Bogumil Hrabak

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" – Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

I. Najstarija drevnost Arbanasa i teorijske pretpostavke u vezi s tim

Problem prvobitne postojbine a time i pitanje autohtonosti gotovo svih balkanskih naroda je otvoreno naučno pitanje. U poslednje vreme se ponovo iznose razne teorije (tačnije nagađanja) o poreklu Srba i Hrvata, te se njihova prapostojbina smešta u zapadnu Indiju, kao što se u prvim decenijama XX veka tražila na Kavkazu ili na iranskoj visoravni; postojanje Slovena u Panoniji prvih stoleća naše ere je već manje sporno. O pradomovini Rumuna se u nauci raspravlja već više od sto godina, i to je, izgleda, najteže pitanje etnogeneze među balkanskim narodima. Nastanak i istorijski razvitak Arbanasa u drevnosti kao da je nešto jednostavniji naučni zadatak.

Postoje četiri osnovne teorije o praporeklu Arbanasa: da su (1) trački ili (2) dački etnos, koji se najpre ne bi obrazovao u sadašnjoj Albaniji, da je reč (3) o potomcima Ilira koji su svojom jezgrom ostali na najstarijim ognjištima ili (4) da se radi o potomcima prastanovnika Balkana, Pelazgima, koji su živeli poglavito u današnjoj Albaniji. U doba nacionalne romantike Arbanasa od poslednjih decenija prošlog stoleća neki patrioti su pokušali da dve poslednje hipoteze spoje, ne vodeći računa o tome da Iliri jezički pripadaju indoevropskoj grupi, i da su (možda kao deo venetskog peplada) takođe došli iz nešto severnijih oblasti bar jadranskog basena u današnje arbanaške krajeve, apsorbujući starince, kako su to činili Grci i svi ostali Indoevropljani. Kod prve tri teorije postoji podeljenost među naukama: prve dve zastupa većina lingvista, treću većina arheologa. Kako istorijski izvori u užem smislu ne postoje iz pradrevnosti, istoričari se individualno opredeljuju, prema vlastitim procenama, pri čemu u poslednje vreme veliku ulogu igra i nacionalna pripadnost ili bar zagrejanost.

Dvadesetih godina našeg stoleća holandski slavista Van Vejk izašao je u naučni svet sa teorijom da su u ranom srednjem veku Srbi i Bugari bili razdvojeni pojasom u kome su živeli romanski stanovnici; tek kasnije, kad su se preci Rumuna odselili u druge oblasti a delom podlegli asimilaciji, došli su u neposredan dodir istočna i zapadna grana Južnih Slovena. Takvo stanovište se uklapalo u ranije pretpostavke lingvističke geografije, a kasnija podrobnija istraživanja su ustanovila jaku koncentraciju izoglosa duž granične linije između Srba s jedne i Bugara i Makedonaca s druge strane. Neki naučnici dozvoljavaju da su u neslovenskom međuprostoru pored predaka Rumuna u južnim delovima živeli i preci Arbanasa, s obzirom na neke jezičke činjenice: nije dokazano da je arbanaški jezik produženje starog ilirskog jezika; neke indikacije pokazuju vezu arbanaškog i rumunskog jezika; arbanaški jezik nema vlastitu nomenklaturu za morske obale, pomorstvo i ribarstvo, što je siguran znak da se arbanaški narod konstituisao podalje od Jadrana; smatra se da u Albaniji nema sigurnih tragova o tome da je antička toponomastika bila direktno preuzeta u arbanaški jezik bez slovenskog posredništva. Izvesni geografski nazivi, kao Niš, Štip, Ohrid došli su Slovenima tek iz arbanaških ustiju, što bi pretpostavljalo mogućnost da su Arbanasi živeli u krajevima pomenutih lokaliteta pre dolaska Slovena. Stariji jezik iz koga potiču slične reči u rumunskom i arbanaškom jeziku, naročito kad se radi o stočarsko-pastirskim nazivima, upućuju da su ti zajednički elementi preuzeti iz nekog starijeg balkanskog jezika. Taj bi jezik mogao biti trački, koji je pokrivao ne samo Bugarsku i Makedoniju, nego i istočnu Srbiju, deo Kosova pa i Rumuniju. Prema stanovištu pristalica tračke teorije, najverovatnija postojbina doglednog istorijskog vremena Arbanasa nalazila bi se u jugoistočnoj Srbiji, na Kosovu i u zapadnoj i centralnoj Makedoniji, dakle u pojasu koji je do XI-XII veka odvajao zapadnu (Srbi) od istočne (Bugari, Makedonci) južnoslovenske grane. Kad su preci Rumuna počeli prelaziti u Vlašku i Moldaviju, dotad ravničarske slovenske zemlje (otuda oko 37% rumunske leksike pre XX veka upućuje na slovenske korene), u međuprostoru, koji je pre toga delimično bio pod vlašću bugarskih vladara, upali su Srbi, potisnuvši predstavnike istočno-južnoslovenske grane kojih je bilo čak do Prizrena.^[1] Ovu teoriju, bez obzira na prvobitan smeštaj Arbanasa na Kosovu, zastupali su mnogi stariji južnoslovenski lingvisti (pa i albanolog H. Barić), a od savremenih njoj se ne protivi Pavle Ivić.

