Dejan Ajdačić

Tipovi odstupanja od stvarnosti u istorijskom romanu

// Istorijski roman. Zbornik radova, Beograd Sarajevo, Institut za književnost 1992-1996, str. 245-252

Pri pokušaju isticanja karakteristika istorijskog romana u odnosu na druge tematski određene tipove romana, pokazuje se da su njegove granice teško odredive zbog tematskih preklapanja, najčešće sa porodičnim, ljubavnim ili psihološkim romanom, kao i zbog nemogućnosti pouzdanog određenja istorijske dimenzije nekih događaja. Teorijski osmišljenijim sadržinskim tipologijama romana, udaljavamo se od pojma istorijskog romana, koji je, iako samo prividno precizan, ipak teško zamenljiv nekim adekvatnijim imenom. Zato je istorijski roman nužno posmatrati kao "idealni tip" - uzimajući u obzir sve uslovnosti takvog uopštavanja u analizi pojedinačnih dela - kao vrstu romana čije je tematsko polazište neki segment istorijske stvarnosti prikazan kroz preplitanje stvarnih i izmišljenih, fikcionalno uobličenih činjenica.

Slojevitost stvarnosti nužno se pojavljuje i u proznim delima, te modalitetima stvarnosti odgovaraju modaliteti njenog prikazivanja. Da bi se odredili tipovi odstupanja od stvarnosti u istorijskom romanu, neophodno je razlučiti one kategorije same stvarnosti koje se u njemu javljaju. Opozicije vanvremeno-vremeno, moguće-nemoguće, istinito-neistinito, realno-fiktivno, ne ukazuju na međusobno isključujuće vidove stvarnosti, već na raspone u kojima se oni mogu nalaziti. Istorijska stvarnost, sa stanovišta objektivne istorije, vremenita je, moguća, istinita i realna. U istorijskom romanu, međutim, koji fiktivno prikazuje tu proteklu stvarnost nije nužno sve istorično i vremeno, niti je nužno sve u njemu i moguće i istinito. Tako, odstupanja od stvarnosti mogu biti fantastično odstupanje od mogućeg, vanvremeno predstavljanje događaja koji se navodno istorijski prikazuju, neistinito - iskrivljeno prikazivanje, i neuverljivo - sa estetskog stanovišta nepotpuno i osiromašeno pripovedanje o stvarnosti.

Priroda fiktivne rekonstrukcije prošlosti u istorijskom romanu poetički se zasniva na podražavanju stvarnosti, u osnovi, na realističkom književnom postupku. Ono što se ne može dogoditi, sledstveno tome nije se ni moglo dogoditi, niti se dogodilo. Ograničenje mogućim, međutim, nije obavezujuće u svetu

- - -
246

fiktivne tvorevine, iako ona pretenduje da prikazuje, navodno stvarne događaje. Fantastika u pretežno realističkom tekstu istorijskog romana može ispunjavati, tako, više funkcija. Ukoliko iskoračenje u oblast natprirodnog ne podriva stvarnost, kao u snovima, ludilu ili vidovitosti, koji najavljuju ili potvrđuju određeni događaj, otklon od stvarnosti ne pripada domenu fantastičnog, već njegovom rubnom dodiru sa stvarnim. U zavisnosti od vrste intencionalnosti fantastika odstupa od kauzalnosti realnog sveta kroz tipove transformacija stvarnosti. Kada se fantastikom samo oneobičavaju stvarnost i tekst, ostvaruje se ludički otklon od stvarnosti. Posredno iskazivanje određenih vrednosnih stavova oblikuje se utopijskim i kritičkim intencijama fantastike. Alegorijska fantastika, kojoj Todorov odriče fantastičnost, iako ona to ipak jeste, u istorijskom romanu ograničena je samom prirodom pripovedanja u kojoj se alegoričnost teško može sistematski sprovesti s obzirom na neminovnost fikcionaliziranja istorijske stvarnosti kao ne-fantastične stvarnosti.

