovaniju srpsku opštinu i u kojem su živeli mnogi školovani ljudi, obavesti o stavovima Carskog dvora prema budućnosti srpskog naroda posle proterivanja Turaka sa Balkanskog poluostrva.

U sasvim drugom kontekstu odvijao se drugi boravak patrijarha Arsenija III u Komoranu drugom polovinom novembra 1689. godine u jeku priprema srpskog naroda za povlačenje ispred turske osvete.

Posle sastanka sa generalom Pikolominijem, glavnokomandujućim hrišćanskih snaga, u Prizrenu 6. novembra 1689. godine, patrijarh Arsenije III je 9. novembra 1689. godine, obuzet strahom od osvete Mahmud-paše koji je tražio njegovu glavu i pretio narodu istrebljenjem, krenuo ponovo u Komoran posle nepune tri godine.

Ovde je došao sa jenopoljskim vladikom Isaijom Đakovićem, kojeg je kao poznavaoca prilika na Bečkom dvoru i znalca latinskog i nemačkog jezika uzeo za savetnika i pomoćnika.

Iz Komorana, 17. novembra 1689. patrijarh Arsenije III šalje episkopa Isaiju u Beč da upozna cara Leopolda I i kancelara Teodora Štaremberga sa njegovim zahtevom da imperator Svete Rimske Imperije primi Srbe na teritoriju carstva.

U pismu koje je uputio caru tražio je milost i zaštitu. Pozivao se na carevo pismo, koje je po episkopu Isaiji dobio juna 1689. godine, dok je boravio u Beogradu.

U suštini, patrijarhovo pismo je značilo izražavanje zahvalnosti caru Leopoldu I. Zato protosinđel Stefan Čakić, autor monografije o Velikoj seobi Srba, ističe da pismo predstavlja "usrdnu i potresnu molbu da se car smiluje na njegov narod".

Pored navedenog, u pomenutom pismu patrijarh govori i o patnjama svoga naroda pod Turcima koji provode divljaštvo i nemilosrdno se svete. Piše o tome kako je dospeo u Beograd, o pregovorima sa Pikolominijem u Prizrenu, kao i o odluci da se uputi u Komoran i odatle zatraži od cara da prihvati narod koji se spremao da napusti svoja ognjišta.

O boravku patrijarha Arsenija III u Komoranu svedoči komoranski Protokol, u kojem je, pod datumom: 1. januar 1690. godine, zapisano da je konačio kod Nikole Somborlije.

Patrijarh Arsenije III Čarnojević se zahvalio Komorancima na gostoprimstvu pismom, koje im je 21. juna 1690. godine uputio preko Nikole Somborlije. Pored izražavanja blagodarnosti na srdačnom prijemu, molio ih je da se u Beču interesuju za stvari srpskog naroda i da mu odmah jave "vsaku volju i misal gospodsku".

Pismo Komorancima patrijarh je uputio neposredno posle Sabora u Beogradu, 18. juna 1690. godine, kada je odlučeno da se narod povuče na sever, ispred neposredne turske opasnosti. Očigledno je da je patrijarh već tada Komoran odredio za krajnju tačku seobe.

U leto 1690. patrijarh se po treći put našao u Komoranu. Ovoga puta bio je na čelu naroda koji je izbegao ispred turske opasnosti. Odavde je poslao izaslanstvo u Beč da dobije privilegije za svoj narod.

U tom trenutku, Komoran je postao duhovno i svetovno sedište srpskog naroda. U Gornjoj Zemlji se sleglo vođstvo naroda: sveštenstvo, plemstvo, trgovci i zanatlije.

Strateški gledano, patrijarh je želeo da cara i Dvor ubedi da nisu u pitanju neorganizovani prognanici i očajnici, već samosvestan, hrabar i odlučan narod za koga moli azil i zaštitu. Posebno je naglasio da se odaziva na poziv koji je car Leopold 6. aprila 1690. godine uputio Srbima.

Patrijarh je u Beč uputio delegaciju sa episkopom Isaijom Đakovićem na čelu. Pored njega u delegaciji su bili i Komoranci: Adam Feldvarija i Jovan Monasterlija.

Pre nego što će otpočeti pregovore, patrijarhovi opunomoćenici su konsultovali grofa Đorđa Brankovića, nesuđenog srpskog despota i obnovitelja Carstva, koji se nalazio u konfinaciji u Beču, jer je od cara tražio da obnovljenom Srpskom carstvu priključi i teritorije koje su se nalazile u interesnoj sferi Bečkog dvora.

Rezultat pregovora bila je prva privilegija, koju su patrijarhu u Komoran 21. avgusta 1690. godine doneli njegovi izaslanici. Srbima je zagarantovana narodno-crkvena autonomija. Ovaj temeljni dokument postao je osnovom za regulisanje statusa srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji.

Jovan Monasterlija

Srbi iz Komorana imali su značajnu ulogu u vreme Bečkog rata i Velike seobe Srba. Među njima se posebno isticao Jovan Monasterlija. On je posle patrijarha Arsenija III Čarnojevića najznačajnija ličnost iz tog perioda srpske istorije. U bogatoj galeriji likova iz Komorana pripada mu počasno mesto.

Preci Jovana Monasterlije u Komoran doselili su se iz Srpskog Kovina početkom XVII veka.

Posle "Dugog rata", 1606. godine deo srpskog stanovništva iz Srpskog Kovina seli se u Komoran. Među njima su bili i preci Jovana Monasterlije. Ovde je nekoliko srpskih plemića iz Gornjeg Kovina 1655. godine dobilo plemićku titulu. Među njima i Petar, otac Jovanov.

Jovan Monasterlija se pominje kao komoranski vojvoda u bitkama protiv Đerđa Rakocija, erdeljskog kneza. Knežev sin Ferenc kasnije će podići ustanak i iz temelja uzdrmati Habzburško carstvo.

U vreme Velikog rata (1683-1699) Jovan Monasterlija se pominje prilikom pohoda hercega Karla Lotarinškog protiv poslednjeg budimskog paše Ibrahima, koji je branio Đur. Dok je carska armada bila zaustavljena kod Ujvara, Karlo Lotarinški je marširao pored Dunava preko Komorana u nameri da oslobodi Đur, koji su držali i u opsadi turske snage. U toj bici istakao se Jovan Monasterlija.

Posle nekoliko godina, Monasterlija je bio zapažen u borbama u odbrani Golupca od opsade Turaka 1689. godine.

Godina 1690. je značajna u životu Jovana Monasterlije. Tada je 14. aprila sa Adamom Feldvarijom u ime građana Komorana od cara Leopolda I dobio potvrdu povlastica koje je ranije imao Srpski Kovin.

U vremenu kada su se Srbi sa patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem pripremali da, posle Beogradskog sabora juna 1690. godine, pređu u Ugarsku, Jovan Monasterlija se nalazio na južnoj granici, gde je od proleća 1690. godine prikupljao srpsku vojsku. Odatle je baronu Zagi, komandantu Budima, najavio svoj skori dolazak u Budim na čelu srpske vojske, pošto je neposredno pre toga imenovan za rackog, odnosno srpskog kapetana. Srpsku vojsku je doveo u Budim, gde se javio patrijarhu. On je izveo i predvodio Srbe sa patrijarhom na sever, do Komorana, kao krajnjeg odredišta.

U kritičnoj situaciji na frontu sa Turcima, u nameri da uključi i srpsku vojsku, car Leopold I je na predlog komoranskih Srba 11. aprila 1691. godine imenovao Jovana Monasterliju za viceduksa, odnosno podvojvodu. Na taj način Monasterlija je postao zapovednik Srpske vojske u Habzburškom carstvu, što posle njega nikom nije uspelo.

Imenovanjem Monasterlije, car Leopold I je izrazio nadu da će se Srbi pod njegovim vođstvom uspešno boriti protiv Turaka. Imenovanje je u Budimu izvršeno na svečani način na brdu Svetog Gerharda. U pratnji Jovana Monasterlije i dvanaest srpskih oficira i konjanika, sa zastavama koje im je car poklonio, komandant Zagi je svečano dočekao patrijarha Arsenija III sa episkopima. Komandant je pred okupljenim Srbima Jovanu Monasterliji uručio carev dekret i javno ga proglasio za viceduktora.

