Severna Albanija u spoljnopolitičkim planovima Crne Gore i Srbije^*

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" – Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

*U ovom radu se pod "severnom Albanijom" podrazumeva savremen geografski i politički prostor pod tim nazivom. Pošto je ovaj rad zamišljen kao sintetički pregled određenog fragmenta navedene teme, to se u tekstu posebno ukazuje na pojedinačna dela i mesta radi bliže orijentacije, ili kad su određene formulacije i zaključci pojedinih autora preuzeti u celosti, dok se ostala korišćena dela savremene literature, koja inače upućuju na širu bibliografiju o srpsko-crnogorsko-albanskim odnosima, navode na kraju.

U borbi koju je Crna Gora stalno vodila za oslobođenje i ujedinjenje sa okolnim plemenima i oblastima i za obezbeđenje pune nezavisnosti od Turske i u kojoj se već krajem XVII v. osamostalila od ove sile, ona je postala i centar okupljanja okolnog stanovništva, a njene vladike pokazivale su sasvim određene ambicije da se stave na čelo oslobodilačkog pokreta i u susednim oblastima. Idejom, poniklom već sredinom XVIII veka, o jednoj balkanskoj državi koja bi, pod pokroviteljstvom Rusije, izrasla iz Crne Gore "kao najboljeg dela srpstva", obuhvaćeni su, osim Grka, svi balkanski narodi pod Turskom. Nešto kasnijeg datuma je plan da se Crnoj Gori, pod protektoratom Austrije, obezbede izlaz na more i oblast do reke Bojane. Sa stvaranjem uslova za brži razvitak centralne državne vlasti i sa stupanjem Crne Gore na međunarodnu pozornicu krajem toga stoleća (pobede nad turskom vojskom 1796; međunarodna konstelacija posle 1797), uporedo sa izrastanjem ove nove državnosti tokom sledećih nekoliko decenija ubrzano se kristalisao i nacionalni program – oslobođenje i ujedinjenje sa okolnim oblastima pod Turskom, izlaz na more i međunarodno priznanje nezavisnosti.

Međutim, Crna Gora (Katunska, Lješanska, Riječka i Crmnička nahija), i pored toga što je od 1796. stvarno i definitivno postala nezavisna od Turske i što se pod snažnim dejstvom privredno-geografskih i unutrašnjih i spoljnih činilaca teritorijalno uvećavala ujedinjujući se sa plemenima tzv. crnogorskih i hercegovačkih Brda (1796. plemena Bjelopavlići i Piperi; 1820. Morača i Rovci; zatim Bratonožići, Kuči, okolina Grahova), nije imala objektivnih mogućnosti da postane centar oslobodilačkog pokreta celog srpskog naroda i drugih Južnih Slovena pod turskom vlašću. Društveno i ekonomski veoma je zaostala, male je teritorije, izvan glavnih saobraćajnica na Balkanu; potpuno zaokružena Austrijom i Turskom, odsečena je od mora i izolovana od širih masa Južnih Slovena. Stoga su njeni neposredni spoljnopolitički ciljevi koncentrisani, osim na dobijanje međunarodnog priznanja, na napore za ujedinjenjem s ostalim brdskim i okolnim hercegovačkim plemenima, sa susednim primorskim oblastima koje je do 1797. držala Mletačka republika (Boka Kotorska, Dalmacija, Budva, Paštrovići), i sa gradovima i plodnim područjima u dolini reke Zete i Skadarskog jezera, koji su inače svojevremeno bili delovi srednjevekovne zetske države (plan vladike Petra I iz 1806). Pošto pojam Albanije još nije bio ni geografski ni politički utvrđen, a ovi krajevi su, kao i oni u bližoj i daljoj okolini, najčešće bili u sastavu skadarskog sandžaka (vilajet od 1836), to su oni u geografskim kartama, putopisnoj literaturi i diplomatskim izveštajima dugo nazivani albanskim, iako su u njima, osim Arbanasa, od starina živeli Crnogorci, a bilo je i turskog, mestimično brojnog stanovništva.

Upravo u vreme kada se Crna Gora definitivno osamostalila od Turske i kada se ocrtavao njen nacionalni program, u oblasti reke Morave izrasta još jedan centar nacionalno-oslobodilačkog pokreta srpskog naroda i drugih Južnih Slovena. To su oblasti nekadašnje srednjovekovne srpske despotovine koje su, u svesti srpskog naroda kao i u očima drugih, predstavljale njenog prirodnog naslednika i u teritorijalnom i u nacionalno-političkom pogledu. Ali, iako su takoreći od prvog dana ustanka protiv Turske u Beogradskom pašaluku (1804-1813) uspostavljene političke veze sa Crnom Gorom i pokušaji zajedničke akcije, nacionalni program ustaničke Srbije bio je različit. Prvobitni zahtev za autonomijom u okvirima pašaluka ubrzo je proširen: traži se nezavisnost celog srpskog naroda pod Turskom, a zatim i svih Srba bilo da su pod vlašću Austrije ili Francuske. Na izgled lokalna pobuna prerasla je, usled unutrašnjih i spoljnih okolnosti, za svega tri godine, u nacionalno-oslobodilačku revoluciju srpskog naroda, a Srbija 1806-1809. preuzela je na sebe nacionalnu misiju – oslobođenje i ujedinjenje svih Srba. Tako se, čim se sredinom prve decenije XIX veka i Srbija obrazovala kao zasebna politička celina, u nacionalno-oslobodilačkoj akciji obeju zemalja javlja paralelizam, ali su istovremeno nagovešteni i elementi mogućeg rivalstva. Sa jačanjem posebnih društvenih i dinastičkih interesa u obema zemljama, oni će biti sve očitiji, a povremeno će odnositi i prevagu.^[1]

Vremenom, s uvećanjem državne teritorije i s učvršćivanjem obeju srpskih država i na unutrašnjem i na međunarodnom planu, kao i sa sve većim značajem njihovih međusobnih odnosa za nacionalno-oslobodilačku borbu srpskog naroda, njihovi nacionalni programi dobijaće određenije i čvršće okvire. U novim spoljnopolitičkim planovima imaće određeno mesto i severna, "gornja" Albanija, kao deo nekadašnje srednjevekovne nemanjićke i crnojevićke države. Pod njom se, međutim, u XIX veku ni u našoj ni u stranoj javnosti, a kasnije i istoriografiji, nije uvek podrazumevalo isto, delom stoga što albanska teritorija nije nikad u Turskom carstvu bila ni politički, ni etnički izdvojena u posebnu celinu, već je deljena na administrativne jedinice promenljivog naziva i veličine i sa mešovitim stanovništvom, a delom i stoga što se kod nas dugo nije imala tačna predstava o etničkim granicama srpskog naroda u Turskoj, te su se u javnoj upotrebi dugo zadržali neprecizni, pa i oprečni istorijski, politički i etnografski pojmovi.^[2]

Pošto je glavni cilj spoljne politike obnovljene Srbije i Crne Gore bio oslobođenje srpskog naroda pod turskom vlašću i ujedinjenje s njim, to su i planovi prema severnoj Albaniji bili u funkciji opšte nacionalno-oslobodilačke akcije obeju zemalja, iako će se vremenom, sticajem unutrašnjih i spoljnih okolnosti, u njima izražavati, pa i preovladati i neki drugi interesi. Pošto će ovi planovi biti tesno isprepletani sa opštim srpsko-crnogorsko-albanskim odnosima u Staroj Srbiji, pa i uslovljeni njima, to su i za njih, kao i za ove odnose, prelomne godine bile 1878-1881, tj. od Sanstefanskog ugovora do sprovođenja odluka Berlinskog kongresa i godine mladoturske revolucije i aneksione krize, 1908—1909.

Ključne komponente u planovima Srbije i Crne Gore prema severnoj Albaniji bile su, kao što je poznato, izlaz Srbije na Jadransko more i uspostavljanje svojevrsne crnogorsko-severnoalbanske državne simbioze, kao novog oblika nekadašnje zajedničke srednjovekovne države. Ovde se neće ulaziti u faze i teškoće kroz koje je ova politika prolazila zbog stanja u Staroj Srbiji i uticaja albanskog nacionalnog pokreta i interesa velikih sila na tamošnje prilike.^[3] Naglasak će biti samo na karakteristikama pomenutih dveju komponenata – na strategijskom cilju, taktici i metodu, i to kao sredstvu kojim bi se zaštitili nacionalni i državni interesi obeju zemalja i istovremeno, osujetili zavojevački ciljevi velikih sila prema ovom regionu, pre svega Austro-Ugarske i Italije.

I

Pod uslovima za povoljniji društveni, privredni i politični razvoj Crne Gore vremenom će se sve više podrazumevati, pored neposrednog zaokruženja državne teritorije u pomenutim pravcima i međunarodnog priznanja, takođe i stvaranje osnova za buduću širu nacionalnu oslobodilačku akciju, što se shvatalo kao obnova Dušanovog carstva, pod vođstvom Crne Gore ili u sporazumu, pre svega, sa Srbijom. U svakom slučaju, na ovom prostoru nekadašnje srpske carevine koji se kasnije sveo na crnojevićku državu, naslednik je, posle propasti Turske, trebalo da bude Crna Gora. Što se tiče taktike, jedino sredstvo kojim je Crna Gora mogla iznuditi međunarodno priznanje i, uopšte, primorati evropsku diplomatiju da, pored sopstvenih interesa za očuvanjem mira, zadovolji i njene interese, bili su oružana borba i podsticanje i podržavanje oslobodilačkih pokreta okolnog stanovništva.

U tom sklopu, u odnosu na susedne severnoalbanske oblasti polazilo se od toga, da je tamošnje arbanaško stanovništvo pod turskom vlašću hrišćansko i da je u odnosu na muslimane bilo u podređenom položaju iako je bilo brojnije od njih, kao i da tamošnja katolička plemena ne samo što nisu uvek ni rado ni masovno učestvovala u pohodima skadarskih vezira protiv crnogorskih i brdskih plemena, već da su se šta više neka od njih (Hoti, Klimenti, Kastrati) neretko i pridruživala borbama Crnogoraca. Otuda se dolazilo na pomisao da se i sa njima, kao i sa okolnim slovenskim hrišćanskim stanovništvom, uspostave tešnje veze radi zajedničke borbe protiv istog protivnika – Turaka Osmanlija.

Uzajamnom zbliženju išli su na ruku zajednička mržnja protiv Turaka kao muslimana i gospodara, brojne krvne i rodbinske veze uprkos verskoj i nacionalnoj podvojenosti, slično rodovsko-plemensko društveno uređenje sa svojom etikom, kao i na obema stranama još uvek veoma živa istorijska tradicija zajedničke srednjovekovne države pod Crnojevićima. Istina, na crnogorskoj strani ima se prvenstveno u vidu ona nezavisna, pod Ivanom Crnojevićem, dok je na albanskoj strani trajnije bilo sećanje na onu potonju, vazalnu, pod njegovim poturčenim sinom Skender-begom Crnojevićem, koga su inače skadarski veziri iz roda Bušatlija smatrali svojim neposrednim pretkom, te iz toga izvodili pravo na osvajačke ambicije prema Crnoj Gori. Osim ovih okolnosti, za koje su se istovremeno mogli vezati elementi principa narodnosti, istorijskog prava i verske i rodovske solidarnosti, na uzajamnu saradnju nužno su upućivali i svakodnevni životni interesi vezani za slobodu tržišta u dolini Zete i Skadarskog jezera, kao i za zajedničku zaštitu od pritiska redovne turske vojske u crnogorsko-severnoalbanskom području.