"Dačka" teorija bugarskog profesora Georgijeva predstavlja modifikaciju izloženog gledišta, koju arbanaški naučnici odbacuju.^[2]

Bečki i uopšte nemački krug filologa nerado usvaja teorije drugih lingvista i sklon je da znatan fond leksike arbanaškog jezika vidi kao pozajmicu i izvedenicu iz latinskog jezika, naginjući "ilirskoj" hipotezi. Zbog glasovnog preinačenja usled snažnog ekspiratornog akcenta stvara se utisak da reči nisu nastale preuzimanjem iz latinskog. Georg Štatmiler, na primer, piše: "Latinski uticaj je delovao tako duboko i tako snažno da se arbanaški može okarakterisati gotovo kao delimično romanizovan jezik. "Neki pojmovni domeni su najvećim delom preuzeti iz latinskog jezika. Te bi tematske grupe bile: srodstvo, izrazi vezani za gradski život, državu, stalno nastanjeno selo, zimske ispaše i nazivi biljaka, dok je jezičko blago vezano za stočarstvo i mlekarstvo čisto arbanaško. Najkarakterističniji su paralelni slučajevi u istoj pojmovnoj skupini. Oznaka za košnicu je latinska a za pčelu, med i vosak su arbanaške, što znači da su Arbanasi pre znali za (divlje) pčele nego za civilizovanu košnicu. Slični su izrazi za šumu: planinska gora i za nju osobene vrste drveća su označeni pravim arbanaškim rečima, dok su nazivi za ravnicu, močvarnu šumu i njen biljni svet preuzeti iz latinskog (uz pozajmice za poljoprivredu od Slovena). Iz toga treba izvući zaključak da su Arbanasi još u vreme rimske vladavine bili blizu ravnica i življa koji je govorio latinski, a stočarstvo je bilo transumantno, biregionalno, tj. sa letnjim i odvojenim zimskim ispašama, kakvo gajenje stoke pomenuti predeli i danas omogućavaju. Za pitanje o prastaroj domovini dokaznu vrednost imaju i pozajmice u arbanaškom jeziku iz starogrčkog. Takve reči obuhvataju nazive biljaka iz područja voćarstva i fine kuhinje. Tu bi zaključak bio: prostor pra-arbanaškog naroda leži u blizini latinsko-grčke jezičke granice, ali na latinskom jezičnom području. Granica latinskog i grčkog govornog regiona na balkanskom prostranstvu je poznata i ona se poklapa sa granicama provincija u I-III veku, pre Dioklecijanovih reformi: Lješ-Skadar-Prizren-Lipljan-Skoplje-južno od Niša i Remesijane (Bela Palanka)-severna Bugarska, ostavljajući Serdiku (Sofiju) grčkom uticaju.^[3]

"Da bismo prodrli još dalje do konačnog rešenja pitanja postojbine, moramo najpre da principijelno budemo načisto sa karakterom paleobalkanskog životnog prostora u rimsko-ranovizantijsko vreme. Pra-arbanaški prostor toga vremena bio je jedno jezično ostrvo u izumiranju, reliktno područje koje se smanjivalo jednog jezika koji se nekad prostirao preko velikog dela Balkanskog Poluostrva. Pra-Arbanasi su jedini starobalkanski fragmenat naroda koji nije podlegao sve izravnjavajućem uticaju opšte romanizacije. Svud je inače rimska carevinska kultura i latinski jezik Carstva svojom nadmoći u jednom procesu koji je bezglasno trajao stolećima, uravnao i stopio narodnost i jezik provincijalaca. Latinski, jezik administracije i vojske, probio se svuda. Koncem III veka taj razvoj je uglavnom bio okončan. Samo u pojedinim oblastima kojih se saobraćaj malo doticao, narodni jezici su se održali još neko vreme.