Kada se u istorijski roman, kao vrstu pisane književnosti, unose motivi iz folklorne fantastike, oni preuzimaju dominantne odlike ne-tradicijske fantastike. Nezavisno od slučajeva u kojima je fantastika usmene književnosti tek ukras u opisivanju narodnih ili crkvenih običaja i obreda, mitska fantastika folklornog i religioznog porekla, onda kada se upliće u maticu pripovedanja, u istorijski roman najčešće uvodi bića određena zlom ili dobrom prirodom. Pojavom demonizovanih likova i viših sila iz ovih tradicija, tekst romana se oslanja na odgovarajuće žanrove: predanja, mitološke pesme, žitija, apokrifne spise. U njihove motivsko sižejne strukture najčešće se upisuje kritički ili utopijski podtekst.

Najkorisnijim u posmatranju fikcije koja prikazuje i istorijsku stvarnost čini mi se razlikovanje tipova romanesknih događaja i likova u odnosu prema vremenskim modalitetima realizovanosti prikazane stvarnosti. U tom pristupu temporalnost stvarnosti je uslovljena kauzalitetom koji proističe iz svrhovitosti prošlog i sadašnjeg, realizovanog ili još-ne-realizovanog. Istorijski, pseudoistorijski, aistorijski tipovi prikazivanja javljaju se u istorijskom romanu, utopijski može da postoji u prikrivenom vidu, dok se futuristički tip ne javlja u ovoj vrsti romana.

U istorijskom romanu fikciju prošlosti čine kako događaji i likovi koje istorija poznaje, tako i oni koje istorija ne poznaje, ali su kao istorijski prikazani. U romanima u kojima postoje različiti segmenti - po kriterijumu modaliteta vremenske realizovanosti - aistorijsko zbivanje kao vanvremeno može biti okvir u koji se smeštaju istorijske epizode, ili se pak aistorijske epizode objavljuju u okviru istorijske radnje. U istorizovanim romanima najčešće ljubavna ili porodična priča je obojena koloritom jednog prostora i vremena ne totalizujući duh tog vremena. U tim slučajevima roman se podvaja na istorijsko i aistorijsko, što se na poetičkom planu pokazuje kroz dve vrste pisma. Aistorijsko pripovedanje karakteristično je za početke romana, u kome istorijska dimenzija individualiteta izvan svog vremena još nije bila osvojena, ali i za one istorijske romane koji ne uspevaju da likove utemelje u istorijskom vremenu.

- - -
247

Pojava istorijskog romana, uklopljena u evoluciju romana, uslovljena je napuštanjem aistorijske svesti o vremenu, promenom tipa istorijske svesti i promenom odnosa stvaralaca i čitalaca prema istoriji kao temi književnog dela. Istorijski roman istiskuje epiku, u kojoj se nasuprot romanu posredstvom pojedinačnog ne pokazuje opšte, već tipsko. Upoređujući ep i roman, Bahtin epu pripisuje doživljaj apsolutne prošlosti, dok je u romanu doživljaj prošlosti relativan. Književnoistorijski posmatrano, smena dominantnog narativnog žanra sa tematikom iz prošlosti, krajem XVIII i početkom XIX veka vezana je za formiranje novog tipa refleksije o istorijskim zbivanjima, po kojoj pojave jednog doba sadrže elemente i onog već proteklog, kao i onog koje će tek doći, čemu odgovaraju pojmovi nužni anahronizam (Hegel), raznovremenost jednovremenog (Krakauer). Moglo bi se reći da epika vreme i duh vremena čini vanvremenim dok je u istorijskom romanu i ono vanvremeno osenčeno konkretnošću vremenitog. Istorijski roman nije nastao na samim počecima romana, već tek onda kada fragmentarnu, u sebe zatvorenu istorijsku svest zamenjuje integralnija istorijska svest.