Trajniju smišljenu saradnju međutim, ozbiljno su ometali stalni međusobni, većinom krvavi sukobi crnogorsko-brdskih plemena sa okolnim muslimanima, među kojima je bilo i Turaka i arbanaškog bašibozluka obeju vera pri čemu bi se često iza jednih svrstali Crnogorci, a iza drugih ne samo svi muslimani, već i katolici iz neposredne okoline. Sukobi su bili posledica pretežno verske podvojenosti i isključivosti, izukrštanih rodovsko-plemenskih i svojinskih odnosa, uzajamne pljačke kao načina privređivanja u krajnje oskudnim životnim uslovima, običaja rodovske solidarnosti i dr., ali i sistematskog huškanja Arbanasa obeju vera protiv Crne Gore od strane turskih vlasti, kao i austrijskih agenata.^[4]

Sama severnoalbanska, pre svega katolička plemena (Malisori, Miriditi), u latentnoj su političkoj opoziciji prema Porti zbog njenih nastojanja da centralističkim merama i otomanizacijom javne uprave ukine njihove davnašnje lokalne sudske, privredne i naročito, vojne povlastice. Zbog posledica političkih i privrednih reformi 1830-40-ih godina (Tanzimat), kod nekih plemenskih poglavara i feudalaca sve više je sazrevala namera da se za otpor turskim vlastima potraži oslonac i kod susednih hrišćanskih država koje su povremeno, na razne načine, podržavale taj otpor ili su ublažavale pritisak turskih vlasti; pri tom nije isključivana ni mogućnost borbe za oslobođenje od Turaka. Posebno su katolički Miriditi, najveća rodovsko-plemenska grupacija u severnoj Albaniji (oblast reke Drima), i sa najviše izraženom posebnom samosvešću, bili spremni da svoju izolovanost razbiju vezivanjem za Crnu Goru, Austriju i Srbiju. Na čvršće vezivanje za Crnu Goru, osim već pomenutih moralnih, društvenih i materijalnih činilaca, posebno je upućivalo i to što su crnogorsko-brdska plemena često bila spremna da oružanim napadima na turske gradove, vojne i trgovačke karavane, pomognu svoje arbanaške susede u njihovom otporu turskim vlastima. Oslobodilačka borba Crnogoraca je sama po sebi podsticajno delovala na hrišćanske Arbanase. Što se Austrije tiče, ona je inače, kao zaštitnica katolika u Turskoj (od 1615.) i sama nastojala da katoličke Arbanase, preko sveštenika koje je ona slala i plaćala, što više i moralno i finansijski veže za sebe. Sa Srbijom pak, pojedini arbanaški veziri (Ali-paša janjinski, Mustafa-paša skadarski) sami su još od 1820-ih godina tražili veze sa knezom Milošem, sa ciljem da od Porte iznude određene ustupke, pa eventualno, i potpuno odvajanje od nje. Kasnije kneževe veze sa glavarima Hota (1834) i nekim uglednim muslimanskim prvacima, kao i uspešna trgovina skadarskih trgovaca sa Srbijom, ostavili su dovoljno žive tragove da se na njih, uprkos prekidu nastalom posle pada kneza Miloša, nadovežu novi odnosi.^[5]

Zbog svega ovoga, period do 1878. ostao je i dalje ispunjen latentnim lokalnim sporovima i krvavim sukobima okolnog crnogorskog stanovništva sa susednim Arbanasima, ali je uporedo jačala i širila se saradnja sa katoličkim Malisorima, uprkos austrijskim intrigama. Na podsticaj Srbije došlo je do izmirenja i sa udaljenijim Miriditima (1848.), sa kojima inače, odnosi dotle nisu bili dobri. Otada, odnosi sa njima će bez prekida ostati dobri, pa će šta više u ovom periodu i sve veze Srbije s Miriditima ići preko Crne Gore. Ponikla prvenstveno iz lokalnih prilika i potreba, ova saradnja dobijala je sve više izrazito političke primese, naročito posle odvajanja državne vlasti u Crnoj Gori od crkvene, tako da je solidarisanje katoličkih plemena sa Crnom Gorom u raznim prilikama u kojima se ona sukobljavala s Turskom u znatnoj meri olakšavao njen položaj (oružana saradnja Crnogoraca i Malisora u napadu na Podgoricu 1832; sklapanje saveza za napad i odbranu 1849. između miriditskog prvaka Bib Dode i vladike Petra II; odbijanje Miridita i okolnih Malisora 1852-53. da ratuju protiv Crne Gore i planovi kneza Danila o saradnji; pomoć u ratu 1862). Tako su odnosi sa severnoalbanskim katoličkim plemenima, posebno zahvaljujući naporima kneza Nikole, u kontinuiranom usponu, uprkos stalnim oružanim sukobima, pa i ratovima koji su u međuvremenu izbijali između Crne Gore i Turske.^[6]

Doduše, u vreme istočne krize 1875-78. ovi odnosi su zbog mešovitih crnogorsko-muslimanskih i arbanaških područja u blizini ratnih operacija i položaja severnoalbanskih plemena prema Porti bili izloženi velikim iskušenjima. Ipak, Porta nije uspela ni represivnim merama, ni korumpiranjem, da sprovede opštu regrutaciju katoličkih plemena, niti da ih masovno pokrene protiv Crne Gore (pregovori Miridita o savezu s Crnom Gorom 1875, odbijanje da krenu na nju 1876, ustanci u dogovoru s knjazom 1877. i 1878; kolebanja Malisora, njihova uzdržanost ili pretežno formalno učešće u ratnim operacijama 1876). Šta više, mržnja protiv Turaka objediniće Miridite i jedan deo drugih severnoalbanskih katolika u težnji da oružani pokret ostalih balkanskih naroda i rusko-turski rat iskoriste, te da i oni oružjem izbore ili posebnu katoličku kneževinu, ili bar ponovno priznanje nekadašnje plemenske autonomije. Prema nalazima nekih autora u stranim izvorima, u vreme ove krize i ustanka Miridita, postojao je dogovor s Crnom Gorom i postignuta je saglasnost s njom da se severnoalbanski katolici ujedine, s naslednim miriditskim knezom na čelu, ili u autonomnu kneževinu pod Turskom, sa sedištem u Skadru, ili u samostalnu kneževinu uz bok Crne Gore, koja bi politički nastupala zajedno s njom. Ipak, u drugom ratu, kada se crnogorske ratne operacije koncentrišu na pravac prema severnoj Albaniji, dolazi do žestokih sukobljavanja od Ulcinja do Plava, naročito sa Grudima i Hotima.^[7]

Inače, severnoalbanska komponenta u politici Crne Gore u celom ovom periodu do 1878, posebno 1876-78, u funkciji je obezbeđivanja boka od napada turske vojske, kako bi se oslobodilačka akcija mogla koncentrisati na glavne pravce: ka Hercegovini, zetskoj ravnici i barskom primorju. Pri tom, pošto je Crna Gora već bila faktički nezavisna, a i nastala je proširivanjem uz stalnu oružanu borbu, izgledalo je sasvim prirodno da ono severnoalbansko područje koje bi ona oslobodila od turske vlasti i zaposela ga, takođe uđe u njen sastav. Ali, da se na crnogorskoj strani već u vreme ove krize pomišljalo na obnovu političke zajednice iz starih vremena, doduše, delimičnu, ali ipak u dosta širokom obimu, svedoči predlog crnogorske vlade podnet januara 1878. ruskim opunomoćenicima za pregovore o primirju. Za slučaj "konačnog riješenja srpskog pitanja", granica Crne Gore trebalo je da obuhvati, pored delova Stare Srbije oko Prizrena, Đakovice i Peći, takođe i severnu Albaniju do Drima; u slučaju pak, samo parcijalnog rešenja srpskog pitanja, traže se Plav i Gusinje i primorje do Bojane.^[8] Ovim je ujedno prvi put sa crnogorske strane zvanično nagovešteno da se pretenduje na to da, u slučaju povoljnih okolnosti, u sastav Crne Gore uđe cela tzv. "gornja Albanija", iako se tada već znalo da i Srbija ima pretenzija prema ovom području.

Naime, zvaničnim spoljnopolitičkim programom obnovljene Kneževine Srbije, Garašaninovim "Načertanijem" iz 1844, zasnovanim, kao što je poznato, na principu Balkan balkanskim narodima, predviđalo se: rušenje Turske oslobodilačkom borbom njenih potlačenih naroda bez mešanja velikih sila; postepeno okupljanje oko Srbije, u nezavisnu državu, Južnih Slovena, najpre onih pod Turskom, a pre svega srpskog naroda i oblasti koje su smatrane srpskim ili su nekada bile u sastavu srpske srednjovekovne države – Bosna, Hercegovina, Crna Gora, Stara Srbija i severna Albanija.^[9] Severnoj Albaniji bila je namenjena dvojaka uloga: vezama i uticajem kod brojnog arbanaškog hrišćanskog stanovništva pridobiti i Arbanase – muslimane u oblastima sa mešovitim stanovništvom da se pridruže zajedničkoj oslobodilačkoj borbi balkanskih naroda protiv Turske, ili da bar ostanu neutralni u njoj. Drugo, preko ove oblasti, sa kojom su inače, povremeno postojale čak i žive, mada pojedinačne trgovačke veze sa skadarskom trgovcima, pretežno katoličkim Arbanasima, obezbediti srpskoj trgovini u budućnosti izlaz na Jadransko more, u cilju punog privrednog i političkog osamostaljenja Srbije od njenog moćnog severnog suseda, Austrije. S obzirom na to da je u oblastima tadašnjeg Kosovskog i severnog dela Skadarskog vilajeta još uvek živelo brojno srpsko-crnogorsko stanovništvo, to je ovaj plan o izlazu Srbije na Jadransko more ovim pravcem bio, kao i celo "Načertanije", utemeljen istovremeno na legitimističkom principu istorijskog prava ("na osnovu i pod zaštitom svetog prava istoričeskog"), koji je u to vreme bio jedino priznat u Evropi, i na principu narodnosti, na koji se još uvek nije smelo javno pozivati. Kako je na ovom prostoru bilo praktično nemoguće povući čistu etničku granicu, a uz to su u pravcu jadranske obale živeli, osim muslimana, i Arbanasi – hrišćani, katolici, ali je bilo i pravoslavnih, to je u tadašnjim uslovima izgledalo sasvim prirodno da posle raspada Turskog carstva u sastav obnovljene velike srpske države ponovo uđe i ova teritorija, te da Srbija, kao što je to i nekad bilo, ponovo obuhvati deo jadranskog primorja.