Dok je latinski već svuda, do i poslednjeg kutka Bosne i Bugarske, potisnuo sve narodne govore, negde u severnoj Albaniji ili Staroj Srbiji održalo se još narečje pra-arbanaških nomadskih stočara sa žilavom životnom snagom. Dakako da premoćni uticaj kulture Rimske carevine nije ni kraj toga prošao bez traga. Kroz dodir s romanskim stanovništvom u ravnici, gde su se nalazila zimska pasišta, pra-Arbanasi su po prvi put upoznali višu kulturu, iz koje su preuzeli brojna kulturna dobra. Današnji arbanaški jezik odražava tu kulturnu zavisnost u rečima koje je posudio iz latinskog. On je upravo delimično, da ne kažemo napola, romanizovan jezik. Još nekoliko stoleća rimske vladavine bilo bi dovoljno da pra-arbanaški dijalekat postigne neizbežna sudbina drugih narodnih govora Rimske carevine. Kao i ovi, i on bi bio stopljen u latinski jezik Carevine. Prodor Slovena (oko 600. godine), ipak je naglo prekinuo progresivni proces romanizacije i tako spasao osobenost jezika i narodnosti pra-Arbanasa.

Ako sa tako dobijenih gledišta smatramo za područje letnje ispaše pra-arbanaških nomadskih stočara koja dolaze u obzir samo Staru Srbiju i severnu Albaniju, tada biva od samog početka jasno da Stara Srbija otpada. Veliki kotlinski predeli koji sačinjavaju prostor Stare Srbije (Kosovo Polje, Metohija, Novopazarski sandžak), zbog svog dubinskog položaja nisu područja letnje ispaše, već zimska pasišta. Na rubovima tih udolina koje sačinjavaju brda leže dakako prostrani planinski suvati. Pa ipak, ne poseduju geografsku izdvojenost koja sačinjava suštinu jednog reliktnog područja. Sa svih strana lako pristupačni krajevi svakako su igrali neka kao jezgra starosrpske (raške) države značajnu ulogu. No nikad nisu bili središta otpora u vremenima tuđinskog gospodstva (Rim, Vizantija, Osmanlije) od strane domaćeg stanovništva. Stoga pra-arbanaško reliktno područje neće moći da se traži u Staroj Srbiji.

Ostaje, prema tome, samo planinski predeo severne Albanije. Prema formaciji svojih površina ono se raščlanjava na tri oblasti: oblast severnoarbanaških Alpa, planinska oblast Drima i župa Mati."^[4]

Od lingvističkih teorija treba pomenuti i hipotezu H. J. Mara, po kojoj su se indoevropski jezici (u koje spada i ilirski) razvili stadijalno, obrazovanjem na širem prostoru, a u vezi sa promenama ekonomskih i društvenih struktura, "a bez dublje unutrašnje veze i kontakata raznih ljudskih grupa. Marovo gledište je u drugoj polovini našeg stoleća odbačeno, ali je njegova autohtonistička komponenta još uvek prisutna kod nekih lingvista. Tako je Bugarin V. Georgijev sa takvih pozicija rešavao problem porekla Tračana i Grka, što bi se moglo primeniti i na Ilire. Georgijev je pošao od geografskih imena, posebno naziva reka, koji su poznati kao veoma trajni. Analizirajući hidronime istočnog Balkana, on je ustanovio da je već najstariji njihov sloj u tim oblastima indoevropski, te ga je doveo u vezu sa Tračanima. Tračani bi se kao etnička grupa na taj način javili bar 6000 godina pre naše ere, što ne izgleda moguće.