U prikazivanju likova, po Lukaču, u epici junak je simbolički predstavnik zajednice, pojedinac, dakle, alegorijski prikazan kao tip ljudi, dok junak romana predstavlja individuu, čoveka u stvarnom svetu čije delanje proizlazi iz psihološki i ideološki prelomljenih želja i potreba. Istorijski roman prikazuje ljude uslovljene vremenom kome pripadaju, ali, istovremeno, i vremenom koje sami određuju. Likove kao tipove i fragmentarnu istorijsku svest koja od svog vremena pravi sve-vreme, iako predstavlja partikularno znanje o proteklim događajima, moguće je prepoznati u aistorijskom pripovedanju i u periodima kada ga je evolucija romana prevladala. U vremenima kada se ponovo govori o ponavljanju onoga što se već zbilo, kada se aktuelizuju teze o zastarelosti istorije, obnavlja se i aistorijsko-arhetipska svest i u istorijskom romanu.

U romanima u kojima je prevladano aistorijsko odstupanje od stvarnosti, polarizacija teksta se uspostavlja u odnosu prema istorijskoj verodostojnosti. Pri posmatranju istorijskog romana različita se pažnja poklanjala pitanju odnosa proteklih događaja, istorijskih znanja kao predstava kasnijih razdoblja o njima i totalizacije te stvarnosti u fiktivnim tvorevinama. Između precenjivanja i potcenjivanja istorije kao rekonstrukcije zbilje od koje pisac polazi u svom delu, teorija književnosti traži najprimerenije poluge koje povezuju istorijski verodostojne, preoblikovane i izmišljene činjenice.

Radikalno zapažanje Kete Hamburger da proces fikcionaliziranja svaku istorijsku građu nekog romana čini neistorijskom jeste uslovno tačno, ali za analize pojedinačnih dela neodgovarajuće, jer postoji razlika između fikcionaliziranja koje sledi istoriju, onoga koje je oponaša ili, pak, odstupa od nje. Ovo pitanje nije beznačajno, jer je povezano sa problemom istinitosti istorijskog romana.

Razmatrajući saznajnu sadržinu u književnim delima, Markjevič utvrđuje devet tipova sudova po verovatnosti i istinitosti. Ovu podelu moguće je primeniti na sudove, likove i iskaze istorijskih romana prema istoriji, ali domet

- - -
248

te primene ne može biti veliki s obzirom da ona ne sadrži vremensku dimenziju njihove realizovanosti. Idejni aspekti proze sa istorijskim temama predodređeni su ređe eksplicitno, a češće implicitno, doslednom ili eklektički usvojenom filozofijom istorije, i njenim shvatanjem načina objektivizacije odnosa pojedinačnog i opšteg - ličnosti i kolektiva, duha vremena i antropoloških i ideoloških projekcija u proteklu zbilju.

Istoriju po Hegelu čini proces osvešćivanja slobode: Svetska je istorija napredovanje svesti o slobodi, napredovanje koje imamo da spoznamo u njegovoj nužnosti. Moderna politička i moderna istorijska svest javljaju se kao pravo svakog pojedinca da zastupa svoje interese ili interese određene grupe, odnosno mogućnost da sa stanovišta tog prava prikazuje prošlost. Istorijski roman odražava istorizovan i politizovan pogled na svet građanskog društva, u kome istorija nije više samo pripovest o ostvarivanju ili kršenju unapred datih prava, već se ukazuje i realizuje kao otvoren prostor borbe za njihovo osvajanje. Ogoljavanje istorije do njene političke suštine ne nalazi se više samo u sferi moralnog, npr. - je li vladar prekoračio svoja prava ili dopustio da ona budu dovedena u pitanje, već se pravo na političko saodlučivanje širi, čime se lična sloboda postavlja kao univerzalna i svima dostupna vrednost, do radikalnih vidova subjektivizma u anarhizmu. Sa krizom monarhije, pod uticajem ideje o jednakosti ljudi zamenjuje se ideja staleškog prava građanskim i nacionalnim pravom, čime se na jedan drugi način ponovo problematizuje pitanje morala i vlasti. Prikrivena ili neprikrivena političnost odlika je istorijskog romana od njegovog nastanka početkom XIX veka do danas. U začaranom krugu istorije, ideologije i politike, istorijski roman je razapet između umetnosti reči i vanknjiževnog interesa posredovanog književnošću.