Glavnina srpske vojske, njih oko deset hiljada sa Monasterlijom na čelu, priključila se armiji kojom je komandovao markgrof Ludvig Badenski.

Trupe su se okupile u Budimu, gde je jula 1691. godine došao Ludvig Badenski. Odatle je srpska vojska zajedno sa austrijskim snagama krenula preko Mohača prema Osijeku. Monasterlijina vojska je išla desnom obalom Dunava, kako bi se susrela sa vojskom Mustafa-paše koji je prešao Savu kod Beograda.

Hrišćanska vojska se u blizini Slankamena našla nasuprot turskoj 19. avgusta 1691. godine. Na početku bitke pao je Mustafa Čuprilić, pa je među Turcima zavladala panika. U odlučujući juriš na Turke prvi je krenuo Jovan Monasterlija na čelu srpske vojske. Iz turskoga tabora izneli su kao ratni plen 34 ratne zastave i 11 tugova. "I sam Monasterlija gonio je Turke... kasapeći ih nemilice".

Posle bitke kod Slankamena, Jovan Monasterlija i srpska vojska dobili su visoka priznanja od strane Bečkog dvora. Tako su herceg Karlo Lotarinški i mark-grof Ludvig Badenski izdali dekret u kojima su odali priznanje Monasterliji i njegovoj vojsci za doprinos pobedi nad Turcima. Car Leopold I mu je darovao zemljište u Tolnajskoj županiji.

U predahu velikih bitaka, od kraja 1691. do proleća 1692. godine, Jovan Monasterlija je boravio u Beču kao izaslanik patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Sa njime su bili episkop Isaija Đaković i kapetan Teodor Rupić.

Već na proleće 1692. godine, srpska vojska je pod vođstvom Jovana Monasterlije upućena prema Velikom Varadinu, kako bi pomogla da ovo utvrđenje konačno padne u ruke carske vojske.

Posle ove bitke, komandno mesto Srpske milicije postala je Baja. Održati Srpsku miliciju na okupu postalo je strateško pitanje za opstanak srpskog naroda na panonskim prostranstvima, s obzirom na činjenicu da je Austrija na sve načine pokušavala da je razbije i rasporedi u udaljenije jedinice.

Bečki dvor se konačno opredelio da Srbe smesti na određenu teritoriju. Uz odobrenje patrijarha, Jovan Monasterlija je 1694. godine sazvao Narodni zbor Srba u Baji. To je učinjeno i pored izričite zabrane za njegovo održavanje od strane Beča. Car je ipak prihvatio zahtev Srba za posebnom teritorijom. Svoju odluku uputio je patrijarhu Arseniju III i Jovanu Monasterliji. U njoj je stajalo da Srbi za naseljavanje dobijaju Malu Vlašku.

Do realizacije ovog projekta nije došlo, jer su u međuvremenu obnovljeni sukobi između Austrije i Turske. Monasterlija je dobio zadatak da čuva prelaz preko Tise. Iduće godine predvodio je Srpsku miliciju u bici kod Titela.

Da bi bio ostvaren strateški cilj da se ukinu privilegije i denacionalizuju Srbiji, Bečki dvor je planirao da zbaci patrijarha i podvojvodu, ali je ubrzo odustao od te namere, pa se opredelio da Srpsku miliciju razbije i da je tako razdeljenu stavi pod austrijsku komandu. Ostvarujući ovaj plan, Dvor je najpre oduzeo ingerencije Monasterliji. Od "vicegubernatora srpskog plemena" Monasterlija je sve više postajao "racki oberkapetan". Namera, međutim, nije sprovedena, jer je 1696. godine obnovljen rat sa Turskom, pa je i Monasterlija sa Srpskom milicijom ponovo uključen u ratne okršaje. Priključio se na Morišu vojsci izbornog kneza Fridriha Augusta. Pošto su osvojili Čanad, Monasterlijini "militari" su krenuli prema Temišvaru, ali ga nisu zauzeli, već su nastavili vojevanje po Banatu. Ovde se u bici kod Čeneja ponovo istakao komandant Monasterlija.

Do preokreta u Velikom ratu došlo je 1697. godine, kada je komandu austrijskih trupa preuzeo princ Evgenije Savojski. Monasterlija je dobio zadatak da štiti Petrovaradinsku tvrđavu i pristupi izgradnji pontonskog mosta preko Dunava. U međuvremenu, odigrala se bitka kod Sente, 11. septembra 1697. godine. Bila je to odlučujuća bitka Velikog rata, u kojoj se proslavio pukovnik Jovan Popović Tekelija, rodonačelnik čuvene srpske vlastelinske porodice iz Arada.

Monasterlija je sa dve hiljade srpskih vojnika 1698. godine učestvovao u operacijama na donjem Dunavu. To je potrajalo sve do Karlovačkog mira 1699. godine, kada je okončan Veliki rat posle šesnaest godina, pobedom hrišćanske koalicije.

Karlovačkim mirom završen je važan period u životu Jovana Monasterlije.

Završetak Velikog rata i Karlovački mir 1699. godine učinili su misiju Jovana Monasterlije, kao zapovednika Rascijanske milicije, izlišnim. Monasterlija više nije bio u središtu zbivanja od kojih je zavisila sudbina srpskog naroda. Povukao se u Komoran i tamo provodio mirne dane. Iz dokumenata iz tog vremena vidi se da se posvetio svakodnevnim problemima, koji odgovaraju ljudima njegovog ranga.

U prvim godinama XVIII veka, na Morišu, Tisi, Dunavu i Savi formirana je Vojna granica, imenovani su zapovednici regimenti, ali među njima nije bilo najzaslužnijeg Srbina u Velikom ratu - Jovana Monasterlije. Dobijao je značajna priznanja i diplome, ali vojno unapređenje je izostalo. Dobio je, sem toga, imanja na Kerešu, u okolini Đule. Komorska administracija mu je izašla u susret, pa mu je dodelila i zemljište u Tolnajskoj županiji, u vrednosti od 10.000 forinti. U povelji je stajalo da se milost ukazuje Monasterliji zato "što je od mladosti, komandujući Srbima, poslužio časno bez ikakve plate ili nagrade od erara, nego se svagda borio o svom ruhu i kruhu". Zato je u Tolnajskoj županiji dobio dvanaest pustara.

Dodelom dobara u Tolnajskoj županiji, Bečki dvor je postigao željeni cilj. Monasterliju je odvojio od njegovih boraca i naroda i onemogućio njegove zajedničke akcije sa patrijarhom. Patrijaršijska rezidencija u Sentandreji bila je suviše daleko da bi ova dva velikana naše istorije mogla da budu u neposrednom kontaktu.

Ovakvo stanje, međutim, nije dugo potrajalo. Čitavu Ugarsku potresao je nacionalno-oslobodilački ustanak mađarskog naroda, koji je 1703. godine poveo erdeljski knez Ferenc Rakoci. To se dogodilo u vremenu kada je Austrija bila zauzeta na zapadnim granicama, u borbi za špansko nasleđe. Sada je ponovo aktuelizovano savezništvo Bečkog dvora sa Srbima. Jovan Monasterlija je reaktiviran. Dobio je zadatak da kontroliše dunavski prelaz na ušću Drave. Ubrzo je imao novu obavezu da sa Srpskom milicijom brani područje od Budima do ušća Drave. Pošto nije imao dovoljno naoružanja i municije, Monasterlija se povlači u Komoran. Kada je opremio trupe, zauzeo je područje Torocke i Trenčinske županije.

Iste, 1703. godine Monasterlija osvaja Jegru i izbija na Tisu. U zimu između 1703. i 1704. godine vojuje na području Kečkemeta, da bi se kasnije ulogorio u Baji.

U to vreme ustanak mađarskog naroda postao je opasan po austrijsku vlast, pa princ Evgenije Savojski poziva na dogovor u Beč patrijarha Arsenija III Čarnojevića i podvojvodu Jovana Monasterliju. Srpske trupe pod komandom Monasterlije okupile su se i držale desnu obalu Dunava, od Budima do ušća Drave. Tada se u sastavu Srpske milicije pod komandom Monasterlije nalazilo oko pet hiljada vojnika. Odneli su pobede kod Sigeta i Kapošvara.