Pod izvesnim Marovim uticajem nalazio se i beogradski antički filolog M. Budimir, koji je pretpostavio postojanje jednog starijeg indoevropskog supstrata koji on vezuje za Pelaste, od kojih je dozvolio da su se javili Tračani, Iliri i Makedonci. Mada se danas u lingvistici mahom odbacuje zajedničko poreklo Ilira i Tračana, Budimirovo stanovište dalo je podstreka kritičkom proučavanju nastanka pomenutih grupacija i odgovarajućeg korišćenja arheološkog materijala. Tako bi Budimirov prilaz pitanju omogućavao izvesno pomirenje spornih hipoteza. S tim u vezi beogradski arheolog M. Garašanin primećuje: "Tome treba dodati da najstariji sačuvani supstrat hidronima ne znači nužno i stvarno najstariji supstrat koji je mogao biti neočuvan, a da arheologija jasno pokazuje da se krajem neolita, u eneolitskom periodu ima računati sa velikim perturbacijama i promenama vezanim za raspad neolitskog sveta, migraciona kretanja i značajna pregrupisanja, te se o neprekinutom razvoju od početka neolita ne može govoriti." U eneolitu u celoj jugoistočnoj Evropi razvio se veliki proces raspadanja starih neolitskih jedinica, tj. nastao je proces novih diferencijacija i integracija koje su se odigravale u više etapa. Tokom toga procesa, u kome je vidnu ulogu imao došljak iz stepskog područja i sa donjeg Dunava, moglo je doći do indoevropeizacije. Time su tek stvorene osnove na kojima su se, tokom daljih promena ekonomske i društvene osnove, konačno stvorile velike etničke grupacije, kojima pripadaju i Iliri. Hrvatski antičar Mate Sujić je pokazao da se ime Ilira najpre javlja u južnoj Albaniji, da se odnosi na malu grupaciju (pleme) i da se to ime kasnije proširivalo na srodna plemena severne jadranske obale i njenog zaleđa. Docnije, u vreme konačnog ustanovljavanja rimske prevlasti u zapadno-balkanskim prostorima, ime Ilira poslužilo je za imenovanje administrativnog područja Ilirika, što znači da treba razlikovati etničke Ilire od Ilirika, koji ne označuje etnički prostor nego administrativno-geografsku teritoriju. U liburnijskoj oblasti, od Krke do Raše, andronimija se odvaja od ilirskih imena i vezuje se za Venete. Zagrebački filolog R. Katičić je izdvojio dardansko područje (Kosovo, južna Srbija, severna Makedonija) od ilirskih krajeva, smatrajući da se u dardanskoj regiji nalazila mešavina raznih etničkih elemenata. Andronimija toga kraja, koju je proučila beogradski antički istoričar Fanula Papazoglu ne bi išla u prilog tvrdnji o čisto ilirskom karakteru Dardanije; možda bi samo u poslednjoj fazi pred rimsko osvajanje moglo da se tvrdi da je vladajuća struktura bila ilirska, kao osvajačka.^[5]

S obzirom na poznatu razliku između severnih i južnih Arbanasa odmah se postavilo pitanje da li su preci Gega i Toska pripadali istom etničkom stablu. Jedan od prvih albanologa, Austrijanac Han smatrao je da su drevni Epirci takođe bili Iliri, ali već tada različiti od severnih Ilira. Strabonova granica između Epiraca i (severnih) Ilira predstavljala je reka Škumbi, i kasnije granica između Gega i Toska.^[6] Iliri se kao etnikon javljaju počev od 1200. godine pre naše ere i formiraju se u jednom polumilenijskom razvoju da se kao formiran narod pojave oko 700. godine pre naše ere. To je vreme eneolita, bronzanog doba i prelaza u gvozdeno doba. Stanovništvo pokazuje odlike indoevropskog življa, pa gradi tumule za svoje pokojnike. Artefakti pokazuju da je živalj današnje južne Albanije bio povezan sa grčkim prostorom, a Dardanija se nalazila u okviru balkansko-podunavskog kompleksa. Od VIII veka do dolaska Kelta u severnu Albaniju (279. godine pre n. e.) treba zabeležiti period bez velikih migracija, vreme humki i gradina, da bi u prelaznom vremenu (gvozdeno doba I) nastalo novo pomeranje, kad se i na ilirskom prostoru iskazuje kultura polja sa urnama iz Panonije, Kosovo i porečje Južne Morave, tj. Dardanija, samostalno se razvija i samo u poslednjoj etapi se zapaža vladavina ilirskih osvajača.^[7]