Nezaobilazna dvojnost „stvarnosti" i izmišljene stvarnosti prikriva se u jedinstvenom svetu umetničkog dela. Istorijski događaj, kao radnja koja se dogodila, nameće pri tom sopstvenu uzročno-posledičnu logiku kao logiku radnje onakve kakva bi mogla da se dogodi po zakonima verovatnosti i nužnosti, pri čemu se narativni okvir može usvojiti sa manjim ili većim dopunama ili skraćenjima. Ideja o smislu jednog istorijskog događaja predodređuje način njegovog prikazivanja u širem istorijskom kontekstu, motivisanost likova, isticanje ili prikrivanje određenih činjenica koje ga čine. Način operacionalizacije ideje istorijskog smisla predodređen je imaginacijom, poimanjem istorije i konkretnim ideološko-političkim interesima. Implicitno ili eksplicitno usvojena filozofija istorije, način tumačenja promena i konačnog smisla istorijskog kretanja, utiče na tumačenje konkretnih istorijskih događaja. Stvaralac koji smatra da se pojave u društvu tokom vremena ciklično ponavljaju - za razliku od onog po kome je društvo u jednom već davno prošlom vremenu doživelo svoj vrhunac, u odnosu na koji stalno opada, ili onog ko misli da se ono neprekidno razvija približujući se nekom spoznatom ili još nespoznatom cilju - osvetljava i celokupnu istoriju i pojedinačne njene segmente čitavim skupom ideja koji se reflektuje i u tumačenju uzroka i posledica istorijskih promena. Pisci kojima je bliska ideja o zlatnom veku opisuju drevnu prošlost u bogatstvu i sjaju, a savremena zbivanja kritički „zatamnjuju",

- - -
249

dok oni koji se odazivaju utopijskom zovu napretka pronalaze njegove vesnike i u prošlosti i u sadašnjosti.

Pripovedanje o prošlosti je istovremeno i dopisivanje istorije i njeno ogoljavanje, neki njeni elementi se izvlače u prvi plan, dok se neki zanemaruju. Kako stvarnost nije potpuna ukoliko joj se oduzme njeno nerealizovano ili potonje realizovano biće, to potvrđivanje ili podrivanje tradicije zavisi i od odnosa "objektivne" prošlosti sagledane sa stanovišta sadašnjosti i budućnosti. Tumačenje istorije uključuje ose aktuelnog i potencijalnog, ostvarene i neostvarene prošlosti.

Uvodeći pojam pseudoistorijskog prikazivanja, pod njim ću podrazumevati fiktivno, ali prema istoriji iskrivljeno pričanje o prošlosti. Delimična promena činjenica koje istorija poznaje, određenog događaja, lika, dokumenta ne mora nužno označavati i pseudoistorijsku zloupotrebu tih činjenica ukoliko one u kontekstu celog dela na jednom dubljem nivou potvrđuju istorijsku stvarnost. Odstupanje u odnosu na istorijsku verodostojnost i u detalju i u celini se pokazuje kao pseudoistorijska promena činjenica i njihove istorijske interpretacije, proizašle ili iz nedovoljnog poznavanja istorije, ili radi neke ideološki funkcionalizovane namere.