Što se taktike tiče, srpska propagandna akcija je prvobitno imala u vidu samo Arbanase – hrišćane, ali se ubrzo uviđa neophodnost saradnje i sa muslimanima, kako ne bi svojim učešćem na turskoj strani presekli liniju zajedničkog srpsko-grčkog fronta. Pošto u to vreme, a ni kasnije, među Arbanasima nije bilo nacionalno svesnih organizovanih snaga, to se akcija među njima, kao što je to uostalom bio slučaj i u drugim oblastima pod turskom vlašću, mogla sprovoditi samo vezama i uticajem preko uglednih pojedinaca. Izgleda na uspeh bilo je utoliko više što su, kao što je već rečeno, još od vremena kneza Miloša inicijative za uspostavljanje političkih veza sa Srbijom poticale sa arbanaške strane. Iako, s obzirom na prilike, od njih nisu ostali trajniji rezultati, bilo je nesumnjivo značajno što je već tada srpski knez video rešenje istočnog pitanja u priznavanju nezavisnosti svim balkanskim narodima pod Turskom, ne samo hrišćanskim, već uključujući i Arbanase (razgovor s francuskim emisarom Boa le Kontom 1834).

Sa organizovanim radom započeto je, kao što je poznato, 1846. Uopšte uzev, period do 1878. ispunjen je, uprkos povremenim dužim zastojima (1839-46, 1853-61, posle 1868), obostranim traženjem i uspostavljanjem veza i finansijski organizovanom propagandom od strane Srbije. Obuhvaćen je bio ceo prostor "od Skadra i Malesije, preko Miridita i predela Mata, debarske Malesije i Toskerije" (Hoti 1834, 1873; don Gaspar Krasnići 1846; od 1866. Franc Mauri, skadarski biskup Domazen, Dželal-paša, Naum Sido Toska; plemena Maćani, Klimenti, Kastrati, Grude, Zatrijebše). U tome su Miriditi bili glavni oslonac srpskoj propagandi među Arbanasima. Od strane pojedinih arbanaških prvaka, uglavnom Miridita, dobijana su obećanja o saradnji u zajedničkom ustanku protiv Turske, pri čemu se ta saradnja vezuje za "svoju autonomiju i slobodnu veroispovest pod srpskom vladom". Sa srpske strane, formula verske tolerancije i političke zajednice Srba i muslimana slovenskog porekla, usvojena na terenu Bosne, prenosi se i na muslimane – Arbanase u Staroj Srbiji i severnoj Albaniji. Zauzima se čvrst stav da će se u slučaju proširenja Srbije i raspada Turske, svim nesrpskim narodnostima priznati sve nacionalne osobenosti, sloboda vere, poštovanje običaja i sva ranije stečena samoupravna prava.^[10]

Za granicu "gornje Albanije" sa odgovarajućim delom jadranskog primorja preko kojih bi obnovljena i ujedinjena srpska država ponovo izašla na more u ovom području, predviđa se, osim kratkog kolebanja 1861. reka Drim. Naime, u "Načertaniju" se samo pominje izlaz na Jadransko more "u pravcu Skadra i Ulcinja", kao u to vreme jedino mogućeg puta u tom pravcu, i postavljanje srpskog trgovačkog agenta u Ulcinju, koji je tada pristanište Skadra, Pomenuta izjava miriditskog prvaka Bib Dode (1846) o "autonomiji pod srpskom vladom" faktički je značila da bi u sastav buduće Srbije ušla, u autonomnom statusu, teritorija plemena Miridita (obe strane reke Drima). Iz Garašaninove beleške na nacrt srpsko-grčkog ugovora iz 1861. vidi se da je njemu prihvatljiva, u to vreme moderna, teorija o rešavanju etničkih problema kombinovanjem principa narodnosti sa prirodnim granicama. Da je ta i prirodna i etnička granica, po njegovom mišljenju, bila reka Drim, može se zaključiti po tome što je on, zauzimajući već od 1862. čvrst stav "da se svi neosmanliski narodi oslobode i stvore svoje nezavisne države", to i precizirao u novim pregovorima s Grčkom iz 1867. Govoreći o budućoj albanskoj državi, izričito je pominjao prostor između reka Vojuše i Drima, s tim da sloboda izbora – zasebna država na tom prostoru, ili njeno pripajanje Srbiji ili Grčkoj, pripada Arbanasima. Takođe, i za Jovana Ristića, glavnog pregovarača s Grcima i tada i kasnije, reke Drim u Albaniji i Isker na istoku bile su, kao granica Stare Srbije, krajnja linija ustupaka od strane Srbije u razgovorima sa Grčkom.^[11] Uopšte, srpska strana je još od izrade "Ustava političke propagande imajući se voditi u zemljama slaveno-turskim" iz 1849. bila sklona verovanju da u gornjoj Albaniji i Novopazarskom sandžaku, kao i u drugim "južnim predelima", "kad se jedna mala šaka Arnauta, Cincara i Grka oduzme, samo čisti jednoplemenici naši žive".^[12]

U okviru ovakvih shvatanja o pravcu izlaza na Jadransko more kreću se razmatranja i političkog i trgovačkog vrha u Srbiji još pre nego što se pristupilo izradi "Načertanija" (predlog saksonskog rudarskog stručnjaka barona Herdera iz 1838. za modernizaciju srpske privrede i železničku gradnju). U prvoj fazi sprovođenja "Načertanija", najveću pažnju tadašnje srpske javnosti privlačio je program izgradnje komunikacija kojima bi se Srbija povezala sa nekadašnjim pristaništima srpske srednjovekovne države na Jadranskom moru. Kao najpogodnija trasa, jer je najkraća, smatran je pravac Beograd-karantin kod Raške-Novi Pazar-Skadar, zatim Bojanom do mora, a onda na Drač i Bar (Antivari). Takođe je tada prvi put najavljena i ideja o narodnom zajmu kao materijalnoj podlozi za gradnju puta do mora. Za razliku od raznih planova evropske štampe tokom 1850-ih godina o povezivanju Turske sa Evropom, skupština beogradskih trgovaca, održana marta meseca 1856, na kojoj se tražilo da se povede računa da se "prilikom gradnje gvozdenog puta ... ne mimoiđe Srbija", opredelila se za pravac Beograd-Skadar-Jadransko more, procenjujući ga kao najkraći, najrentabilniji i najmanje zavisan od stranih uticaja ("budući da ova linija otečestvu našem najveće koristi obećava").^[13] Do sredine 1860-ih godina, dok je u okviru pripremne faze izgradnje komunikacija i železnica pridobijano javno mnjenje i vršena analiza raznih pravaca, paralelno sa trasom sever-jug konkurisao je i pravac sever-jugozapad, ka Jadranu. U kasnijim fazama, zbog obaveza koje je nametnuo Berlinski ugovor, ovaj pravac će ostati privremeno potisnut, sve dok krajem stoleća ponovo ne počne da izbija u prvi plan kao jedan od dva egzistencijalna pravca razvoja Srbije.

Što se tiče podudaranja pretenzija Srbije i Crne Gore prema severnoalbanskom području, simptomatično je, da je na konceptu ugovora s Grčkom iz 1861. zabeležena, pored pretpostavke da bi Crna Gora možda zadržala status odvojene i nezavisne kneževine, takođe i primedba iz čijeg opšteg konteksta proizlazi kao da bi, za slučaj da Crna Gora "ne htene granice Srbije na moru", njoj pripala teritorija predviđena za Srbiju.^[14] Ako se zaista tako nešto imalo u vidu, to bi se onda moglo uzeti kao znak da je tada, uprkos već ispoljenim različitim procenama neposrednih spoljnopolitičkih interesa, na strani zvanične Srbije postojala spremnost da se budući priobalni deo Crne Gore smatra kao izlaz na more i za Srbiju. U prilog ovakvom tumačenju bio bi i pristanak Jovana Ristića 1876. na već pomenuti zahtev Miridita da obrazuju nezavisnu katoličku kneževinu.^[15]

U pogledu politike velikih sila u ovom periodu, otežavajuća okolnost za Crnu Goru, a kasnije i za Srbiju, bilo je to što su neke od njih (Engleska i Francuska od 1834, Austrija jače od 1848, Italija od sredine 1870-ih), svoj uticaj na katoličke Klimente (Malisori) i Miridite koristile, i to ne bez uspeha, i protiv potencijalnog prodiranja Srbije i Crne Gore u ove oblasti. Francuska je, kao zaštitnica katolika u Turskoj, u vreme rada Srbije na balkanskom savezu 1860-ih godina, zastupala autonomiju Miridita prvenstveno u funkciji stvaranja prepreke Srbiji i Crnoj Gori. Austro-Ugarska, sledeći i sama ovaj cilj, posle propasti francuskog Drugog carstva 1871. naglo je pojačala svoju akciju među Miriditima i Klimentima preko katoličkih sveštenika koje je ona plaćala. Istovremeno ih je usmeravala i protiv privredne i kulturne konkurencije koju je protiv nje u Albaniji, takođe preko katoličkih sveštenika i učitelja, ali privrženih Italiji, počev intenzivnije od 1870. vodila ova sila. Uz to je konsolidovani dualistički režim u Habzburškoj monarhiji (poč. 1870-ih) stvarao osnov za sistematsko uobličavanje i usmeravanje svojih glavnih ciljeva prema Balkanu u narednom periodu – privredni i finansijski prodor prema Solunu, obezbeđenje određenih političkih i strategijskih interesa; u njima je Albanija imala veoma značajnu ulogu. Što se tiče Italije, iako je ona već od 1860-ih stalno planirala podbunjivanje Albanaca da bi olakšala svoje ujedinjenje, osnivala razne komitete, društva za pomoć i sl., zapravo će tek njeno držanje u krizi 1875-78. biti priprema za sticanje pozicija za budućnost.^[16] No, i pored ove izukrštanosti stranih interesa, može se reći da pre istočne krize 1875-1878. ipak nije pretila neposredna opasnost od zaposedanja severnoalbanskog područja od strane neke velike sile.