U vremenu oko 400-300 godine pre naše ere Iliri (u oblasti oko Ohridskog i Prespanskog jezera) su se pokazali kao politički dovoljno organizovani da se mere sa Makedoncima. U razvitku dardanskog etnosa ulogu ima i mizijsko-dardanska komponenta. Iliri, Dardanci i Tračani su privremeno priznavali makedonsku vlast, ali posle Filipove smrti stalno je pretila opasnost da se odmetnu. Pred keltsku najezdu 279. godine dardanski kralj je ponudio makedonskom vladaru Ptolomeju Keraunu pomoć od 20.000 boraca, no ovaj je ponudu odbio a potom poginuo u sudaru sa Galima. Rimsko pokoravanje Ilirije i Makedonije usledilo je 168. godine pre n. e. U to vreme postojale su i socijalne razlike između severa i juga Ilirske kraljevine, a u Dardaniji se razvijao gradski život. Potom je Ilirija bila izložena ne samo helenizaciji nego i romanizaciji, koja je zahvatila pre svega urbane sredine. Pojedina ilirska plemena se sreću i nadalje, ali etničko ime Ilira kao da se izbegavalo ako ne i zaboravilo. Romanizacija Dardanije je počela stoleće pa i više kasnije.^[8]

Rimske pokrajine na zapadnom Balkanu su sve do konačnog raspada Rimskog carstva na dva dela pripadale velikoj iliričkoj dijecezi, u okviru italske prefekture. Posle rascepa, neposredno posle Teodosijeve smrti (395) dve-tri provincije pripadale su samostalnoj prefekturi Illirycum orientale. Pokrajina Prevalitana (današnja Crna Gora i severni rub Albanije) upravno je bila pripojena dačkoj a oba Epira, Novi i Stari, u makedonsku dijecezu. Potom je utvrđivanje Novog Epira u južnu iliričku dijecezu predstavljalo ustupak, učinjen u vreme kad je granica između Dalmacije i Makedonije ispravljena, formiranjem prve iliričke dijeceze a zatim samostalne prefekture. Granica između Prevalisa i Novog Epira nalazila se između Drača i Lješa, dakle južno od Drima, dok se Novi Epir razdvajao od Starog u dolini Vojuše. Od Drača do Lihnida (Ohrid) i južnije postojao je niz gradova – Skalta (Elbasan), Apolonija, Bilis, Amantija, Pulheriopolj i Avlon, dok je središnja zona reke Mati predstavljala oblast. Gradsko stanovništvo (na primer Apolonije) moglo je biti različito, jer je dovođeno iz raznih delova Carstva, dok je na ruralnom području očuvana plemenska organizacija. Kao i drugde, Rimljani su podigli gradska naselja na saobraćajnicama i na morskoj obali. Uključenjem podgrađa u urbane celine, gradovi su se širili izvan helenističkih bedema, te u IV veku treba konstatovati demografsku ekspanziju. U sklopu varvarskih napada posle 378. godine, Alarih je osvojio Novi Epir (400). Nemirno vreme IV veka izazvalo je podizanje utvrđenja krajem toga stoleća. Teodorih je zauzeo Drač 479. tek lukavstvom. U crkvenom pogledu, sve istočno-iliričke provincije bile su zavisne od Rima, odnosno od njegovog vikarijata u Solunu, dok je 535. Prevalitana bila pripojena Justinijani Primi. Mitropoliti su sedeli u Skadru i u Draču, sa episkopijama prvi u Dokleji i Lješu a drugi u Skalti, Apoloniji, Bilisu, Avlonu. Crkveno sedište u Starom Epiru nalazilo se u Nikopolju. Reka Drim odnosno Via Egnatia bile su granice između latinskog i grčkog jezika odnosno civilizacija, pošto je grčki jezik ponovo suzbio latinski južno od Škumbe. Romanizacija u unutrašnjosti pokrajina bila je površna.^[9]