Sledeći ratni pohod Monasterlije bio je usmeren ka porečju Vaga, pritoke Dunava, kod Komorana, gde je razbio ustaničke mađarske snage.

Novembra 1704. godine car Leopold I je ipak podario Jovanu Monasterliji čin pukovnika, naredivši Dvorskoj komori da povodom toga čina podvojvodi daruje zlatan lanac sa njegovim likom i tromesečnu pukovničku platu unapred. Ponovo dobija zadatak da štiti područje Dunava, od ušća Drave do Budima.

Početkom 1705. godine Monasterlija je od Dvorskog ratnog saveta dobio delikatan zadatak da Srbe uvrsti u regularne trupe i privikne ih na redovnu vojnu službu i disciplinu. U tom kontekstu izdat mu je Patent za vrbovanje. Za početak je trebalo da prikupi hiljadu pešaka i isto toliko konjanika. Sa takvom vojskom Monasterlija je stavio na raspolaganje Bečkom dvoru. Odmah mu je naređeno da vojsku povede na Veliki Varadin. Ovde ga je u jesen 1706. godine sustigla smrt, kao posledica povrede zadobijene u lovu. Zapovedništvo nad Srpskom milicijom je preuzeo potpukovnik Dimitrijević. Do kraja rata Srpska milicija se nazivala - Monasterlijini Raci.

Adam Feldvarija

Među Srbima iz Komorana u vreme Velike seobe 1690. kao bliski saradnik patrijarha istakao se Adam Feldvarija. Potiče iz znamenite srpske plemićke porodice iz Komorana, poreklom iz Dunafeldvara na desnoj obali Dunava, nizvodno od Čepela. Kao i Monasterlije i Feldvarije su se našle u Komoranu u vreme kada su se brojne srpske porodice ovamo doselile iz Srpskog Kovina, početkom XVII veka.

Rodonačelnika ove znamenite porodice, Nikolu Feldvariju nalazimo kao prvog na spisku srpskih plemićkih porodica u Komoranu. Zabeleženo je da je obervajda Nikola Feldvarija portretisan u dva maha. Prvi put 1646. godine za bakrorez, a drugi put 1649. godine za veliku uljanu sliku, na kojoj je odeven u živopisnu odeždu velikaša. Imao je i posebno izrađen plemićki grb. Pre toga, obnovio je srpsku pravoslavnu crkvu, koja se nalazila pod tvrđavom. Po naređenju komandanta garnizona Puhajma, "Nemci pokvariše 20. maja 1648. tu crkvu i proširiše na onom prostoru grad, te Srbi moradoše novu crkvu da sagrade".

Unuk Nikole Feldvarije, Adam, bio je obrazovan čovek, sa nadimkom "dijak". Taj nadimak je pripadao onima koji su završili Latinsku školu. U doba Velike seobe Srba, kao i u vremenima koja su usledila u borbi za dobijanje privilegija, Adam Feldvarija je postao šire poznat u srpskom narodu.

U periodu pre Velike seobe, kao učen i ugledan građanin, Adam Feldvarija je zajedno sa kapetanom Jovanom Monasterlijom, potonjim zapovednikom Srpske vojske u Austriji, ishodovao od cara Leopolda povlastice za Komoran.

U Komoran srpski patrijarh Arsenije III Čarnojević je došao juna 1690. godine. Odavde je sa episkopom Isaijom Đakovićem na razgovore povodom dobijanja privilegija sa carem Leopoldom poslao i Adama Feldvariju, koji je mesec dana ranije bio po sličnom zadatku na Bečkom dvoru.

Adam Feldvarija je uživao veliko poverenje i poštovanje od strane patrijarha Arsenija III, što se može zaključiti i iz njihove prepiske, koja je usledila posle patrijarhovog prelaska u Sentandreju. Na predlog Adama Feldvarije, patrijarh je, uz saglasnost cara Leopolda I, Jovana Monasterliju proglasio za podvojvodu. Feldvarija je 1692. godine izabran na Hristijanskom saboru za episkopa komoranske crkve, što je neprekidno ostao narednih 26 godina.

U burnim vremenima nastalim posle Velike seobe, Adam Feldvarija je bio učesnik svih značajnijih skupova, na kojima su donošene odluke od značaja za sudbinu srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji. Učestvovao je u radu više narodno-crkvenih sabora kao što su bili: Bajski (1694), Krušedolski (1708), Hopovski (1713) i Daljski (1718).

Stefan Prodan Šteta

Među znamenite Srbe koji su potekli iz Komorana ubraja se i Stefan Prodan Šteta. Izrastao je i nestao sa istorijske pozornice u vreme Velikog rata.

Ovaj hrabri i vojnički obrazovan Komoranac prvi put se pominje marta 1689. godine, kada je sa hiljadu svojih vojnika osvojio Kladovo. Sa vojnog aspekta to je bilo veoma značajno, jer je na taj način omogućio dejstvovanje austrijske vojske na levoj obali Dunava, pod vođstvom generala Veteranija.

Ne mireći se sa porazom, Turci pod vođstvom Hasan-paše, zajedno sa vojskom odmetnika iz carske vojske erdeljskog kneza Imrea Tekelija, 26. juna 1689. godine opsedaju Kladovo. Nasuprot brojnoj tursko-erdeljskoj vojsci od četiri hiljade konjanika i pešaka erdeljskog kneza i četiri hiljade konjanika i pešaka Arnauta, dve hiljade janičara i hiljadu Tatara, našlo se hiljadu srpskih branilaca sa Štetom na čelu. Opsada je trajala punih dvanaest dana. Kladovo je bombardovano, napadano sa kopna i sa Dunava, sa 21 šajkom. Videći da neće moći odoleti višestruko jačem neprijatelju, Prodan Šteta je ponudio predaju grada pod uslovom da braniocima bude dozvoljeno da slobodno odu. Tekeli je pristao, ali je turski komandant pogazio reč i zadržao branioce u ropstvu.

Posle poraza Turaka pod Vidinom 14. oktobra 1689. godine, u metežu koji je nastao, kapetan Šteta se sa svojom vojskom izvukao iz ropstva. Glavnokomandujući markgrof Ludvig Badenski poverio mu je odbranu utvrđenja Belogratčik u blizini Vidina. Odatle je vršio upade na Vidin i dalje prema Nikopolju na Dunavu i Sofiji, štiteći na taj način dejstva austrijske vojske.

Kapetan Prodan Šteta se ubrzo ponovo našao na mestu zapovednika Titela. Turski komandant Ali-paša je odlučio da uništi ovo dobro branjeno utvrđenje kako bi sprečio stalne upade Srba na teritoriju Banata koji su držali Turci. Ipak, napad preko pet hiljada turskih askera, marta 1694. godine, slomio se pred braniocima Titela. Pošto je pred zidinama Titela ostavio tri stotine ubijenih vojnika, Ali-paša se povukao.

U izveštaju Ratnom savjetu maja 1694. godine, general Štaremberg "sa pohvalom ističe junaštvo Štetino, kome je car Leopold po preporuci Ratnog saveta podario zlatan lanac sa medaljom za pokazanu hrabrost". Posle ovoga, Šteta je Dvorskom ratnom savetu podneo molbu da njegova kuća u Komoranu bude oslobođena svih tereta, što je i prihvaćeno.

Godine 1695, otpočeo je novi sukob između Austrije i Turske i opet je meta turskih osvajanja postao Titel. Septembra 1695. godine opsadu je vršio beogradski Džafer-paša. Dobio je zadatak "da spere prošlogodišnji poraz sa turskog oružja". Daleko brojnijem i bolje naoružanom neprijatelju, kapetan Stefan Prodan Šteta i branioci Titela nisu odoleli. U bici su izginuli gotovo svi branioci. Šteta je bio isečen. Postao je simbol junaštva i vojne veštine na velikoj istorijskoj prekretnici, u Bačkom ratu.

Seobe Srba u Slovačku

Naseljavanje Srba u Slovačku u srednjem veku odvijalo se u više talasa.