Na osnovu svega, može se prihvatiti zaključak autora koji su podrobno proučavali srpsko-albanske odnose: do 1878. spoljnopolitička akcija Crne Gore i Srbije prema severnoj Albaniji je, kao i u ovim odnosima, bila u svojoj uzlaznoj fazi, tekla je uglavnom sporazumno i bila je u funkciji nacionalnog oslobođenja srpskog i albanskog naroda; između njihove propagandne akcije sračunate na opšti ustanak protiv Turske i tadašnjih takođe antiturskih, mada još uvek regionalnih verskih i plemenskih interesa stanovništva u severnoj Albaniji, nije postojala izrazita suprotnost; za razliku od velikih sila, koje su išle za tim da u Albaniji stvore pogodnu bazu za svoj politički i privredni prodor na Balkan, propaganda Srbije smerala je oslobođenje Arbanasa i stvaranje njihove nezavisne države u okvirima nespornog etničkog područja. Šta više, Srbija je u tu svrhu odvajala i znatan deo svojih inače skromnih finansijskih sredstava. Sve to je povoljno uticalo na zbliženje Srba i Arbanasa, kao i na prihvatanje koncepcije o nacionalnom oslobođenju jednog naroda uz pomoć drugih i o političkoj integraciji balkanskih neosmanskih naroda u jednu federativno oblikovanu državu. Tim putem se i Srbiji otvarao izlaz na Jadransko more. Međutim, očekivanog povoljnog dejstva na Arbanase-muslimane u Staroj Srbiji, na žalost, ipak nije bilo; njihov stav prema nacionalnim ciljevima Srbije i Crne Gore ostao je krajnje odbojan, jep su se oni kosili sa njihovim životnim interesima. Osim toga, severnoalbanski pokret, iako antiturski i povremeno separatistički, nije dobio opštenacionalni politički karakter, već je ostao na nivou očuvanja regionalnih prava i povlastica i, u suštini, konzervativnih plemenskih i feudalnih društveno-ekonomskih odnosa. Pa ipak, momenat koji treba podvući jeste da se, uprkos velikoj društveno-ekonomskoj i kulturnoj zaostalosti Arbanasa toga doba, već tada našlo dosta onih koji su spremno prihvatili saradnju u duhu načela Balkan balkanskim narodima.^[17]

U svemu tome mora se imati u vidu i to, da su shvatanja ondašnje evropske diplomatije i javnosti, pa i balkanskih političara, o oslobođenju od Turske, nacionalnoj nezavisnosti, eventualnoj podeli oslobođenih teritorija, pod snažnim uplivom legitimističkog principa i istorijskog prava i pošto su oni, posle 1860-ih, već bili Formalno odbačeni.^[18]

Velika uzrujanost i komešanje Arbanasa-muslimana u Staroj Srbiji zbog napredovanja srpske i crnogorske vojske krajem 1877. i početkom 1878. na Prištini, odnosno Skadarskom jezeru i zauzeća nekih čisto arbanaških naselja, dovešće do kolebanja i Arbanasa-hrišćana u severnoj Albaniji. Sanstefanski ugovor pak, koji je slovenskim državama na Balkanu dodelio i neke delove sa čisto albanskim stanovništvom, revizija tog ugovora, sprovođenje odluka Berlinskog kongresa, a naročito akcija objedinjenog albanskog nacionalnog pokreta koja će biti izrazito proosmanski, muslimanski i antislovenski usmerena (Arbanaška ili Prizrenska liga 1878-1881), naglo će zaoštriti ukupne srpsko-crnogorsko-albanske odnose. Sve što je Srbija tokom trideset godina postigla u pogledu odnosa sa severnom Albanijom, biće poništeno, a ozbiljno će biti uzdrmani i odnosi Crne Gore sa okolnim arbanaškim stanovništvom. Iako među katolicima, naročito onim udaljenijim, i dalje neće biti izrazito anticrnogorskog raspoloženja, među pristalicama autonomije javiće se sada i otvoreni privrženici Turske.^[19] Ceo period posle 1878. biće u znaku stalnih graničnih sukoba i terora Arbanasa-muslimana nad srpsko-crnogorskim stanovništvom u Staroj Srbiji koje će, sa svoje strane, podstrekavati pa i izazivati i lokalne i centralne turske vlasti, a takođe i Austro-Ugarska, sve sa ciljem da se ovo stanovništvo istrebi ili primora na iseljavanje.^[20]

Ovakva situacija bila je, kao što je poznato, posledica nekoliko opštih i posebnih činilaca koji su se međusobno tesno preplitali (opšta kriza u Truskom carstvu i mešanje velikih sila, posebno Austro-Ugarske i Rusije u nju; jačanje islamskog fanatizma; spor razvoj i slabost albanskog nacionalnog pokreta, njegova vezanost za strane uticaje i nepopustljiv nacionalistički ekstremizam u pogledu svih oblasti nastanjenih Arbanasima; sukob imperijalističkih ciljeva Austro-Ugarske i Italije u ovom području, međusobno i sa interesima Crne Gore i Srbije). Svim ovim stvorena je u periodu posle 1878. nova konstelacija i u odnosu na planove Srbije i Crne Gore prema severnoj Albaniji: izmenjeni su osnov i karakter srpsko-crnogorskih i albanskih nacionalnih interesa i ciljeva; dolazi do sprege ovih potonjih sa turskim državnim interesima i do podudaranja sa antisrpsko-crnogorskom komponentom u politici Austro-Ugarske i Italije u ovom području; pitanje izlaza Srbije na Jadransko more se internacionalizuje. Dodatna teškoća u svemu ovome je što se suparništvo dinastičkih i drugih posebnih društvenih interesa u Srbiji i Crnoj Gori, vremenom sve izrazitije, upliće i u njihovu politiku prema severnoj Albaniji. Srbija više neće biti spremna, kao u vreme Garašanina, da izlaz Crne Gore na more prihvati i kao svoj, već će insistirati na odvojenom izlazu. Sve ovo neposredno će uticati i na oblikovanje njihove akcije prema severnoalbanskom području u periodu posle Berlinskog kongresa.

Pre svega, sa cepanjem u mnogo čemu jedinstvenog crnogorsko-severnoalbanskog područja pod turskom vlašću (političko i privredno uređenje, društvena struktura, svojinski odnosi) ali u nacionalnom pogledu mestimično veoma mešovitog, politička borba Crne Gore i Turske tokom razgraničenja 1878-1881. praćena je velikom migracijom na obema stranama i nužnim merama imovinsko-pravne konsolidacije. Ona se stoga u konkretnim slučajevima prenosi na borbu za zagraničnu zemlju između novih podanika Crne Gore i Turske, odnosno crnogorskog i albanskog seljaka; raniji pojedinačni, ili lokalni bratstvenički i međuplemenski sukobi dobijaju sada oblik frontalnog nacionalnog sukoba. Menja se etnička struktura s druge strane nove srpske i crnogorske granice; izazvana naseljavanjem izbeglih Arbanasa i iseljavanjem srpskog i crnogorskog stanovništva iz neoslobođenog dela Stare Srbije. Vremenom, zbog terora koji sistematski podstiču i Porta i Austro-Ugarska i zbog sve veće opšte anarhije u ovoj oblasti, sve više slabi narodonosni osnov teritorijalnih zahteva Srbije i Crne Gore. Nasuprot tome narodonosna podloga čak i krajnje ekstremnih zahteva albanskog nacionalnog pokreta u pogledu tzv. severnoalbanske teritorije, pojačava se.^[21]

Takođe, došlo je do promene i u karakteru ciljeva borbe protiv Turske. Plan o izlazu Srbije na more nije više, kao 1840-1860-ih godina, u funkciji zajednične antiturske oslobodilačke borbe. Opštealbanski nacionalni interesi, koji su u međuvremenu javno proklamovani, uprkos tome što će sve do balkanskih ratova biti podređeni parcijalnim interesima i kolebanjima u pogledu konačnog cilja, otvoreno se sukobljavaju s nacionalnim i državnim interesima Srbije i Crne Gore; istovremeno, najviše se poklapaju ili čak i identifikuju s interesima Turske – očuvanjem feudalnog poretka, privilegovanog položaja muslimanskog stanovništva i državnog integriteta, odnosno maksimalnog albanskog nacionalnog prostora.^{[22 ]} Jer, razne varijante (reforme, poseban položaj, autonomija u okviru Turske, Austro-Ugarske ili Italije, nacionalna nezavisnost) bile su manje-više saglasne u osnovnoj motivaciji: integralnost područja nastanjenog Arbanasima i učvršćenje njegovog arbanaškog karaktera tamo gde su oni bili u manjini.^[23] Istina, u severnoj Albaniji ova sprega opštealbanskih nacionalnih i turskih državnih interesa ostala je i dalje narušena postojanjem snažne antiturske komponente: na versku suprotnost nadovezivala se i izrazito plemenska svest koja je i dalje potpuno potiskivala nacionalnu. Otuda se sve do 1912. težnje severnoalbanskih katolika za autonomnim položajem poklapaju sa državnim interesima Crne Gore da ovo područje takav položaj i dobije, kako bi se onda i formalno moglo čvršće vezati za nju. Ali, iako je ova okolnost nesumnjivo ublažavala opštu suprotnost između ciljeva Crne Gore i albanskog nacionalnog pokreta, ipak je i u ovoj oblasti, koja je bila nastanjena hrišćanskim stanovništvom, postojalo zajedništvo feudalnih interesa, plemenske povezanosti, a povremeno i osećanja, ako ne opštealbanske, a ono slabije ili jače antislovenske solidarnosti sa okolnim Arbanasima-muslimanima. Sve to sistematski podsticano propagandom i obilnom materijalnom pomoći od strane Austro-Ugarske i Italije, ako i nije uvek odnosilo prevagu ipak je sve do 1910-1911. godine bilo dovoljno snažno da održi ravnotežu sa plemenskim i verskim, regionalno-separatnim antiturskim osećanjima i raspoloženjima i u ovoj oblasti.

Odnosi Crne Gore i Srbije sa severnoalbanskim plemenima postali su opterećeni i time što je albanski nacionalni pokret dobio zajedničku platformu i sa Austro-Ugarskom, a delimično, i sa Italijom, čim je u istočnoj krizi 1875-78. albansko pitanje postavljeno na dnevni red od strane evropske diplomatije kao međunarodno (austro-ruski razgovori u Rajhštatu 1876. i Budimpešti 1877, osnivanje i aktivnost Prizrenske lige 1878-81, povezivanje s jadranskim pitanjem). Podudarnost ciljeva izražavala se u načelnoj saglasnosti da je albanska autonomija neophodna kao antislovenski usmerena kombinacija uprkos tome što se varijante, taktika i metodi nisu uvek u potpunosti poklapali.

Naime, nasuprot zahtevu katoličkih Arbanasa iz 1876-78. za oblasnom autonomijom ili samostalnošću, koncepcija Austro-Ugarske o autonomiji integralnog prostora nastanjenog Arbanasima, najpre u okviru Turske, koji bi bio pod njenim uticajem, a kasnije i pod protektoratom, maksimalno je zadovoljavala glavne interese ove sile (bezbednost prolaza iz Jadranskog u Sredozemno more i kopnom ka Solunu) i potpuno se poklapala sa koncepcijom Prizrenske lige (1878-81) o izdvajanju i ujedinjenju tzv. albanskih vilajeta skadarskog, kosovskog, monastirskog (bitoljskog) i janjinskog, pa i petog, solunskog. I dok se interesovanje Rusije i Engleske tek počinje da okreće prema ovom prostoru, Austro-Ugarska punim zamahom primenjuje taktiku inaugurisanu u vreme istočne krize 1875-78: sprečiti obrazovanje velike slovenske države na južnim granicama Carstva, kao i privredni i politički prodor italijanskog kapitala na Balkan. Upravo u politici prema severnoj Albaniji sve ove komponente su se prelamale. Glavni metodi biće: podrška islamskom fanatizmu i nasilnom iščeznuću slovenskog stanovništva pod Turskom na prostoru u pravcu Soluna, pre svega srpsko-crnogorskog, jep je samim svojim postojanjem pružalo osnov za širenje i spajanje Srbije i Crne Gore; drugo, podrška albanskom pokretu kao udarnoj snazi islamskog fanatizma i antislovenskog raspoloženja u Turskoj.