II. Slovenska poplava Albanije

Pred slovensku najezdu došlo je u velikoj meri do inkorporacije rimskih i grčkih uticaja u kulturi Ilira. Kad su se pojavili Sloveni, Iliri kao da su nestali, i od starosedelačkog stanovništva ostali su oni koji su bili u velikoj meri romanizovani – kao Romani po primorskim gradovima i kao Vlasi stočari.^[10] Oblasti na južnom Jadranu uoči slovenske invazije raspolagale su moćnim pomorskim lukama, prostranim naseljima u unutrašnjosti i nizom utvrđenih pribežišta i fortifikacija, duž saobraćajnica i oko gradova. Prva dva talasa bledolikih varvara završila su u arbanaškim pokrajinama: 548. severnjaci su doprli do Drača, a 587-88, posle neuspele opsade Soluna, rasuli su se po Starom Epiru i Grčkoj, o čemu priča i poznata Monemvasijska hronika. Taj val Slovena se nije okončao u Starom Epiru, nego se otisnuo i na sever od reke Vojuše. O tome svedoči pismo pape Grgura I, u kome je navedeno da je biskup Lješa morao da napusti svoju dijecezu i da se skloni u Italiji, gde je boravio još sredinom 592. godine. Prilikom nadolaska još prvih kolona slovenskih varvara u rimske provincije današnje Albanije uništen je veliki broj ranovizantijskih gradova u oba Epira i u Prevalitani. Poslednje vizantijske gradove u severnom Iliriku uništili su Avari (oko 615). To je u velikoj meri olakšalo naseljavanje Slovena u Prevalitani i u Dardaniji, odakle su se mogli širiti po severnoj Albaniji.^[11] Treća velika slovenska plima (oko 630) proizvela je naseljavanje Prevalitane i zaokruženje ilirsko-arbanaške jezgre. Tada su mogli nastati slovenski toponimi u Albaniji. Oni su od samog početka bili najkoncentrisaniji južno od Škumbe, posebno oko reke Vojuše ("Vajunitija"), u dolini Crnog Drima i u području Skadarskog jezera^[12] Došavši kao izraziti ratari, Sloveni su poseli rečne doline, kotline, ravnice pored mora i padine do pojasa šumskih suvati (600-900 m).U svakom slučaju nisu kontinuirano naselili Albaniju, nego je u toku VII i VIII veka postojala egzistencija uporednih etničkih i socijalnih celina. Takvo nekompletno naseljavanje biće, prema mišljenju P. Skoka, jedan od razloga za kasniju apsorpciju i nestajanje Slovena.

U vreme doseljavanja Slovena vizantijska vlast se (VII-VIII v.) održavala u primorskim gradovima i u zaleđu Drača. Sami gradovi su se sabili u srednjovekovne zidine, te je nestalo prostranih naselja antičkog Skadra i Lješa. Materijalna kultura toga vremena poznata je prema nalazima nekropola tipa Kruja-Komani, posebno na prostoru između reke Drima i Arzena, na južnim padinama Skadarskog jezera i severno i zapadno od Ohridskog jezera. U najvećem broju slučajeva nekropole su smeštene u podnožju tvrđava, a u njihovoj blizini je na više mesta otkriveno postojanje crkava. U vezi s tom kulturom Vl. Popović konstatuje: "Rasprostranjenost nekropola blizu strategijskih i trgovačkih puteva i u područjima bogatim metalom i drvetom, njihova veza sa tvrđavama ili čak sa srednjovekovnim episkopijama, kao što je slučaj u Kruji, Lješu i Sardu, dopuštaju da se nazre povezanost ovih mesta sa Dračom, civilnom i crkvenom metropolom čitave ove teritorije. Prema tome, na osnovu svega što je rečeno, može se zaključiti da se ne radi o centrima, koji su postojali nezavisno od metropole i jednog od drugog, kao što tvrde albanski arheolozi, nego naprotiv, o utvrđenim naseljima koja su, u ovoj nemirnoj epohi imala zajedničke vojne, civilne i crkvene interese. Kultura Komani-Kruja je, dakle, urbana i prevashodno hrišćanska. "Ona se ne može vezati za arbanašku etničku grupu, jer je ta kultura bila raširena na velikom prostoru koji nikad u srednjem veku nisu naseljavali Arbanasi. Isto tako, nije prihvatljiva teza arbanaških naučnika o nezavisnosti Arbanasa od vizantijske vlasti već u VII-VIII stoleću. Kultura Kruja-Komani obuhvatala je pre svega latinsko područje današnje severne Albanije i delova nekadašnje Prevalitane u oblasti današnje Crne Gore, dakle ne pripada arbanaškom etnosu i ne može predstavljati nikakvu vezu Arbanasa zrelog srednjeg veka i starih Ilira, tako tvrde arbanaški naučnici.^[13]