Prvi talas je krenuo drugom polovinom XV veka i potrajao do prvih decenija XVI veka, kada se doseljavaju Srbi na područje Gornjeg Dunava, u Komoran i Bratislavu, čineći sa Ostrogonom i Đurom u Ugarskoj jezgro Kraljevske šajkaške flotile. Ovaj sistem odbrane, ustrojen po strateškoj zamisli ugarskog kralja Matije Korvina, kao deo odbrambenog sistema od Turske, u celini se protezao od Bratislave do Zemuna. U Gornjoj Zemlji se širio i na pritoke Dunava. Najpoznatiji šajkaški centar u unutrašnjosti Slovačke, čiju su posadu činili Srbi, bila je Šalja na reci Vagu.

Drugi talas srpskih seoba u Slovačku je usledio posle neuspele turske opsade Beča 1529. godine. Tada je Ferdinand Habzburški odlučio da stvori odbrambeni sistem utvrđenja, u kojima su bili i Srbi. Smatralo se da će se na taj način, pored šajkaških utvrđenja na Dunavu, stvoriti lanac tvrđava na Moravi koje će onemogućiti prodor Turaka u središte Evrope.

Treći talas srpskih seoba u Slovačku dogodio se drugom polovinom XVI veka i prvom polovinom XVII veka, kada se ustalila granica prema Turskoj. Da bi se osujetili mogući osmanski prodori, duž severne granice izgrađeno je više utvrđenja, gde se pojavljuju i Srbi. Uporedo sa ovim, zbog učešća u borbama protiv Turaka za vreme Dugog rata (1593-1606), Srbi iz Ugarske se sele u Gornju Zemlju koja je bila pod austrijskom vlašću.

Četvrti talas usledio je sa Velikom seobom Srba, kada je na područje Slovačke na čelu srpskog zbega došao patrijarh Arsenije III Čarnojević. Tada su se Srbi naselili u nekoliko naselja na teritoriji jugozapadne Slovačke.

U seobama Srba učestvovali su i Cincari, pripadnici starosedelačkog naroda Balkana, romanskog porekla, koji je naseljavao južne delove Balkanskog poluostrva: Epir, Makedoniju i Tesaliju. Najviše Cincara se u Gornju Zemlju naselilo posle Velike seobe Srba, i to tokom XVIII veka, zbog straha od turskih represalija, kao i zbog zemljotresa koji je pogodio područje Moskopolja, cincarskog privrednog i kulturnog centra.

U Bratislavu su se Srbi doselili krajem XV i početkom XVI veka. U slovenskom svetu Bratislava je bila poznata kao grad odakle je, drugom polovinom IX veka, počelo širenje hrišćanstva na staroslovenskom jeziku. Naime, u Slovačku su, na poziv velikomoravskog kneza Rastislava, došli vizantijski propovednici Ćirilo i Metodije. Time su postavljeni temelji kulture slovenskih naroda.

Bežeći ispred turskih zuluma, tokom XVII veka, Srbi su dolinom Dunava dospeli do Bratislave. Naselili su podgrađe, koje se u XVII veku počelo da naziva Racki, odnosno Srpski grad.

U dokumentima iz XVI i XVII veka pominju se Srbi koji su živeli u Bratislavi: Mihajlo Černović, Vuk Vratković, Jovan Brodović, Gavrilo Belović, a zabeležene su i porodice: Oršanića, Godenića, Andrijaševića, Maršića, Gravića, Draškovića, Purića, Kovačevića i drugih.

Skalicu, u zapadnoj Slovačkoj prema reci Moravi, Srbi naseljavaju u XVI veku. Bila je to krajnja severna tačka do koje su dospeli. Pominju se i pojedinci: Ilija Marković, Varnava Radojević, Andrija Popinović. U okolini Skalice Srbi su naselili Radoševce i Mokri Gaj.

U neposrednoj blizini Skalice bilo je utvrđenje Holič, koje su iznad Morave sagradili Bakići. Neposredno uz zamak se nalazilo srpsko naselje Dobra Voda.

Početkom XVII veka, na obroncima Malih Karpata prema reci Mijavi, Srbi su živeli i u Senici. Ovde se poimenično pominju: Matići, Turakovići, Vidovići, Petrasovići, a pominju se i plemići Vratkovići.

Između pomenutih utvrđenja na području Malih Karpata, prema Moravi na zapadu i Trnavki prema istoku, pominju se naselja u kojima su živeli Srbi u XVI i XVII veku: Ostrijež, Bukovo, Banovce, Borski Mikulaš, Borski Peter, Kuklov, Moravski Jan, Bohdanovce.

Srpsko stanovništvo je u manjem broju naseljavalo Komoran i pre XV veka. Intenzivno naseljavanje odvijalo se tokom naredna dva veka, od pada Despotovine do Velike seobe.

Najveći broj Komoranaca bio je srpskog porekla. Bili su to potomci šajkaša koji su ovamo došli u XV i XVI veku. Deo ih je došao iz Srpskog Kovina početkom XVII, a manji broj u vreme Velike seobe Srba. Manji broj Cincara je došao do XVIII veka, a većina se naselila tokom XVIII veka. Kao pravoslavni, svi su bili okupljeni u okvirima Srpske pravoslavne crkve. Vremenom su se uklopili u većinsku srpsku etničku celinu.

Kao što je rečeno, najveći broj Komoranaca imao je srpska porodična imena: Antonijević, Antonović, Asurčić, Bajić, Bistrović, Bodić, Boljaković, Bošnjak, Brajković, Vadnić, Vidoje, Vladisavljević, Vojnić, Vujin, Vuković, Gotovanović, Dimitrijević, Dimitrović, Dobrić, Dujić, Đurašin, Đurica, Živković, Županović, Ivanić, Jakovljević, Jovanović, Kazimirović, Katanović, Kozarević, Knežević, Koljević, Kopanović, Kostić, Kostović, Letić, Markić, Marković, Matić, Milović, Milojević, Milovanović, Pervjanin, Perišan, Petrešić, Popović, Preradov, Radmanić, Radojčić, Semerić, Stanković, Stefanović, Ugrinović, Cvetković.

Deo Srba u Komoranu nosio je porodična imena prema toponimima odakle je dolazio: Aradi, Bošnjak, Budai, Đeri, Jenovac, Kapelet, Kapušvarlija, Kečkemeti, Kiprovčanin, Komloši, Komoranac, Monasterlija, Obadski, Ostrongonlija, Pakši, Pešti, Požunlija, Somborlija, Stambolija, Temešvari, Ujvari, Fejvari, Feldvari, Fogoroši, Čadvari, Čanadi, Šikmedi.

Manji broj Komoranaca nosio je i pomađarena prezimena: Antal, Bokmešter, Domonkoš, Đenđeši, Zarepeš, Kelemen, Kiš, Kovač, Lančiš, Lukač, Mađar, Pap, Rac, Ružaš, Sabo, Terek, Farkaš, Fegaš, Halas.

Deo komoranskih prezimena ukazivao je na njihovo bliže ili dalje cincarsko poreklo: Auriga, Bakija, Bodica, Bornelica, Bramani, Vali, Varšani, Vidica, Vitula, Vranješa, Gara, Debeli, Deme, Demeter, Dijak, Domjaleovica, Duzi, Dumča, Erši, Zamfir, Zubandžija, Kefala, Kiro, Krali, Kuzma, Kukuš, Kurdi, Lajdi, Leskovari, Palamida, Paralica, Poka, Radelija, Raka, Roman, Sevastijani, Sina, Sprečka, Sterio, Stefanides, Stoda, Tako, Trandafil, Tuba, Fitoli, Hadži, Čudila.

Talas seoba Srba 1690. godine, pored Komorana, zahvatio je i druge delove Slovačke.

Najpoznatija srpska kolonija, razume se, bila je u Komoranu, a druga u Trnavi. Ovde se srpska pravoslavna crkva, u stvari kapela, pominje prvom polovinom XVIII veka. Četrdesetih godina XVIII veka pominje se srpski sveštenik, u isto vreme kada je u Komoranu boravio Gavrilo Venclović. Godine 1826, pored crkve koja je imala sveštenika pominju se i pojedini Srbi, među njima porodice Rajić i Rac.

Posle Velike seobe Srbi su se naselili i u Modri. U njenom predgrađu Kraljevi pominju se: Čajkovići, Kraljevići, Mihajlovići i dr. Živeli su i u obližnjim Šenkvicama.