Doduše, u svemu ovome krajnji cilj ove sile – širenje na račun Turske, razilazio se sa interesima i albanskog pokreta i Turske da očuvaju teritorijalni integritet Carstva. Ipak, uprkos zaziranju od osvajačkih apetita Austro-Ugarske, odabrana taktika – sprečiti širenje i ujedinjenje Srbije i Crne Gore i odbiti Srbiju od mora, kao i metodi istrebljenje Srba i Crnogoraca nasilnom islamizacijom, fizičkim nasiljem ili primoravanjem na iseljavanje, potpuno su se poklapali.

Šta više, ako bi se ovo poslednje ostvarilo, imalo je izgleda da se teritorijalno širenje Austro-Ugarske na račun Turske možda i uspe izbeći. Jer, za Tursku je otpor izlazu Srbiji na more bio i u funkciji "očuvanja islama", pošto bi joj prevlast Arbanasa kao muslimana u Staroj Srbiji, pa i jednom delu Makedonije, olakšala očuvanje teritorijalnog integriteta. Za Austro-Ugarsku pak, pošto se radilo o obezbeđenju pravca za Makedoniju, pri čemu joj Arbanasi, iako muslimani, ali vezani za nju, ne bi smetali, fizičko zaposedanje teritorije u pravcu Soluna nije ni bilo neophodno ako na tom prostoru ne bi više bilo Srba, te Srbija ne bi mogla na njega da pretenduje.^[24]

Što se tiče Italije, u spoljnopolitičkoj dokumentaciji pre istočne krize nema podataka, osim u razmišljanjima skadarskog konzula Beria, da je na zvaničan stav uticala antislovenska komponenta albanskog pitanja. Međutim, uključivanje Italije u utakmicu sa Austro-Ugarskom za prevlast i u severnoj Albaniji, posebno na način na koji je to izvođeno, objektivno je bilo u funkciji suzbijanja ekspanzije ne samo ove sile, već i Crne Gore i Srbije.^[25] Ovom prirodnom, iako samo delimičnom zajednicom interesa među dvema silama ublažavana je suprotnost koja je inače postojala između njihovih interesa u Albaniji i Makedoniji, kao i u pogledu pritiska Austrije na Srbiju, a takođe je prećutno sankcionisana i postojeća sprega Porte, albanskog pokreta i Austro-Ugarske u politici eliminisanja srpskog stanovništva u Staroj Srbiji i Makedoniji. Mada ovo poslednje inače, nije sasvim bilo u interesu Italije, te se ona tome povremeno i suprotstavljala, ipak je, uopšte uzevši, i ona, kao i Turska i Austro-Ugarska, gledala ugrožavanje svojih interesa u tome što su posle 1878. na Balkanu uspostavljene tri pravoslavne slovenske države, te je, kao i one, nastojala da od Albanije stvori protivtežu slovenskoj masi.^[26]

Zbog svega ovoga, ideja o albanskoj autonomiji od samog početka igraće važnu ulogu ne samo u antiaustrijskoj, već i antisrpsko-crnogorskoj balkanskoj politici Italije, naročito pošto se krajem stoleća, posle neuspelih kolonijalnih osvajanja u Africi, pojačalo interesovanje italijanskog kapitala za privrednu i finansijsku ekspanziju na Balkan. Međutim, za razliku od Turske i Austro-Ugarske, koje su želele slabu Srbiju i Crnu Goru, otsečene jednu od druge i očuvanje celog prostora nastanjenog Arbanasima, Turska kao centralizovanog, a Austro-Ugarska kao autonomnog pod njenim protektoratom, politika Italije zavisila je od njenih stvarnih mogućnosti da, kao članica Trojnog saveza spreči dominirajući položaj Austro-Ugarske na albanskom delu Jadranske obale. ^[27] Italija je stoga stalno bila u procepu između suzbijanja ove sile pomoću Južnih Slovena i straha od "slovenske najezde" na Jadransko more. Otuda njeno kolebanje između raznih varijanti o autonomiji Albanije, podele sfera u njoj s Austro-Ugarskom i podržavanja Srbije i Crne Gore u otporu ovoj sili.^[28]

Upravo ova izukrštanost interesa velikih sila, pre svega Austro-Ugarske i Italije, u severnoalbanskom području, dovela je do internacionalizacije problema izlaza Srbije na Jadransko more i planova Crne Gore prema severnoj Albaniji. Dolazi do srastanja s jadranskim pitanjem, tj. s pitanjem odnosa snaga između Italije i Austro-Ugarske, najpre unutar bloka Trojnog saveza, a kasnije, u XX veku, i između Trojnog saveza i Trojnog sporazuma.

*

Za Srbiju je do kraja stoleća merodavno nekoliko okolnosti. Odlukama Berlinskog kongresa ona je prostorno i dalje ostala skoro isto udaljena od severne Albanije, a zbog austrougarskih garnizona u Novopazarskom sandžaku, presečena joj je svaka neposredna oslobodilačka aktivnost prema Staroj Srbiji u pravcu severne Albanije. Znatno proširenje državne teritorije na jugu, izgradnja jedine železničke pruge u zemlji u pravcu Soluna i postepeno usmeravanje izvoza ovim putem, kao i vezivanje Obrenovićevskog režima za Austro-Ugarsku, utiču na usmeravanje srpske spoljne politike na Makedoniju kao novootvoreni egzistencijalni pravac razvoja Srbije. U atmosferi opšteg izrazito neprijateljskog raspoloženja Arbanasa-muslimana prema svemu što je srpsko, bez znakova mogućeg poboljšanja u doglednoj budućnosti, veze sa severnom Albanijom, kada ih i ukoliko ih uopšte ima, ostaju i dalje sporadične i pojedinačne, ne uspevaju da urode širim političkim posledicama i bez dejstva su na ponašanje Arbanasa-muslimana u Staroj Srbiji i Makedoniji.^[29]

Ove, kao i neke druge okolnosti ekonomske i strategijske prirode, vezane za odnose Srbije i Austro-Ugarske krajem XIX i poč. XX v. ^[30] utiču na to da se sve šire prihvata ideja o otvaranju najpre trgovačkog izlaza na Jadransko more, izgradnjom železnice Dunav-Jadran. Pošto se nije moglo javno pozivati na strategijski interes vezan za teritorijalni izlaz – privredno osamostaljivanje od Austro-Ugarske i presecanje njenog daljeg širenja na Balkanu, a istorijsko pravo, u vreme opšteg slabljenja legitimističkog principa u Evropi, nije više moglo biti dovoljno opravdanje, to su jedino mogući bili ekonomski argumenti. Doduše, ni oni nisu bili dovoljno uverljivi, s obzirom da je Srbija železničkom vezom sa Solunom već imala trgovački izlaz na more preko turske teritorije, nezavisan od Austro-Ugarske. U stvari, jednom izgrađena železnica omogućila bi da se starim argumentima za izlaz na Jadransko more, koji su prvobitno, za jedan deo teritorije, imali solidnu narodnosnu podlogu, doda nov elemenat i time bar donekle nadoknadi ubrzano slabljenje ovog osnova. Otuda od kraja stoleća uporna nastojanja srpskih vlada da se, uz pomoć francuske i Italije, obezbedi materijalno učešće zapadnog kapitala za ovaj poduhvat. Ovim je internacionalizacija ovog pitanja dobila još jednu komponentu. Ono se sada vezuje za konkurentsku borbu evropskog kapitala na Balkanu i to u trenutnu kad ona počinje da prerasta u antagonistički sukob dva bloka velikih sila za prevlast na ovom području.^[31]

Što se tiče Crne Gore, za nju je i posle 1878. ostalo bitno da, u opštem zaokruženju od strane Austro-Ugarske i Turske u kome se ona nalazila, odnosi sa severnoalbanskim plemenima i dalje budu takvi da se sa te strane osujeti, ili bar ublaži eventualni udarac Turske, a takođe i da se obezbedi zaleđe za slučaj mogućeg napada od strane Austro-Ugarske. Na Albance-katolike takođe se računalo i kao na priraštaj crnogorskoj vojsci. Ali, odlukama Berlinskog kongresa i sve jačim uplitanjem austrijskog i italijanskog uticaja u događaje u severnoj Albaniji, izmenjene su neke ranije okolnosti i otvoreni novi izgledi i mogućnosti da se pored ovog konstantnog interesa zadovolje i neki širi nacionalni i posebni državni i dinastički interesi.

Naime, spoljnopolitička aktivnost Crne Gore za dovršenje nacionalnog ujedinjenja nije se više, zbog Austro-Ugarske, mogla kao nekada oslanjati na oslobodilački pokret okolnog stanovništva u Hercegovini i oblastima u pravcu Novopazarskog sandžaka i granice Srbije, već samo onog u pravcu Metohije i severne Albanije. Prema njima je pak, i Srbija imala određene pretenzije. Uz to, sa snaženjem dinastičkih i drugih posebnih društvenih interesa, koji se sve više sukobljavaju sa sličnim interesima i u Srbiji i povećavaju uzajamno rivalstvo dveju država, vodeći krugovi u Crnoj Gori sve više nastoje da svoje pozicije i ambicije u budućnosti obezbede oslanjajući se ne samo na nemanjićku tradiciju, jep je nju i Srbija preuzela na sebe još od Karađorđevog vremena, već i na oživljavanje tradicije nekadašnje dukljanske i zetske države. Tako se u novonastalom odnosu snaga u ovom području zadovoljenje širih spoljnopolitičkih ciljeva vidi u svojevrsnoj obnovi nekadašnje crnogorsko-severnoalbanske srednjevekovne političke zajednice, pripajanjem ako ne svih bar onih najbližih Arbanasa-katolika (predlog za podelu s Italijom iz 1896. do reke Škumbe). Postojano raspoloženje Arbanasa-katolika da dobiju autonomiju ili u okviru Turske a u političkom savezu s Crnom Gorom, ili sa političkim osloncem na nju, pa čak i u sklopu crnogorske države, podgrejavali su kod dinastičkih i vodećih krugova Crne Gore nadu i uverenje, bolje reći iluzije, da se ovi planovi, uprkos otporu Turske i Austro-Ugarske, mogu ostvariti u slučaju povoljnih spoljnih okolnosti. Da ove nade izgledaju realne utiču takođe i rodbinske veze s italijanskom dinastijom, pojačano interesovanje italijanskog kapitala za privredni i finansijski prodor u crnogorsko-skadarsko područje i u Albaniju uopšte. A kada se sa povratkom Karađorđevića u Srbiju gube izgledi da crnogorska dinastija dođe jednog dana na čelo obe srpske države, tendencija na obnavljanju nekadašnje Duklje, odnosno Zete pod Crnojevićima, sve je izrazitija, naročito posle proglašenja kraljevine 1910.^[32]

Ova kombinacija predstavljala je svojevrsnu simbiozu narodnosnog principa – za Crnogorce i za Arbanase-katolike, i, pozivanjem na istorijsko pravo, legitimističkog principa. Time se ujedno suprotstavljalo onim austrijskim i italijanskim planovima o autonomnoj Albaniji, u kojoj bi muslimani imali prednost, a dve sile preko njih sprovodile svoj uticaj na Portu, te dok bi jedna drugu paralisale i kontrolisale, Crnu Goru i Srbiju zajednični bi suzbijale. Okolnost koja je takođe bila veoma značajna: buduća železnica Dunav-jadransko pristanište mogla je, ako zaobiđe Crnu Goru, da ide jedino dolinom Drimca i Drima, te bi Crna Gora preko tamošnjih Arbanasa, pogotovo ako bi bila politički udružena s njima, mogla po potrebi, vršiti pritisak na Srbiju i za vreme i posle izgradnje železnice. U svakom slučaju, pozicije Crne Gore bile bi znatno jače ako bi jednog dana ipak došlo do ujedinjenja sa Srbijom.