I docnije, tokom ranog srednjeg veka, Sloveni su češće prodirali u prostor današnje Albanije iz središnih delova Balkanskog poluostrva nego sa severa, gde je bio jak latinsko-romanski bedem. Poznatim putem Via Egnatia sa solunskih strana slovenski varvari su rano prodrli u izvorište reke Devol, u kome prema mišljenju romaniste P. Skoka, tada nije bilo predaka Arbanasa. U tom kraju je još za vreme sv. Klimenta (IX v.) osnovana i slovenska škola. Južno od Devola je Gorica (Korča), čiji su kraj, sudeći prema gustoj slovenskoj toponomastici, Sloveni kontinuirano poseli i tu se sačuvali do II svetskog rata. Čak i ušće reke Devol, kasnije nazvano Semeni, predstavljalo je kraj naseljen Slovenima, kako svedoče nazivi mesta i u razvijenom srednjem veku, kad je taj kraj održavao intenzivne trgovinske odnose sa Dubrovnikom. Drugi slovenski pohod na Drač pada u vreme prvog bugarskog carstva, u doba Simeona Velikog, kad su Sloveni naselili arbanašku jadransku obalu. U obalskom pojasu od ušća Vojuše do ušća Bojane nalazi se veliki broj slovenskih naziva, ali se na tom potezu Sloveni nisu mogli održati u toku vekova. Tu je slovenski natpis nađen iz perioda bugarskog carstva.^[14] Mnogobrojni slovenski toponimi postoje i u današnjim grčkim oblastima, na primer u prostranoj Tesaliji. Tu su Sloveni nestali civilizacijskom asimilacijom, dok je brisanje Slovena u današnjoj Albaniji obavljeno ne samo asimilacijom (ali ne civilizacijskom, jer su Sloveni bili kulturniji) nego i nasiljima i masakrima u tzv. prožimanjima, jer bi bez toga sami Arbanasi bili civilizacijski apsorbovani.

Naseljavanje Slovena u južnoj i srednjoj Albaniji pomogla je ekspanzija Bugara ka Jadranu. O dolasku u Albaniju i pravih bugarskih Slovena svedoče toponimi sa dijalekatskim odlikama bugarskog jezika kao i neki lokaliteti koji označavaju Bugare. Posle širenja bugarske države na zapad, zaključio je Boris-Mihailo mirovni ugovor sa Vizantijom (864), kojim je veliki deo današnje južne Albanije pripao Bugarskoj, čime je samo sankcionisano stanje nastalo ranijom slovenskom kolonizacijom. Makedonski vladar Samuilo imao je u svojim rukama i Drač (989-97). Još u vreme misionarstva Klimenta Ohridskog u tim krajevima je osnovano crkveno središte u Glavinici (današnji Balš) i u Devolu (886, 889).^[15] Od 15 episkopija na prostoru današnje Albanije Sloveni su držali četiri: Gradec (kasnije Belgrad=Berat), Glavinicu (Balš), Cernik (Breg=Vreg) i Hunavicu. Prema mišljenju minhenskog profesora G. Štatmilera, Sloveni su još krajem XI veka držali 5/6 Balkanskog poluostrva. Tada su oblasti Vlaške i Moldavije bile slovenske.

Ž. Burkart, francuski oficir koji je za vreme prvog svetskog rata usmeravao upravu u francuskoj arbanaškoj republici u Korči, zapisao je zanimljive tuđe i svoje misli i o starijoj arbanaškoj prošlosti. Prema njemu, Sloveni su oterali Ilire u brdske predele u Albaniji slično kao u Dalmaciji i Istri, Hercegovini i Crnoj Gori; oni su Ilire odvojili i od zapadne crkve, no novo episkopsko središte u Nikopolju (južni Epir) ipak je ostalo verno Rimu. Sa pravoslavljem Sloveni su masovno priveli pretke Arbanasa grčkoj kulturi, mada je manje masovno greciziranje Ilira počelo već početkom srednjeg veka, najpre u gradu Draču, sa arhiepiskopijom u Ohridu, centrom grčke kulture i episkopijama u Beratu, Kosturu, Debru i Prizrenu. U Zeti, slično kao u Dalmaciji, Hrvatskoj pa i Raškoj, nastala je latinsko-slovenska simbioza kojom je nestao romanski elemenat, a sa dinastijom Nemanjića nastalo je i potiskivanje katoličanstva; ranije dinastija sa Bodinom i Mihailom, oslanjala se na katolički Rim.^[16] U srednjovekovnom prostoru današnje Albanije Čeh K. Jireček i Mađar L. Taloci su videli produžetak Makedonije,^[17] njihov autorski kolega, zagrebački albanolog i veliki prijatelj Arbanasa M. Šuflaj pisao je, na primer: "Crna Gora s istorijskog gledišta može se smatrati kao neuspelo dete Albanije." On je Bar s obzirom na crkvenu zavisnost a ne iz etničkih razloga takođe pripisao srednjovekovnoj Albaniji.^[18]