Najveća koncentracija Srba u ovoj oblasti nalazila se u Vištuku, istočno od Modre. Pominju se: Stankovići, Marinkovići, Pavlovići, Veskovići, Petrovići, Đurakovići, Radakovići.

Odvojene od nacionalnog stabla, daleko od brojnih srpskih područja, srpske enklave u Slovačkoj su nestale, ostavljajući tragove svoga života u crkvenim knjigama, napuštenim crkvama i zapuštenim grobljima, kao i u porodičnim imenima.

Duhovni život Komoranaca

Srpska pravoslavna crkva je u očuvanju verskog i nacionalnog identiteta Komoranaca imala veliki značaj. Ovo tim pre, što se ovaj grad nalazi na isturenoj severnoj poziciji srpske populacije, okružen katoličkim i protestantskim življem - Nemcima, Mađarima i Slovacima.

Među Srbe u Komoranu prvi srpski kaluđeri dolaze početkom XVI veka. Prvu crkvu u Komoranu Srbi podižu početkom XVI veka, o čemu svedoči sačuvani mesingani pečat srpske pravoslavne crkvene opštine, na kojem stoji datum: 17. maj 1511. godine. Podizanje crkve, posvećene vavedenju Presvete Bogorodice, organizovali su kaluđeri iz Hilandara. Smatra se da je i davanje imena crkvi u Komoranu u neposrednoj vezi sa manastirom Hilandarom, čija je crkva takođe posvećena istom prazniku; a to simboliše duhovnu vezu srpskog naroda na širokom balkansko-panonskom prostoru.

Prilikom proširenja komoranske tvrđave, stara crkva je porušena 1648. godine, kada je otpočelo zidanje nove. Ova crkva se ponovo našla na meti preuređivanja grada pa je i ona porušena, a 1665. godine sagrađena je nova.

U periodu od 1754. do 1770. godine izgrađena je nova crkva u barokno-rokajnom stilu. Sagrađena je "trudom i izvidenijem pravoslavnih hristijan komoranskih". Da bi što više pomogli crkvu, najimućniji su se zapisivali u "parusije".

Prvorazredan izvor za istoriju Srba u Komoranu ima Protokol srpske pravoslavne crkve opštine, koji je vođen od 1659. do 1777. godine. Protokol nije samo hronika o crkvenim zbivanjima, već i o životu srpskog naroda u ovoj udaljenoj enklavi. Kao takav predstavlja najstariji očuvani protokol među Srbima u Ugarskoj.

Srpska pravoslavna crkva u Komoranu bila je odvojena od svoje matične crkve koja je bila organizovana u okvirima Otomanske imperije, pa je imala i specifičnu organizaciju. Najvišu crkvenu vlast imao je Hristijanski sabor, koji su sačinjavali "komoranski hristijanski Srbi". Njegov sastav činili su svi odrasli muškarci. Hristijanski sabor je raspravljao i odlučivao o pitanjima u nadležnosti crkvene opštine, a ponekad i o privatnim sporovima među vernicima. Crkvom je, po odluci Hristijanskog sabora, upravljao crkveni otac - epitrop - uz pomoć dva ili tri crkvena sina - nadziratelja. Njihov zadatak je bio da brinu o dobru crkve i crkvene opštine, odnosno o sveštenstvu, učiteljima i materijalnom položaju crkve i uopšte o stvarima bitnim za život srpskog naroda u ovoj udaljenoj enklavi. Birani su na godinu dana, ali su mogli da na ovom položaju ostanu i duže. Račune o svom radu polagali su Hristijanskom saboru i redovno su bili "čisti i pravi, brez svake hibe".

Komoranski epitropi bili su iz uglednih građanskih porodica. Oni su, sem bogatstva, posedovali moralne vrline i bili školovani. U vremenu koje je beleženo u Protokolu, najduže su na ovom položaju bili: Petar Kapelet (1659-1692), Adam Faldvarija (1692-1718), Jovan Stanković (1718-1726), Đorđe Feldvarija (1726-1734), Petar Marković (1734-1738), Đorđe Stanković (1738-1744), Petar Marković (1744-1748), Jovan Fejervarija (1748-1765) i Lazar Pešti (1765-1773).

I pomoćnici epitropa - sinovi ili nadziratelji bili su iz uglednih porodica. Sem onih kojima su pripadali epitropi, bili su iz sledećih porodica; Kostović, Županović, Somborlija, Kapošvarlija, Dobrić, Lenčeš, Monasterlija, Požunlija, Cvetković, Kuzma, Rac, Dimitrijević, Temišvarlija, Zamfir, Letić, Popović, Kovač, Dumča, Antonović, Domonkoš, Dujić.

Do 1557. godine nisu bila poznata imena sveštenika srpske crkve u Komoranu. Prvi kao sveštenik pominje se Vladislav. Opsluživao je više crkava u Gornjoj Zemlji. U XVII veku svešteničku dužnost su vršili kaluđeri, koje su Komoranci angažovali "u najam", pretežno na godinu dana. Tako se 1605. godine pominje Sava Hopovac, 1641. prezviter Branko Protopopić, 1643. sveštenik Filip Krička, 1670. kaluđer Adam, 1673. jeromonah Makarije Hilandarac, a 1681. pop Ignjatije Koviljac.

Posle Velike seobe 1690. godine sveštenici i dalje nisu bili stalni već su "najmljeni" na godinu dana. U vreme kada je u Komoranu boravio patrijarh Arsenije III, za sveštenika je izabran kir Sevastijan. U ime Komoranaca, epitrop Adam Feldvarija "dozvao" je 1692. iz sentandrejskog zbega popa Adama kojeg je lično blagoslovio patrijarh. Episkop Vikentije Popović je 1710. godine u Komoran poslao popa Peju Popovića iz Stonog Beograda, a 1714. iz manastira Krušedola došao je Petronije. Pop Petar je za sveštenika došao 1724, a zatim je iz Sent-Andreje došao pop Georgijević Badovinski. Gavrilo Račanin je u Komoran došao 1734. a ovde je napisao knjigu Razglagolnik. Veliki događaj za Komoran predstavljao je dolazak Gavrila Stefanovića Venclovića, 1739. godine. Nasledio ga je 1749. godine Petar Kiprovčanin, dok su 1758. došli pop Petar i otac Luka. U Protokolu se više nisu pominjali sveštenici u Komoranu.

Ne postoje podaci o organizovanom srpskom školstvu pre Velike seobe 1690. godine. Prvi pouzdani podatak o angažovanju srpskog učitelja potiče iz vremena druge posete patrijarha Arsenija III Komoranu 1. januara 1690. godine. Tada se u izboru sveštenika i učitelja angažovao lično episkop Isaija Đaković. Za daskala je izabran jerođakon Atanasije. Tada je, prema ugovoru, učitelj imao "svešteniku biti pokoran i poslušan i trezveno se nositi. A hraniti ga imamo sa sveštenikom i da ima učiti decu, i siromašku, i koji se po bolje imaju".

Posle više od dve decenije pominje se mešter Petar Kazimirović, 1724. godine, a 1726. godine samo "neki mešter". Posle duže pauze, 1748. godine navodi se magistar Tadija, sa zadatkom "da posluži svetoj crkvi i hristijanom, i decu da poučava". Posle njega, 1750. godine izabran je magistar Lazar Vladisavljević. Za učitelja je 1751. imenovan Teodor Gotovanović, a 1762. angažovan je svešteno-đakon Pavle Kiselovski, Rus. Sin popa Adamovića je izabran za učitelja 1768. godine, a Pantelija Andrejević 1771. godine. Kraće vreme 1776. učitelj je bio Pavle Jovanović, da bi ga zamenio Jakov Popović iz Budima, a 1777. godine za učitelja je došao Jakov Knežević iz Bačke.

Gavrilo Stefanović Venclović

Najsnažnija ličnost koja je delovala u duhovnom životu Gornje Zemlje i među Komorancima, prvom polovinom XVIII veka, bio je Gavrilo Stefanović Venclović.

Gavrilo Stefanović Venclović je najkarakterističniji predstavnik srpsko-slovenske književnosti prve polovine XVIII veka. Pripadao je učenicima Kiprijana Račanina, iz čuvene Račanske škole.