Istorija kao vizija prošlosti ili politizovana pseudoistorija, najčešće kao potreba sadašnjosti, prelama se kroz sferu individualnog bića pisca, ali je njegova individualnost kao i individualnost njegovog dela na brojne načine uslovljena sferama društvenog života. Individualne osobenosti psihološke prirode, koliko imaju uticaja na ideološko-političko sagledavanje i istorije, toliko su njime i uslovljene. Pisci stvaraju u konfliktnom svetu, te stoga nije nebitno uočiti tipove uslovljenosti ideološko-političkih stavova od psihološke konstitucije autora istorijskog romana. Nikola Milošević utvrdivši zavisnost ideološkog stava od psihičkih faktora upućuje na četiri načina usvajanja ideološkog stanovišta. U slučaju kada nema napetosti između individualnog i društvenog karaktera ideološka pozicija subjekta i društva je istovetna. Druga vrsta usvajanja uslovljena je konformizmom, a treća konformizmom koji proizlazi iz straha. U četvrtu grupu mogli bi se svrstati svi oni slučajevi u kojima struktura ličnosti i životni stil vrše naročito intenzivan pritisak na nečije ideološko opredeljenje, što najčešće biva sa osobama autoritarne psihologije. Ovakve osobe plediraju za određeno ideološko stanovište na jedan snažno konvulzivan način protiv vladajućeg ideološkog obrasca ako je on demokratski ili uz njega, ako je vladajući ideološki obrazac totalitarne prirode. Istorija u istorijskom romanu kao nužno ideologizovano i politizovano znanje o prošlosti, može se posmatrati kroz prizmu psihologije znanja, kao ispitivanje individualnog odgovora pisca na društvene izazove. Saznajni vodokrug jednog tvorca istorijskog romana izložen je snažnim pritiscima ideologije i potencijalno psihološki podložan deformacijama u zauzimanju ideološkog stava - pisac može konformistički pristajati uz vladajuće ideje, ali se može i otvoreno, ili prikriveno njima i suprotstavljati. Nosioci ideologije implicitno i eksplicitno postavljaju narudžbinu izobličenja istorije kao nametnute ili naručene

- - -
250

ideje istorijskog smisla. Ta narudžbina sadrži poželjne i propisane tačke istorijskog sižea, "popis" činjenica i tumačenja koji bi štetili ugledu ideologije i politike, i njenih zastupnika i predstavnika.

Svet istorijskog romana pokazuje se kao poprište sudara ideoloških, vojnih, duhovnih interesa. Idejne pozicije sukobljenih strana kao i ljudi koji nisu usmeravali istoriju, ali su je oblikovali činjenicom da su uvučeni u nju, iznose se kroz eksplicitno iskazane stavove likova romana, kao i kroz pripovedne strukture dela. Dubinske, aktantske funkcije saveznika i oponenta se izgrađuju kroz niz akterskih uloga - vođe, heroja, propovednika, ili izdajnika, neprijatelja, špijuna, koje se konkretizuju kroz likove istorijskog romana. Kroz prevrednovanje uloge istorijskih ličnosti, umetanje ili izostavljanje događaja, kroz sopstvena tumačenja pisci zauzimaju kritičan ili pseudokritičan odnos prema istorijskoj tradiciji. Mada je grubo svoditi istoriju na istinu pobednika i prisilno ćutanje pobeđenih, mnoga sagledavanja prošlosti proizlaze upravo iz zaborava i samozaborava pobednika i nezadovoljstva onih drugih. I u jednom i u drugom slučaju postoji intenzivna potreba za ulepšavanjem sopstvene i unižavanjem tuđe istorije. Idealizacija kao radikalni vid reinterpretacije istorije u kojoj se junaci sa "svoje" strane predstavljaju kao čestiti, plemeniti i hrabri prozlazi iz potrebe formiranja ili učvršćivanja kolektivne svesti. Usvojeni sudovi ili nametana ubeđenja kvalifikuju narode, klase i njihove uloge u istorijskom procesu, deleći ih na dobre i loše. U, i moralno i logički nedopustivom, mešanju osnovnih etičkih vrednosti i kriterijuma koji sekundarno određuju ljudsku prirodu: prema prirodnosti ljudi su deljeni na čiste i iskvarene, prema pripadnosti proizvodnoj ili neproizvodnoj klasi - na poštene i nepoštene, napredne i nazadne, a prema pripadnosti različitim narodima - na izabrane i proklete. U osnovi svih ovih podela, samo naizgled stoji idealizam. Njihova suština je - mržnja drugog, isključivost, netolerancija i agresivnost, praćene banalnim, neutemeljenim, isticanjem sopstvenih vrlina - idilične čistote, plemenitosti i herojstva. Antagonizam je nužno praćen okrivljavanjem ili unižavanjem drugog - druge partije, dinastije, klase ili drugog naroda, pri čemu idealizacija i pejorizacija predstavljaju proces naporednog označavanja.