Zbog svega ovoga, knez Nikola je, vešto koristeći potrebe života u susedstvu i tradicionalne navike Arbanasa-hrišćana da se u sukobima s turskim vlastima njemu obraćaju za posredovanje i pomažući ih povremeno novcem i oružjem, nastojao da očuva svoj uticaj među severnoalbanskim katolicima. Prema nekim podacima, uspevao je u tome čak i više od Austro-Ugarske. Uprkos tome što opšte pogoršanje odnosa sa Arbanasima posle 1878. i uticaj austrougarske i italijanske propagande nisu ostali bez odjeka i na severnoalbanska katolička plemena, on je uspevao da zadrži uvid u događaje u severnoj Albaniji i mogućnost da utiče na njih. Tako je i Crna Gora pored Turske, Austro-Ugarske i Italije ostala značajan spoljni činilac za razvoj događaja u ovoj oblasti.^[33]

Svim ovim Crna Gora će se sukobiti s planovima Srbije prema ovom području. Suparništvo između dveju država i dinastija za primat u srpskom nacionalnom pokretu, sve izrazitije od smrti kneza Mihaila 1868, praćeno čak i povremenim političkim prekidima između dva režima, dobiće ovim novu podlogu. Srpski političari će doduše, prihvatiti interesnu sferu Crne Gore u skadarskoj Malesiji, ali će nastojati, mada sa promenljivim uspehom, da i oni ličnim vezama i materijalnom pomoći obezbede uticaj Srbije na pojedine značajnije ličnosti u severnoj Albaniji i Staroj Srbiji i po potrebi, parališu uticaj kneza Nikole i Austro-Ugarske. Sumnje da crnogorski politički vrh sa knezom na čelu u događajima u severnoj Albaniji traži oslonac na Austro-Ugarsku, uticaće na srpsku vladu, pored drugih političkih i materijalnih, tehničko-finansijskih razloga, da odbaci sve kombinacije o izlazu na more preko crnogorske teritorije.^[34]

Prema tome, osim terora i anarhije u Staroj Srbiji, nacionalnog ekstremizma albanskog pokreta i zavojevačkih planova Austro-Ugarske, što je sve objektivno ugrožavalo opstanak srpskog naroda pod Turskom i u čemu su se nacionalni i državni interesi Srbije i Crne Gore poklapali, određenu ulogu u njihovim planovima prema severnoj Albaniji posle 1878. igrali su i materijalni interesi vodećih društvenih snaga i sukob dinastičkih pretenzija u obema zemljama. Tako je u pogledu severne Albanije došlo do raskoraka između opšte nacionalno-oslobodilačke komponente njihove spoljne politike i drugih državnih interesa, sadržanih u toj politici.

III

U XX v., naročito posle 1908, Srbija je imperativno upućena na spoljnopolitičku orijentaciju i vezivanje za Rusiju i blok Antante i na balkanski savez, pre svega sa Bugarskom (opasnost da se Austro-Ugarska ne zabije kao klin između dve srpske države, ekonomske suprotnosti i carinski rat sa ovom silom, eskalacija anarhije i terora Arbanasa u Staroj Srbiji, materijalna i ideološka vezanost albanskog nacionalnog pokreta za Austro-Ugarsku i Italiju). U sklopu svih ovih okolnosti oblast Stare Srbije postaje od prvorazrednog nacionalnog i strategijskog značaja za Srbiju, te se prema njoj usmerava budući glavni egzistencijalni pravac njenog razvoja. Izlaz na Jadransko more preko sopstvene teritorije prerasta ne samo u državni imperativ već i u opštenacionalni interes srpskog naroda.^[35]

Naime, anarhija u Turskoj i arbanaški teror u Staroj Srbiji takvih su razmera da zaštita srpsko-crnogorskog stanovništva koje je suočeno sa istrebljenjem za dogledno vreme, postaje pitanje opstanka srpskog naroda na području pod Turskom. Drugo, iako je u albanskom pokretu, naročito posle mladoturske revolucije 1908-09, najzad preovladala antiturska komponenta, a nacionalno-oslobodilačka postaje sve izrazitija, materijalna i ideološka vezanost njegovih glavnih protagonista i vodećih slojeva za Austro-Ugarsku i Italiju dostigla je takav stepen, da objektivno podstiče ove dve sile na intervenciju.^[36] To je ozbiljno ugrožavalo rezultate dotadašnje borbe i napora balkanskih hrišćanskih naroda da Balkan pripadne samo balkanskim narodima.

Neophodnost da se srpsko-crnogorsko stanovništvo što pre zaštiti od istrebljenja, da se sve izvesnija intervencija Austro-Ugarske u događaje u Turskoj onemogući, kao i potreba da se srpskoj spoljnoj trgovini što pre otvori kraći i brži put do zapadnih tržišta nego što je onaj Dunavom i preko Soluna (nepovoljna struktura izvoza, prezaduženost zemlje u inostranstvu), sve više utiču na novo oblikovanje ciljeva. Tako razlozi, da iz nacionalnih, strategijsko-bezbednosnih i ekonomskih interesa svakako treba celo područje do Jadranskog mora uključiti u integralni deo srpske državne teritorije, dobijaju novu utemeljenost. To ujedno određuje i izbor odgovarajuće taktike i metoda.

Princip "Balkan balkanskim narodima" i načelno priznanje prava na nezavisnost svakom narodu u njegovim najpribližnije mogućim etničkim granicama, što je inače bilo staro opredeljenje vladajuće radikalne stranke u Srbiji, podležu u ovakvoj situaciji izvesnim promenama i u obrazloženju i u metodu. Zbog pogoršane etničke strukture u oblastima na koje se pretenduje, sada se sve više poziva na istorijsko pravo i na državne, ekonomske i druge interese; narodnosni osnov smatra se zadovoljenim ako se na pravcima razvoja (Stara Srbija, Makedonija), nalazi barem manjina sopstvenog naroda. Drugo, decenijama duga potpuna anarhija među Arbanasima u Turskoj, preovlađujući uticaj konzervativnih plemenskih i feudalnih interesa u albanskom pokretu, a naročito razjedinjenost i vezanost za strane sile – Tursku, Austro-Ugarsku i Italiju, pružaju osnov za osporavanje nacionalne svesti Arbanasima i njihove sposobnosti da organizuju bilo kakvu autonomnu ili nezavisnu državu.^[37] Otuda, ako se htelo sprečiti da red i mir uspostavljaju velike sile, konkretno Austro-Ugarska i Italija, pošto prethodno, prividno ili stvarno, podele između sebe područje nastanjeno Arbanasima, izgledalo je nužno preduhitriti ih podelom toga područja između susednih hrišćanskih država, u čijem sastavu je ono i u prošlosti, pre turskih osvajanja, bilo. Tako je stanovište grčke vlade iz 1861. koje je Garašanin preko volje prihvatio i brzo napustio u prilog nezavisnosti etničke Albanije, sada, posle više od četrdeset godina, ponovo postalo aktuelno.

S obzirom na sveopšti haos u Turskoj i pogromašku atmosferu u Staroj Srbiji, kao i da se o opasnosti od austro-italijanske intervencije nije moglo javno raspravljati, teza o nepodobnosti Arbanasa da se samoorganizuju izgledala je osnovana i opravdana, pa stoga i jedino prihvatljiva. Uz to, ona je bila i ideološki izraz težnje da se teritorija, preko koje bi išla tehnički i finansijski jedino prihvatljiva trasa buduće jadranske železnice, neposredno zaposedne.^[38] A pošto se jedino u Draču (osim Valone) mogla izgraditi luka, to se planovi Srbije počinju da koncentrišu na pravac južno od Malesije i Zadrimlja i njihovo zaleđe. Takođe jedna od odlučujućih činjenica bile su i aspiracije Bugarske na Makedoniju, čime bi se presecala vardarska dolina i železnička veza Srbije sa Solunom. Tako je ova teza dobila i funkciju sredstva za uspešno sporazumevanje s Bugarskom i Grčkom o podeli Makedonije, što je bilo ključna karika balkanskog saveza. Prema tome, od principa Balkan balkanskim narodima zadržana je njegova oštrica uperena protiv zavojevačkih ciljeva velikih sila, ali se u odnosima među samim balkanskim narodima odstupa od doslednog poštovanja principa narodnosti.

Diktiran stalnim strahom da se Austro-Ugarskoj ne pruži povod za intervenciju, jer bi prvi korak nužno bio zaposedanje Sandžaka, metod za ovakvu taktiku ostao je i dalje stari. Pre svega, status quo i nemešanje u arbanaške ustanke dok se Rusija ne spremi i dok se ne postigne sporazum između balkanskih država. Istovremeno, potajnom podrškom u novcu i oružju vezati za Srbiju pojedine arbanaške prvake u Staroj Srbiji i severnoj Albaniji, kako bi se oslabio pritisak na srpsko stanovništvo, pripremio teren za sopstvenu akciju i osujetili, ili bar suzbili planovi crnogorskog kneza i Austro-Ugarske u pogledu severne Albanije.^[39] Kad je izgledalo da je ovaj metod iscrpen (zaključen balkanski savez; diplomatska priprema austrougarske intervencije avg. 1912), Srbija je prihvatila jedini preostali – ušla je u rat.

Sa Crnom Gorom stvar je stajala drugačije. Njen privredni potencijal i razvojne mogućnosti ostali su i posle 1878. veoma skromni. Zaokruženost Austro-Ugarskom i Turskom, ekonomska zavisnost od njih i izolovanost daleko su veće nego što je to bio slučaj sa Srbijom, jer su gotovo potpuni; deo obale Bar-Bojana, zbog teško pristupačnog zaleđa i oskudnih materijalnih sredstava ne zadovoljava ni potrebe ni očekivanja. Raskorak prema tome, između ekonomskih i bezbednosnih interesa koji je upućuju na Austriju i Tursku i nacionalno-političkih koji su nepomirljivo okrenuti protiv ovih dveju sila ostao je i dalje neprevaziđen. Eventualno širenje u pravcu Metohije, čak i kad bi Austrija to dopustila, ako ne bi donelo zajedničku granicu sa Srbijom, što je bilo malo verovatno, ne bi u ovom pogledu bitno izmenilo položaj Crne Gore. Stoga izlaz zetskom ravnicom na skadarsko tržište i širi primorski pojas iza Bojane (Drač je najbliže kakvo-takvo pristanište), postaje vitalan političko-strategijski i ekonomski interes Crne Gore. Pri tom, kombinacija sa katoličkom severnom Albanijom izgledala je u postojećoj opštoj konstelaciji lakše izvodljiva nego zajednička akcija sa udaljenom Srbijom i ostalim balkanskim državama, sa kojima se nikako nije postizao sporazum i čemu bi se uostalom, Austro-Ugarska sigurno usprotivila. Dinastički interes – naći se na čelu jedne proširene države, sa razvojnom perspektivom, čak i većom od Srbije, samostalnijom u odnosu i na nju i na Rusiju, takođe je, kao što je već rečeno, imao svoju težinu. Tako se sada i Crna Gora u prvom planu poziva na istorijsko pravo, ekonomske i druge državne interese, a nacionalni princip zastupljen je u dokazivanju denacionalizacije srpskog naroda, tj. njegovog poarbanašenja.