Pre Velike seobe Srba 1690. godine, manastir Rača na Drini bio je jedan od retkih rasadnika pismenosti u srpskom narodu. Kaluđeri su se posebno bavili prepisivanjem crkvenih knjiga. Pošto je 1688. u vreme ustanka srpskog naroda manastirska crkva od turaka "ognjem sagorela", manastirska bratija je u Ugarsku prešla 1690. godine. Živeli su najpre u Sentandreji, a potom u manastiru Beočinu. I ovde su se bavili prepisivanjem obrednih knjiga za potrebe srpske crkve. Rodonačelnik Račanske škole bio je jeromonah Kiprijan. Da bi što uspešnije ostvario svoju misiju, oko sebe je u Sent-Andreji okupio izvestan broj pismenijih kaluđera i otpočeo da sa njima radi "v velikej buri i metežu".

Među Kiprijanovim učenicima posebno se isticao mladi Gavrilo Stefanović Venclović.

Došao je u vreme Velike seobe. Pouzdano se zna da je bio kao jeromonah u Sentandreji 1736. godine. U Đuru je kao kaplan delovao od 1736. do 1739. godine, da bi tada došao u Komoran i ovde ostao narednu deceniju, kada mu se gube tragovi. Možda je, zajedno sa svojim vernicima posle ukidanja šajkaškog staleža u Gornjoj Zemlji, otišao na jug, u Bačku, na ušće Tise u Dunav.

Bilo je to vreme velikih verskih progona Srba. Kao propovednik srpskih šajkaša, sa oduševljenjem je dočekan u Komoranu. Komoranski Protokol je zapisao: "Dođe jeromonah Gavrilo Stefanović, slavni propovednik iz Sent Andreje." Za njega je Jovan Skerlić rekao da je "imao više crkvenoga obrazovanja no i jedan crkveni čovek među Srbima onoga vremena".

Njegov opus, pored ostalog, sadrži prepise crkvenih knjiga, kao i prevode, pre svega, ruskih autora. Od posebnog značaja za delovanje među Srbima u Komoranu bili su tekstovi Lazara Baranoviča, černigovskoga arhiepiskopa, koji je drugom polovinom XVII veka, u doba velikih verskih sukoba, smatran za velikog besednika i teologa ruske crkve. Naročito se istakao kao polemičar sa katoličkim bogoslovima i kao teorijski branitelj pravoslavlja. Njegove besede i polemički spisi Vencloviću su se učinili pogodnim za srpski narod, koji je u novoj domovini bio izložen opasnostima od unijaćenja i katolicizma.

Kada je reč o delovanju među vernicima, mora se imati u vidu i jezik Gavrila Venclovića. Radove za crkvenu upotrebu piše srpskoslovenskim jezikom, u duhu sa crkvenim tradicijama. Kada, međutim, piše za narod, posebno kada kao propovednik sastavlja besede, on se služi narodnim jezikom, pozivajući se na Bibliju. I sam Bog, govorio je on, rekao je Mojseju da sabere ljude i da im govori tako da mogu razumeti i sinove svoje naučiti. Od toga nije odustao ni kada je četrdesetih godina XVIII veka prevladao ruskoslovenski jezik.

Od književnog i kulturnog značaja bile su crkvene besede Venclovića. Od 1739. bio je kapelan srpskim šajkašima u "slavnom gradu Komoranu". Njegove besede sa crkvene propovednice odlikuju se čistim i tečnim narodnim jezikom. One pokazuju dobro poznavanje narodnog života, razumevanje narodnih potreba, ozbiljno shvatanje pastirske dužnosti. Njegove propovedi se ubrajaju u vrhunska dela srpskog crkvenog besedništva. Za njega je Skerlić rekao: "U inteligentnoj ljubavi za prost narod, u racionalnoj ideji da za narod treba pisati narodnim jezikom, on je preteča Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića, i za čitavo pola veka on stoji pred svojim mračnim dobom... I kada se čita njegova lepa i jasna proza, pisana na živom, prirodnom i čistom jeziku, oseća se koliki je veliki nazadak bio uzimanje mrtvoga i hibridnog rusko-slovenskog jezika za književni jezik srpski".

Besede Venclovića u komoranskoj srpskoj pravoslavnoj crkvi slušao je mladi Jovan Rajić, koji je od 1744. godine pohađao Latinsku školu u ovom gradu, koju su vodili jezuiti. Da bi se spasao od jezuita koji su hteli da ga pokatoliče, "otide u protestantsku školu u Šopronj". To navodi i Jovan Skerlić kada piše o tom periodu života velikana naše kulture. Životni put je ovog mladog čoveka, žednog znanja, odveo sa panonskih prostora u Kijev, u Duhovnu akademiju".

Komoranci u romanu "Zlatan čovek"

Život Komoranaca, među kojima i Srba, početkom XIX veka opisao je Jokai Mor, najčitaniji i najplodniji mađarski pisac XIX veka. Ovaj rođeni Komoranac slavu je stekao romanom Zlatni čovek, u kojem opisuje "herojsko doba" građanske klase u ovom gradu dvadesetih i tridesetih godina XIX veka.

U Zlatnom čoveku glavni deo radnje romana događa se u komoranskoj Srpskoj ulici, koju su Srbi izgradili pre i posle Velike seobe. Deo radnje se odvija u domu Atanasija Brazovića, u "komoranskom trgovačkom sitiju", koji je obnovljen i izgrađen posle katastrofalnog zemljotresa 1763. godine. Tada su komoranski trgovci odbili predlog austrijskih vlasti da grad presele na suprotnu stranu Dunava. Smatrali su da je položaj varoši na ušću Vaga u Dunav bio idealan. Grad je ostao na mestu gde se vekovima živelo.

U Jokaijevo doba građanska klasa u Komoranu je negovala bogat kulturni život, o čemu se govori i u romanu. Dvadesetih i tridesetih godina XIX veka u Komoranu je postojao literarni salon, a izlazio je poznati Komoranski kalendar, koji su građani na širem području sa zadovoljstvom čitali, kako Mađari tako i Srbi.

Središnja ličnost romana je čovek koji je poticao iz komoranske trgovačke sredine. Imao je život ispunjen avanturama. Zahvaljujući špekulacijama naglo se obogatio, kupio plemstvo i postao uvaženi građanin. Vidan znak njegove ekonomske i društvene moći bila je kupovina kuće u Srpskoj ulici. Koliko je imao uspešan poslovni, toliko je imao nesrećan privatni život. Životni put misteriozno je okončao, ostavivši svoje sugrađane u nedoumici o tome šta se stvarno dogodilo, pa se nagađalo da je umesto njega sahranjena druga ličnost, a da je on otišao na granicu prema Turskoj, na "Ničije ostrvo", gde je, kako stoji u romanu, našao ličnu sreću.

Čitalac saznaje kakav je bio svakodnevni život Srba u Komoranu: o čemu su raspravljali, kako su se oblačili, čime su se hranili.

Prema tvrđenju više autora, prototip junaka romana Mihalj Timar bio je srpski trgovac Janoš Domonkoš, odnosno Jovan Damjanović, koji se početkom XIX veka obogatio trgovinom žitom. Kao i glavni junak romana, vodio je život ispunjen avanturama. Poticao je iz plemićke porodice, jer je njegov otac 1773. godine stekao plemstvo. Njegov grob nalazi se u porti srpske pravoslavne crkve u Komoranu. Veliki deo svog imetka, u visini 3.000 forinti, Domonkoš je ostavio srpskoj pravoslavnoj opštini u Komoranu.

Još jedan nadgrobni spomenik nalazi se u porti srpske crkve u Komoranu. Podignut je u čast proslavljenog generala Pavla Davidovića, iz vremena ratova protiv Turaka i Napoleona, komandanta Komoranske tvrđave, koji je sahranjen 1814. godine. Celokupan svoj imetak ostavio je Srpskoj pravoslavnoj opštini u Komoranu.

Srbi na školovanju u Slovačkoj

Tokom XVIII i XIX veka na području Slovačke, u Bratislavi, Modri, Trnavi, Kišicama, Kežmarku, Prešovu i Levoči učilo je preko dve hiljade Srba, od kojih su trećina bili studenti.