Istorijski roman u kome elementi utopijskog, kao projekcije željenog, a još ne postojećeg sveta, utiču na organizovanje sižejnih i idejnih elemenata dela, vizija stvarnosti izobličava svojom tendencijom predstavu o onom što je već prošlo. Zov utopijskog odredio je neka istorijska kretanja, te ga je nemoguće poreći i u istorijskom romanu. Identifikacija pisca sa nekom utopijskom idejom, ili uzorom koji ga na zemlji oličava, u istorijskom romanu se očituje kroz reinterpretaciju istorije po diktatu operacionalizovanih segmenata utopijske ideje. Podvrgavanje te ideje konkretnim pragmatičnim interesima pokazuje se društveno korisnim u procesu samoidentifikacije kolektiva, ali negativnim u normativističkim modelima života i literature.

Istinitost nije estetska kategorija, i to ne može biti sve dok se ne odredi kao estetska istinitost. Estetska uverljivost jednog istorijskog romana delimično je nezavisna od njegove istorijske verodostojnosti. Čak i kada je uslovljen

- - -
251

aktuelnim interesom, dakle, unapred datim idejama, roman ne mora biti manje uverljiv nego romani koji istoriju pragmatički ne funkcionalizuju. Pisac, međutim, može samo do jedne granice, bez štete po uverljivost svog dela, da udovoljava ideološke narudžbine, a kako je u prirodi moći neumerenost, i umnožavanje sve težih zahteva, to se u kulturama izloženim idejnim pritiscima razlikuju tri vrste tekstova: prigodni pseudoistorijski romani - podređeni interesima političkog diktata, društveno nepoželjni - kritički istorijski romani i istorijski romani u kojima vanestetski elementi ne određuju primarno njegovu sferu estetskog. U iskušenju pseudoistorijske pristrasnosti i estetske neuverljivosti romanesknog "pamfleta", pisac mora da izbegava skučenost i pokuša da obuhvati sveukupnost sveta - dijaloškim sučeljavanjem protivnika, poliperspektivnošću ideoloških stanovišta, ironičnim podrivanjem pristrasnih ideja od strane samog pisca, poetizovanjem i dr. U istorijskim romanima koji su kritički posvećeni prećutkivanim, potisnutim ili zabranjenim poljima političke istorije, kroz detronizaciju skidaju se oreoli pređašnjim istorijskim veličinama i prikazuju njihovi moralno problematični interesi i nečasna dela. Time se proširuje tematsko polje književnosti, ali uverljivost samog dela nije nužno srazmerna i njegovoj moralnoj ulozi očišćenja. I pored prisustva ideoloških elemenata u stvaranju, potencijali imaginacije i izraza, umeće pisca da iščitava i dopisuje sopstveni rukopis ostaju nepotkupljiv deo krajnjeg proznog ishoda, koji, zapravo, uvek plaća obol istorijskim i ideološkim zabludama i istinama autora.

Estetska uverljivost različitih modela narativnog organizovanja teksta zavisi od njegovih iskaznih i interpretativnih stanovišta. Fiktivna verodostojnost i obim činjenica koji totalizovano obuhvataju opisanu stvarnost u tradicionalnom romanu proizlaze iz pozicije pouzdanog pripovedača. Sa povlačenjem sveznajućeg pripovedača u modernom romanu koje ide do njegovog nestajanja, sa pojavom umnožavanja tekstova i njihovih interpretacija, sa pokolebavanjem istinitosti navedenih činjenica narušava se ili se izražava narušenost ontološke utemeljenosti sveta, nemogućnost njegove spoznaje i prikazivanja. Sumnja da se stvari mogu konačno predstaviti i vrednovati sumnja je i u uspostavljanje same priče o prošlosti koja postajući ne samo fikcija, već i fikcija privida istorije, iskoračuje iz istorije same. Estetska uverljivost time se ne temelji više samo na totalizaciji stvarnosti, već i na totalizaciji onoga što je u njoj iluzija i nepostojeće.