Za razliku od krajnje opreznog držanja srpske vlade, crnogorski knez je spoljnopolitički veoma aktivan. Primoran da balansira između Rusije i Austro-Ugarske i da izgubljeno poverenje u Petrogradu nadoknađuje vezivanjem za Italiju, uveren je da će, za slučaj otvaranja albanskog pitanja, uz toleranciju, prećutnu ili iznuđenu saglasnost dve rivalske sile i uz pomoć Italije, svakako nešto dobiti ("Vječito nešto pokretati, pa uspjeli ne uspjeli"). Ohrabrujuće držanje prema arbanaškim ustanicima 1909-12, insistiranje kod srpske vlade na zajedničkoj akciji, kao i kod velikih sila da nešto učine, objektivno su sračunati na izazivanje događaja i otvaranje diplomatskih pregovora, nezavisno od toga da li je on to radio na svoju ruku, zavaran svojim iluzijama, ili na podstrek od strane Austro-Ugarske.^[40]

Ne ulazeći ovde u to da li je zaista imao tajni usmeni sporazum s ovom silom o odricanju od Novopazarskog sandžaka u zamenu za proširenje u severnoj Albaniji,^[41] činjenica je da se ova njegova taktika mogla uklopiti u dvojaku procenu. S jedne strane, žurba za uvećanjem države, iz svih pomenutih razloga zbog kojih je to bilo važno, mogla je u krajnjoj liniji poslužiti i kao detonator za uspešan ishod – nacionalno oslobođenje Stare Srbije i eventualno, ujedinjenje sa Srbijom. Ma kako takav ishod izgledao, zbog Austro-Ugarske, problematičan u doglednoj budućnosti, zbog opšte krize u Turskoj i odnosa između velikih sila nije bio ni apsolutno isključen. S druge strane, eventualno žrtvovanje Sandžaka, koji je ionako zbog Austro-Ugarske bio "zabranjena zona", u zamenu makar samo i za skadarsku Malesiju, ako ne za celu severnu Albaniju, mogao je izgledati sasvim pragmatičan potez ako se ima u vidu opšte uverenje evropske diplomatije i javnosti da će Austro-Ugarska, pre nego što dopusti bilo kakvo širenje Srbije svakako zaposesti bar Novopazarski sandžak, ako ne i celu Staru Srbiju i severnu Albaniju.

U ovim procenama Italiji je pripadalo veoma značajno mesto. Naime, iako je zvanična politika, orijentisana na Trojni savez, bila saglasna s Austro-Ugarskom, Turskom i Albanskom ligom, da se Srbiji i Crnoj Gori ne dopusti širi pristup Jadranu nego što im je to dodeljeno Berlinskim ugovorom iz 1878, bilo je i krugova koji su drugačije procenjivali. Za njih bi neka crnogorsko-severnoalbanska simbioza pod kontrolom Italije imala i određene prednosti nad u mnogo čemu problematičnom podelom sfera sa Austro-Ugarskom: osamostaljenje Crne Gore u odnosu na uticaj Rusije i Srbije, a takođe i Austro-Ugarske i ujedno, njena veća vezanost za Italiju; odvajanje i Austro-Ugarske i Srbije od severnoalbanske jadranske obale; ravnoteža slovensko-pravoslavnog i albansko-katoličkog elementa u oblasti preko koje je italijanski kapital trebalo budućom železnicom da krene u srce Balkana, i dalje, do južne Rusije. Ovakva situacija u severnoj Albaniji, zajedno sa onom u južnoj, gde je uticaj Italije već bio učvršćen, bila bi, u očima tih krugova, solidna osnovica za sticanje daljih pozicija na Balkanu. Ne treba smetnuti s uma, da je početkom XX v. upravo jadranska železnica bila sredstvo nove ekonomske i spoljnopolitičke orijentacije na Francusku; na tom projektu je započelo labavljenje dotadašnjih savezničkih veza Italije sa dvema nemačkim silama, jep se prvi put ispoljila srodnost njenih interesa sa novoobrazovanim suparničkim blokom Antante kao celinom.^[42]

Posle uspešnog oslobođenja Stare Srbije i Makedonije u prvom balkanskom ratu brojne su varijante teritorijalnog, odnosno železničkog izlaza Srbije na more i pripajanja jednog dela severnoalbanskog područja Crnoj Gori, kao i verbalne kombinacije o položaju severnoalbanskog katoličkog stanovništva u okviru Srbije i Crne Gore ili izvan njih. U svemu tome srpska i crnogorska vlada menjale su obrazloženja za svoju taktiku.

Dok na Londonskoj ambasadorskoj konferenciji ne bude pala odluka o obrazovanju autonomne odnosno nezavisne Albanije (17. XII 1912), od strane Srbije će insistiranje na prirodnoj geografskoj, ekonomskoj i strategijskoj granici biti potkrepljeno pozivanjem i na istorijsko pravo. Na narodonosni princip pozivaće se srpska vlada utoliko što će tvrditi, da stanovništvo koje živi na teritoriji u pitanju, čine ustvari nekadašnji Srbi i Crnogorci, poarbanašeni u novije vreme; na kraju, zbog velike izmešanosti stanovništva, nacionalni kriterijum biće odbačen kao neprimenljiv ("etnografski obziri ... neodređeni i nemogućno ih je utvrditi"). Kasnije, tokom pregovora o razgraničenju sa novom albanskom državom, srpska vlada će, da bi obezbedila Srbiji teritoriju kojom je trebalo da ide buduća železnička pruga za Medovanski zaliv, istrajati na geografskim, ekonomskim i strategijskim argumentima, dok će istorijsko pravo napustiti; umerenost novih zahteva podvlačiće se upravo time da se srpska srednjovekovna država prostirala mnogo dalje nego što je to sada Srbija tražila.

Crna Gora je svoje zahteve za Skadar takođe zasnivala na sličnom redosledu. Istorijski – Skadar je uvek ili politički bio u srpskoj srednjevekovnoj državi, bio je čak i centar srednjevekovne Zete, čiji je naslednik na tom prostoru Crna Gora, ili je pripadao srpskoj zoni. Za narodonosni osnov tvrdilo se, kao što je to činila i Srbija, da je nasilno izmenjen, ali da će se pod crnogorskom vlašću brzo vratiti svojim originalnim srpskim tokovima. Geografski – Skadar je jedini prirodni izlaz Crne Gore na more, a u ekonomskom pogledu – oblast Skadarskog jezera predstavlja celinu od zetske do drimske doline. Politični razlozi zasnivaju se na izraženoj želji tamošnjeg arbanaškog stanovništva da pripadne Crnoj Gori (Malisori početkom rata), kao i na tome da je njoj prirodno namenjena civilizatorska uloga u odnosu na severnoalbanski živalj, s obzirom da je u društveno-ekonomskom, političkom i kulturnom pogledu zaostao. Poslednji razlog, ali ne i najmanje značajan, bio je vojnička okupacija tražene teritorije – uti possidetis. Kao što je poznato, ni argumenti Crne Gore nisu odneli prevagu na ambasadorskoj konferenciji; morala je da evakuiše Skadar i zadovolji se granicom na Bojani.^[43]

Što se tiče Arbanasa-katolika u severnoj Albaniji, koji su srpsku i crnogorsku vojsku dočekali kao oslobodioce od turske vlasti, šta više neka malisorska plemena su učestvovala i u vojnim operacijama, oni su se našli suočeni sa realnom opasnošću da, umesto dugogodišnje tražene i očekivane autonomije, njihov plemenski prostor bude podeljen između Srbije i Crne Gore i pripojen drugim muslimanskim delovima njihove nove državne teritorije. Snažna osećanja plemenskog i verskog zajedništva, usmerena nekada protiv Turske, počinju sada da ih odvraćaju od ove dve države. Pa iako to neće dostići onaj intenzitet i oblike kao kod okolnih Arbanasa-muslimana, ipak će se, pod uticajem pojačane političke i materijalno veoma izdašne propagande od strane Austro-Ugarske, Italije, pa i Turske, i kod njih javljati antislovenska raspoloženja.^[44]

Na konferenciji ambasadora velikih sila u Londonu 1912-1913. godine dotadašnja internacionalizacija politike Srbije i Crne Gore u pogledu severne Albanije dostići će svoj vrhunac. Vezanost s jadranskim pitanjem, tj. s odnosom snaga unutar bloka Trojnog saveza i sa konkurentskom borbom evropskog kapitala za balkansko tržište, prerašće sada i u pitanje odnosa snaga između dva suparnička bloka velikih sila na celom balkanskom području kao strategijskom zaleđu za Bliski i Srednji Istok. Naime, na Londonskoj konferenciji poklopiće se još jednom antislovenski interesi u balkanskoj politici Austro-Ugarske i Italije, kao i zapadnih sila Antante u odnosu na Rusiju, a ispoljiće se takođe i antinemačka komponenta balkanske politike bloka Antante kao celine i Italije. Nezavisnom Albanijom Srbija će biti odbačena od Jadranskog mora; obe srpske države moraće se zadovoljiti postojećim, samo za neki kilometar produženim delom crnogorske jadranske obale, koja je praktično još uvek bila slabo upotrebljiva; budući trgovački izlaz Srbije na Jadransko more železnicom preko severne Albanije i pristaništa u Medovanskom zalivu nije bio stvar neposredne budućnosti, s obzirom na politički haos u ovom području, kao i na tehničke i finansijske teškoće vezane za ovaj poduhvat. U isto vreme Austro-Ugarska će, zajedničkom granicom Srbije i Crne Gore biti teritorijalno odvojena od novostvorene albanske države, a austro-nemačkom bloku presečeno dalje neometano prodiranje na Bliski istok. Ova konfrontacija postaće još veća kada se odbijanje Srbije od Jadranskog mora bude, zbog solidarnog držanja Austro-Ugarske i Italije i insistiranja Bugarske na jednom delu vardarske Makedonije, preobratilo u oruđe za obrazovanje nove državne konstelacije na Balkanu. Zbog svega ovoga izlaz Srbije na more poslužiće 1912-1913. kao platforma za definitivno pregrupisavanje velikih sila pred njihov konačni obračun za prevlast u svetu.^[45]

U ugovoru o realnoj uniji između Srbije i Albanije, sklopljenom sa Esad-pašom Toptanijem 1915. godine i u ponovnom zaposedanju Skadra od strane Crne Gore iste te godine biće, bez posebnog obrazlaganja, posredno integrisani svi principi koji su decenijama bili podloga politike Srbije i Crne Gore u pogledu severne Albanije. Za Esad-pašu to će biti pokušaj da se novostvorena albanska država i on lično kao njen poglavar vežu za princip "Balkan balkanskim narodima" i za blok Antante i time se suprotstave aspiracijama Austro-Ugarske i Italije.^[46] Za Srbiju pak, krajnji rezultat ovog poslednjeg napora biće taj da će ona, otvorivši mogućnost da preko severnoalbanske teritorije izvuče svoju vojsku na jadransku obalu, uspeti da izbegne kapitulaciju pred udruženim austro-nemačko-bugarskim snagama i ostane u redovima Antante do pobede u ratu i obrazovanja nove jugoslovenske države u koju će ući zajedno sa Crnom Gorom.