Opredeljenje Srba za školovanje u Slovačkoj bilo je rezultat uverenja da će među slovačkim protestantima naći saveznike u borbi protiv katolicizma i unijatstva.

Na licejima i univerzitetima u Slovačkoj čitave generacije mladih srpskih intelektualaca pripremale su se za borbu za nacionalnu emancipaciju.

Na srpsku omladinu koja se školovala u Slovačkoj ogroman uticaj imali su slovački nosioci prosvećenosti i nacionalnog preporoda i panslavističkih ideja.

Drugom polovinom XVIII veka preteče slovenske prosvećenosti i nacionalnog preporoda, naučnici evropskog ranga: Matej Bel, Jan Tomka Saski i Jozef Bencur, bitno su uticali na idejno formiranje srpske omladine.

Pavel Jozef Šafarik, nalazeći se na čelu preporoda slovenskih naroda u XIX veku, razvio je nacionalnu misao panslavizma. Živeći među Srbima u Novom Sadu, kao direktor gimnazije, uključio se u preporod srpskog naroda. Ljudevit Štur, najveći propagator sveslovenske ideje, bio je najcenjeniji učitelj slovenske omladine, među kojom i srpske mladeži. Jan Kolar, oduševljeni panslavista, posebno je uticao na nacionalni preporod Južnih Slovena.

Među mnogim Srbima školovanim u Slovačkoj u XVIII i XIX veku isticali su se pojedinci koji su kasnije postali nosioci političkog, društvenog i kulturnog života svoga naroda:

- Pavle Julinac, istoričar i diplomata u ruskoj službi, autor prve štampane istorije srpskog naroda;

- Jovan Rajić, istoričar, pisac prve istorije Južnih Slovena, koja je snažno uticala na našu istorijsku nauku u XIX veku;

- Dositej Obradović, književnik, filozof, pedagog i prosvetitelj, najznačajnija i najuticajnija ličnost srpskog naroda XVIII veka;

- Teodor Janković Mirijevski, prosvetitelj, prvi reformator srpskog školstva u novijoj istoriji;

- Jovan Muškatirović, prvi srpski advokat, pristalica racionalizma, sakupljač narodnih umotvorina;

- Pavle Kengelac, pisac svetske istorije i prvog spisa iz oblasti prirodnih nauka u Srba;

- Joakim Vujić, dramski pisac i glumac, osnivač pozorišnog života u Srbiji;

- Atanasije Stojković, fizičar, pisac prve knjige o fizici na srpskom jeziku, profesor na Harkovskom univerzitetu;

- Milovan Vidaković, književnik, pisac prvih romana u novijoj srpskoj književnosti;

- Dimitrije Davidović, novinar i publicista, osnivač i urednik srpskih listova, jedan od tvoraca Sretenjskog ustava;

- Dimitrije Tirol, književnik i publicista, pokretač i osnivač listova i časopisa, kao i čitaonica i književnih društava;

- Teodor Pavlović, književnik i publicista, prvi sekretar Matice srpske, urednik njenog Letopisa, osnivač Muzeuma;

- Jovan Sterija Popović, književnik, profesor Liceja, osnivač Društva srpske slovesnosti, koje je preteča Srpske akademije nauka;

- Aleksa Janković, popečitelj prosvete i pravde u Kneževini Srbiji;

- Đura Daničić, filolog, ključna ličnost u borbi za pobedu Vukove reforme srpskog jezika i pravopisa;

- Bogoboj Atanacković, književnik, romantičar, pristalica Vukove reforme;

- Vasa Živković, lirski pesnik prelaznog perioda od klasicizma ka romantizmu, prethodnik Branka Radičevića;

- Đorđe Natošević, velikan pedagoške misli, pokretač i nosilac reforme srpskog školstva drugom polovinom XIX veka;

- Svetozar Miletić, politički vođa srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji, osnivač prve političke partije u Srba - Srpske narodne slobodoumne stranke;

- Jovan Đorđević, književnik i publicista, osnivač Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu i profesor Velike škole u Beogradu;

- Jovan Jovanović Zmaj, najplodniji srpski pesnik, sa delima visoke poetske vrednosti;

- Jovan Bošković, filolog, profesor Velike škole u Beogradu, ministar prosvete u Kneževini Srbiji;

- Kosa Trifković, dramski pisac, opservator građanskog društva svoga doba;

- Simo Popović, pesnik i publicista, crnogorski vojvoda i državnik;

- Jovan Grčić Milenko, lirski pesnik, sledbenik Branka Radičevića.

Studentsko udruženje "Sloboda" u Bratislavi

Veliki deo srpske omladine školovao se u Evangelističkom liceju i na Pravnoj akademiji u Bratislavi, gde su pojedinci delovali u okviru svog studentskog udruženja.

Evangelistički licej u Bratislavi osnovan je 1606. godine. Najpre je radio kao gimnazija, a od 1627. godine kao licej, koji je u sebi objedinjavao osnovnu, srednju i višu nastavu. Ovu školu su držali evangelisti. Kratko vreme od 1672. do 1682. godine licej je oduzet evangelistima, ali im je posle deset godina vraćen. Do reorganizacije Liceja došlo je 1777. godine, kada je srednja nastava podeljena na niži (gramatikalni) i viši (humanistički) tečaj. Srednja nastava je prerasla u višu, licejsku, u dvogodišnji tečaj filozofije, odnosno četvorogodišnji tečaj filozofsko-teoloških studija. To je bio viši stepen obrazovanja, koji je mlade osposobljavao za državnu službu, ali i za akademske, odnosno univerzitetske studije. Godine 1850. licej je sveden na rang gimnazije.

Bratislavska pravna akademija nosila je tradicije Univerziteta u Trnavi, koji je osnovan 1635. godine. Posle pada Budima i pomeranja turskih granica na područje Gornje Zemlje, u Trnavu se preselio Univerzitet iz Budima, koji je osnovao ugarski kralj Matija Korvin u XV veku. Kada je 1777. godine Univerzitet iz Trnave vraćen u Budim, Akademija je premeštena u Bratislavu. Organizovana posebno, kao državna ustanova, Bratislavska akademija je objedinjavala srednju i višu nastavu. Imala je gimnazijske razrede, dvogodišnji tečaj filozofije i dvogodišnji tečaj prava. Imala je dva odseka - pravni i filozofski, sa nastavom koja je trajala po dve godine. Akademija je imala rang više škole, u kojoj su pripremani kandidati za više činovničke pozive ili za produženje studija na univerzitetu.

Srpski studenti u Bratislavi su školske 1838. godine osnovali Čitaonicu, odnosno Društvo i knjižnicu srpsku u Požunu. Čitaonica je delovala do 1873. godine, u tri perioda, jer je rad prekidan u vreme revolucije 1848/49. godine i vreme Bahovog apsolutizma. Nosioci aktivnosti u prvom desetogodišnjem periodu bili su Đura Daničić i Svetozar Miletić. U kratkom, drugom periodu od 1851. do 1853. nosioci su bili Jovan Bošković i Zmaj Jova Jovanović. Nosioci aktivnosti od 1865. do 1873. bili su Jovan Grčić Milenko i Simo Popović. U tom periodu nosila je ime Sloboda.

Srpski studenti su u Čitaonici održavali i literarne sastanke. Zapisano je da je prvih godina "Društvo cvetati počelo". Koliki je ugled uživao svedoči podatak da je 1841. godine Društvo posetio i Jan Kolar. U zapisniku je zabeleženo da je "naš Kolar prvi bio koji je slovensku uzajamnosti ideju po prostranom narodu Slovenskom razvio i raširio i tim temelj sreće utvrdio".

Uprkos upozorenjima, srpski studenti su nastavili sa sličnim aktivnostima. Tako ih je 1842. godine posetio znameniti ruski slavista Izmail Streznjevski, koji je održao predavanje o uporednoj slovenskoj gramatici. Predavanje je održao i Ljudevit Štur. Među članovima Društva, kao predavač nalazi ose i Nikanor Grujić.

Uporedo sa brojnim aktivnostima narastala je i biblioteka, a darodavci knjiga su bili; Matica srpska, beogradska knjižara Vozarević, Vuk Karadžić, Teodor Pavlović, Jovan Hadžić i drugi.

Podršku Družini davali su viđeni Srbi, koji su boravili u Bratislavi. Studenti, članovi Društva, držali su predavanja na različite teme, a 1846. godine srpska omladina iz Bratislave, Prešova i Pešte pokrenula je časopis Slavjanku, koji je uređivao Svetozar Miletić. Do tog vremena srpska omladina je u Bratislavi izdavala časopis Srpski orao.

Književnica Društva imala je 1847. preko 500 primeraka knjiga i časopisa, a nazivala se Književnica Srbalja.

U vreme revolucije 1848. godine Društvo nije radilo, pa je na kratko obnovljeno, ali bez vidnijih rezultata.

Srpski studenti u Bratislavi su 1865. godine obnovili Slobodu. Uspostavili su veze sa srpskim omladinskim udruženjima: Preodnicom u Pešti, Zorom u Beču i Pobratimstvom u Beogradu. Posebna pažnja u aktivnostima ovoga udruženja posvećivana je književnom radu. Društvo je delovalo do 1873. godine, kada je prestalo sa aktivnostima.

Nestajanje Srba

Od sredine XVIII veka otpočelo je opadanje broja Srba u Gornjoj Zemlji. Neposredni povod bilo je preseljenje šajkaša u Bačku 1751. godine.

Naime, posle Beogradskog mira 1739. godine, kada se austrijsko-turska granica ustalila na Savi i Dunavu, Dvorski ratni savet je odlučio da granično područje pomeri bliže Savi i Dunavu. Pored razvojačenja Potiske i Pomoriške granice 1741. godine i šajkaši iz Gornje Zemlje su pomereni daleko na jug, u Šajkašku na područje budućeg Titelskog bataljona. Poslednji šajkaški vojvoda u Komoranu Vladislav Fejervari, koji je stupio na dužnost 1746. godine ovde je živeo do 1751. godine, kada je carica Marija Terezija njemu i njegovoj deci podarila plemstvo i posede u Novom Kovilju, koji se nalazi na teritoriji Šajkaškog bataljona u Bačkoj.

Komoranski, ostrogonski i đurski šajkaši sa gornjeg Dunava koji su prihvatili caričinu odluku, u novom zavičaju bili su dužni da ratuju za caricu i da plaćaju određene poreze. Takav status imali su i potiski i pomoriški graničari, pre ukidanja ovih granica. Oni koji su se opredelili da se odsele u Bačku, dobili su po 12 jutara obradive zemlje i 8 jutara pašnjaka. Vojna administracija se nadala da će šajkaši na taj način pokriti sopstveno izdržavanje. Šajkaši su imali obavezu da o sopstvenom trošku grade šajke. to je bio razlog da mnogi, pretežno stariji šajkaši napuste vojničke dužnosti. Šajkaše iz Gornje Zemlje uznemirile su glasine da će Austrija zaratiti sa mnogim državama, "pa će i šajkaše, poturiti u daleke vangranične predele". To je podstaklo mnoge da prihvate caričinu ponudu da napuste vojne dužnosti "i u mirnom građanskom životu provedu ostale dane života svoga".

Na proces nestajanja srpskog stanovništva u Gornjoj Zemlji uticalo je i stvaranje novih centara koncentracije srpskog stanovništva posle seoba prema jugu Ugarske. Sem toga, srpska manufaktura, dominantna u XVIII veku, sa prevaziđenim načinom proizvodnje nije mogla da konkuriše snažnom razvoju industrije u Austrijskom carstvu, jednako kao što se i šajkaški jedrenjaci nisu mogli porediti sa parobrodima koji su plovili Dunavom. Bankarski i industrijski kapital u rukama Nemaca i Jevreja bacio je na marginu usitnjeni kapital srpske građanske klase, oslonjen na zanatski i manufakturi način proizvodnje.

U vreme najveće koncentracije srpskog stanovništva u Gornjoj Zemlji, između polovine XVIII i polovine XVIII veka, samo u Komoranu je živelo blizu dve hiljade stanovnika srpske nacionalnosti. Prema popisu stanovništva iz 1826. godine, u gradu je bilo 256 srpskih domova, odnosno blizu 1.500 stanovnika. Od druge polovine XIX veka vode se precizni podaci o broju stanovnika po nacionalnostima. Popis iz 1869. godine pokazao je da je u ovom gradu živelo 112 pripadnika srpske nacionalnosti.

Srbi u Slovačkoj u XX veku

Za vreme Prvog svetskog rata srpski narod je doživeo teška stradanja. Nekoliko desetina porodica, koje su posle svih seoba i odnarođavanja ostale da žive u Komoranu, i još toliko u ostalom delu Gornje Zemlje, delilo je sudbinu svojih sunarodnika u Austrougarskoj monarhiji. Bili su od strane vlasi progonjeni i zlostavljani. Zvona, ponos srpske crkve i njenih vernika u Komoranu, koja su potomci šajkaša izlili posle požara 1848. godine, a naručili članovi stare srpske plemićke porodice Budimac (Budai), doživela su tragičnu sudbinu. Po naređenju austrougarskih vlasti, 1916. godine su skinuta sa tornja i rekvirirana u vojne svrhe. Najveće zvono imalo je 1.436, srednje 741, a najmanje 455 funti. Bogato ukrašena, zvona su imala zapis kao sećanje na strašni požar.

Na teritoriji Slovačke u vreme Prvog svetskog rata nalazili su se srpski zarobljenički logori, i to u Velikom Međeru, Dunajskoj Stredi, Šamorinu i u drugim mestima. U njima je umrlo oko osam hiljada srpskih zarobljenika. Srpska vojnička groblja svedoče o tragičnoj sudbini srpskog naroda i na ovim prostorima u vreme Prvog svetskog rata.

Boraveći u Gornjoj Zemlji u vreme Prvog svetskog rata, Miloš Crnjanski je setno zapisao: "Neka niko ne traži tamo, na severu, drugo do naša groblja. Poneko selo još je živo, ali će uskoro sasvim da zanemi".

Odlukama Pariske mirovne konferencije 1919. godine, Komoran se našao u sastavu Čehoslovačke Republike. U ovom gradu je ostala da deluje jedina srpska pravoslavna crkvena opština na teritoriji Čehoslovačke. Srpska kolonija u gradu čije su ime proslavili nadaleko poznati srpski šajkaši, plemići, trgovci i zanatlije, postala je etničko ostrvo. Nekoliko desetina preostalih srpskih porodica bilo je odvojeno od svog etničkog i verskog stabla, koje se granalo na balkanskim i panonskim prostranstvima.

U periodu između dva svetska rata uspostavljeni su srdačni i prijateljski politički, ekonomski i kulturni odnosi između Jugoslavije i Čehoslovačke. U ovom vremenu deo malobrojne srpske dijaspore iselio je u matičnu zemlju, dok je deo ostao da živi u gradu svojih predaka.

Slovački narodni ustanak, podignut 1944. godine protiv fašističkog okupatora, predstavljao je značajnu prekretnicu u novijoj istoriji Slovačke. Rame uz rame sa slovačkim ustanicima, borili su se i dobrovoljci iz dvadesetak zemalja, među kojima i Jugosloveni. Ustanici su oslobodili Bansku Bistricu 29. avgusta 1944. godine. Ovo se uzima za početak Slovačkog narodnog ustanka, koji je organizovalo Slovačko narodno veće. Ustanici su nastavili sa borbom u brdskom i planinskom području zemlje, sve do dolaska Crvene armije, u proleće 1944. godine.

Posle Drugog svetskog rata malobrojna srpska zajednica u Komoranu nastavila je život u izmenjenim političkim, društvenim i socijalnim prilikama. Prema navodima publiciste iz Bratislave Bojana Radovanovića, u publikaciji Pravoslavna crkva u Komoranu, život srpske pravoslavne crkvene opštine u ovom gradu "bio je nesiguran, pun patnji, sa više pokušaja o njenu likvidaciju, čija je bila posledica i to da se bogoslužbeni život odvijao samo u određenim prilikama.

Posle velikih promena u društveno-političkom životu Slovačke, koja je 1992. godine postala nezavisna i suverena država, srpska pravoslavna crkvena opština je oživela, a u crkvi se redovno održavaju bogosluženja. Ponovo se čuje srpska reč.

// Projekat Rastko / Antropologija i etnologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]