Prema tome, može se reći, da su Crna Gora i Srbija, u ostvarenju svojih spoljnopolitičkih planova prema severnoj Albaniji posle 1878. bile suočene sa sticajem određenih unutrašnjih i spoljnih okolnosti: ograničenim mogućnostima svoje ekonomsko-društvene i političke strukture; verskim fanatizmom "u odbrani islama" od strane Turske i Arbanasa-muslimana, praćenim terorom prema Srbima i Crnogorcima u Staroj Srbiji i nacionalnim ekstremizmom albanskog pokreta u pogledu ove oblasti; osvajačkim planovima velikih sila prema Balkanu, pre svega Austro-Ugarske, ali i Italije prema Balkanu. Dodatnu teškoću predstavljale su i nepopustljive pretenzije Bugarske na deo vardarske Makedonije. Nemajući dovoljno ni materijalne ni ljudske snage, ni mogućnosti šireg diplomatskog manevrisanja da na neki drugi način obezbede svoje nacionalne, strategijske i ekonomske interese, vezane za severnu Albaniju, one su dospele u jednoj od bitnih stvari u protivrečnu poziciju u odnosu na onu sa koje su pošle u svojim naporima da se, pri postojećem spoljnopolitičkom zaokruženju, suprotstave negativnom dejstvu pomenutih okolnosti. Od prvih protagonista principa narodnosti na Balkanu, i to u vreme opšte legitimističke reakcije u Evropi, one su, u pogledu svojih planova prema severnoj Albaniji, postale pobornici istorijskog prava i to u vreme kad je legitimizam u Evropi već bio i formalno i faktički napušten. Svome smrtnom neprijatelju Austro-Ugarskoj, nekadašnjem šampionu legitimizma, pružile su priliku da, nasuprot njima, postane pobornik nacionalnog principa. Ipak, u svemu tome mora se imati u vidu, kao što to s pravom ukazuje savremena naša istoriografija, da se kod ocene ove njihove politike moraju uvažavati ne samo svi pomenuti, pre svega međunarodni, ekonomski i političko-bezbednosni činioci, već i "širi integracijski procesi koji su doveli do stvaranja jugoslovenske države".^[47]

Korišćena literatura:

Bogdanov Vaso, "Istorijska uloga društvenih klasa u rješavanju jugoslovenskog nacionalnog pitanja", Sarajevo 1956; Bogdanović Dimitrije, "Knjiga o Kosovu", Beograd 1985; Bovan Vladimir, "Jastrebov u Prizrenu". "Kulturno-prosvetne prilike u Prizrenu i rad ruskog konzula I. S. Jastrebova u drugoj polovini devetnaestog veka", Priština 1983; Chabod F., "Storia della politica estera Italiana dal 1870 al 1896." I, Bari 1951; Čubrilović Vaso, "Istorija političke misli u Srbiji XIX veka", Beograd 1958; Dermaku lsmet, "Neki aspekti saradnje Srbije i Albanaca u borbi protiv turskog feudalizma od 1804-1868 godine", Glasnik Muzeja Kosova HI, 1971-1972; "Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903-1914." V/1, 2, 3, Beograd 1984-1986; Dragićević Risto, "Malisorske bune 1910-1911", Zapisi 3, 1940, 145-159; 4, 202-222; 5, 274-289; Duce Alessandro, "L' Albania nei rapporti italoaustriaci 1897-1913", Milano 1983; Đorđević Dimitrije "Revolutions nationales des peuples balkaniques 1804-1914", Beograd 1965; Ekmečić Milorad, "Stvaranje Jugoslavije 1790-1918", 1 -2, Beograd 1989; "Formirovanie nacional'nih nazavisimih gosudarstv na Balkanah (konec XVIII – 70-e godi XIX v)". Redaktor A. Dostjan, Moskva 1986, 195-209, 407-418; Galkin J. S., "Diplomatia evropejskih deržav v svjazi s osvoboditel'nim dviženiem narodov Evropejskoj Turcii (1905-1912)", Moskva 1960; Hauptmann Ferdo, "Uloga zajedničkog ministarstva finansija u formiranju Austro-Ugarske politike prema Albaniji uoči kretske krize", Radovi Filozofskog fakulteta u Sarajevu, IV, 1968, 35-45; Hrabak Bogumil, "Elaborat srpskog Ministarstva inostranih dela o pripremama srpske okupacije severne Albanije 1915. godine". Godišnjak Arhiva Kosova II-III, 970 (1966-1967), 9-35; isti, "Kosovo prema mladoturskoj revoluciji 1908", Obeležja 5, Priština 1974, 108-126; isti, "Arbanaški ustanci 1912. godine", Vranjski glasnik XI, 1975, 173-375; isti, "Muslimani severne Albanije uoči izbijanja rata 1914. godine", Zbornik za istoriju Matice srpske 22, 1980, 49-81; Kaleši Hasan, "Kosovo pod turskom vlašću". U: Kosovo nekad i sad, Beograd 1973, 145-176; isti, "Napredne ideje nekih ideologa albanskog nacionalnog pokreta u drugoj polovini XIX veka o saradnji balkanskih naroda". U: Oslobodilački pokreti jugoslovenskih naroda od XVI veka do početka prvog svetskog rata, Beograd 1976, 225-242; Kapidžić Hamdija, "Pripreme za austrougarsko prodiranje u albansko etničko područje iz Novopazarskog sandžaka", Radovi Filozofskog fakulteta u Sarajevu VI, 1971, 415-430; Ljušić Radoš, "Izveštaj Slobodana Jovanovića o poseti srpskim konzulatima u Turskoj iz 1894. godine", Istorijski glasnik 1-2, 1987, 193-215; Mekenzi Dejvid, "Ilija Garašanin – državnik i diplomata", Beograd 1987; Mikić Đorđe, "Mladoturski parlamentarni izbori 1908. i Srbi u Turskoj", Zbornik Filozofskog fakulteta u Prištini XII, 1975, 154-209; isti, "Prizrenska liga i austrougarska okupacija Bosne i Hercegovine i zaposedanje Novopazarskog sandžaka (1878-1879. godine)", Balcanica IX, Beograd 1978, 291-332; isti, "Srbi Kosova u istočnoj krizi 1875-1878", Obeležja 5, 1982, 98-111; isti, "Nastojanje Srbije 1885. godine da sarađuje sa Arbanasima, posebno preko Marka Miljanova", Obeležja 4, 1982, 89-102; isti, "Razmatranja Milana Rakića, vicekonzula u Prištini, 1907. godine o uspostavljanju veza između Srbije i Albanaca", Istorijski časopis XXXI, 1984, 261-271; isti, "Srbi Kosova u istočnoj krizi 1875-1878", Obeležja 5,1982,98-111; isti, "Austro-Ugarska i Mladoturci 1908-1912", Banja Luka 1983; isti, "The Albanians and Serbia during the Balkan Wars" U: East – Central European Society and the Balkan Wars, New York 1987, 165-196; isti, "Društvene i ekonomske prilike kosovskih Srba u XIX i početkom XX veka, od čifčijstva do bankarstva", Beograd 1988; isti, "Socijalno-ekonomske prilike na Kosovu i Metohiji od 1878. do 1912. godine ("Social and Economic Conditions in Kosovo and Metohija 1878 until 1912"), U: Srbija i Albanci u XIX i početnom XX veka, Beograd 1990, 199-234 i 235-268; Pavlović Radoslav, "Seobe Srba i Arbanasa u ratovima 1876. i 1877-1878. godine", Glasnik etnografskog instituta 4-6, Beograd 1957, 53-104; "Prvi balkanski rat 1912-1913" (operacije srpske vojske), Beograd 1959; Rakić Milan, "Konzulska pisma 1905-1911". (Prir. A. Mitrović). Beograd 1985; Rahimi Škeljzi, "Pitanje autonomije Albanije u okviru Osmanskog carstva 1877-1881" U: Međunarodni naučni skup povodom 100 – godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini i drugim balkanskim zemljama u istočnoj krizi 1875-1878, 1. Sarajevo 1977, 327-339; Schanderl Hans – Dieter, "Die Albanienpolitik Oesterreich – Ungarns und Italiens 1877-1908", Wiesbaden 1971: Skendi Stavro, "Albanian National Awakening^" 1878-1912. Princeton 1967, Slijepčević Đoko, "Srpsko-arbanaški odnosi kroz vekove sa posebnim osvrtom na novije vreme". Minhen 1974, 161-260; "Srbija i oslobodilački pokreti na Balkanu od Pariskog mira do Berlinskog kongresa (1856-1878)", I (Priredili: Vasilije Krestić – Radoš Ljušić), Beograd 1983; Stanković Đorđe, "Nikola Pašić i stvaranje albanske države", Marksistička misao 3, Beograd 1985, 157-169; Stojančević Vladimir, "Severna Albanija pod turskom vlašću 1830-ih godina", Istorijski časopis, VII, 1957,123-143; isti, "Politički pogledi Miloša Obrenovića na pitanje oslobođenja balkanskih naroda", Istorijski časopis IX-X, 1959, 345-360; isti, "Društveno-političke prilike među Arbanasima u Kosovskom vilajetu na početku XX veka i arbanaški otpor protiv turskih reformi 1902/1903", Istorijski časopis XI, 1960,175-188; isti, "Austrougarsko-srpski sukob u Kosovskom vilajetu na početku XX veka". U: Jugoslovenski narodi pred prvi svetski rat, Beograd 1967, 847-876; isti, "Južnoslovenski narodi u Osmanlijskom carstvu od Jedrenskog mira 1829. do Pariskog kongresa 1856. godine", Beograd 1971; isti, "Prvo oslobođenje Kosova od strane srpske vojske u ratu 1877-1878". U; Srbija u završnoj fazi velike istočne krize (1877-1878), Beograd 1980, 459-474; Vojvodić Mihailo, "Skadarska kriza", Beograd 1968; isti, "Serbia and the First Balkan war: Political and Diplomatic Aspects", East Central European Society and the Balkan Wars. New York 1987, 240-259. isti, "Razgraničenje Srbije i Crne Gore s Albanijom 1912-1913. godine", Istorijski časopis, XXXVI, 1989,149-162.

Napomene