Davno je istorijska nauka ustanovila da se Arbanasi u istorijskim tragovima ne javljaju pre XI veka. K. Jireček je zapazio da se oni ne sreću čak ni u ratovima Vizantije sa starim bugarskim carstvom, iako je Simeon bugarski jednom (oko 896) zauzeo 30 kastela oko Drača i mada je u X i XI veku Ohrid bio rezidencija makedonsko-bugarskog carstva, a poslednji car Jovan Vladislav našao je smrt (1017) prilikom jedne opsade Drača. Duklja je tek kasnije postala središte Srba, čiji je kralj Bodin (oko 1082-1100) stolovao u Skadru. Češće vesti o Arbanasima počinju u vreme vizantijskih ratova s Normanima u XI i XII veku, a razlog spora po pravilu je bilo posedovanje Drača. Prvi siguran podatak o Arbanasima dao je Mihailo Atalijat.^[19] Georg Štatmiler takođe prvi pomen Arbanasa nalazi još 1043. i 1078. godine (Arvanitai).^[20] Tuluski profesor i čest gost i prijatelj Albanije A. Diselije, međutim, smatra da arbanašku pojavu na istorijskoj pozornici treba pomeriti na kraj X veka, jer drži da je David Armant, koji se pominje 1001. bio Arbanas; prisustvo Arbanasa u vizantijskoj vojsci krajem X veka bio bi rezultat postepenog prihvatanja Arbanasa kao najamnika u vizantijskoj vojsci koncem XI stoleća, odnosno posledica prelaska arbanaških stočara na sedelački i gradski način života.^[21] Prema J. Ferluci, u to doba ne bi trebalo tražiti izdiferencirane ličnosti (to onda ne bi bio ni David Armant) među Arbanasima, jer su oni bili tada bezlična masa, bez ljudi koji bi se posebno isticali; anonimnost bi bio ishod nesamostalne uloge Arbanasa u istorijskim zbivanjima.^[22] Posle stvaranja dračke teme (verovatno nešto pre 815), Vizantija bi svojim vojnim potrebama radila na političkoj individualizaciji Arbanasa, prešlih na gradski život. Dračka arhontija je postala tema u jednom konkretnom istorijskom trenutku, kad su Vizantiji pretili Arabljani, Francuzi i Bugari pa su i stočari Arbanasi mogli postati interesantni kao vojnici.^[23]

Vl. Popović je konstatovao da je u VII i VIII veku, ili tačnije između procvata ranovizantijske kulture u Prevalitani i Novom Epiru i obrazovanja Dračke teme, primećeno na različite načine postojanje etničkih i socijalnih celina. U vreme slovenskih prodora u severnu Albaniju iz Dardanije i Dalmacije (o kojima govori Konstantin Porfirogenit) slovenski ratari su zauzeli ravnice i doline. U zonama iznad nizija Sloveni i proto-Romani su se takođe naseljavali; tu su oni zaticali neromanizovane starosedeoce koje je Popović već nazvao proto-Arbanasima. Veza između neromanizovanih i romanizovanih stranaca nije bila kulturna (jer nije bila ni jezička) ali je mogla postojati genetska veza.^[24]

Povodom pojave imena Alvanona (1079), jedan od najstarijih albanologa Han bio je skeptičan; njemu je pomen grčke varoši Alvanon, od kojeg su cela zemlja i narod dobili ime, izgledao kao grčko poturanje falsifikata.^[25] Ruski konzul Jastrebov, dobar poznavalac Arbanasa, smatrao je da se pravi arbanaški tip može naći u plemenskoj strukturi severne Albanije (Rač, Pulat, Nikaj, Merturi), jer svi oni koji sada govore arbanaški nisu po poreklu Arbanasi, nego su to poslovenjeni ili romanizovani Dardanci, Tribali, Skordisci i drugi; pravi Arbanas je sitan i mršav i imao je u sebi nečeg feničanskog ili ciganskog.^[26] Arbanasi severno od reke Škumbe su brahicefali a južno od reke dolihocefali, dakle biološki različiti tipovi.^[27]

Ustanovljavanje lokaliteta (ubikacija) grada Arvanona, prvog pouzdanijeg jezgra Arbanasa, predmet je značajnih naučnih diferencijacija. Prvi pomen mesta nalazi se kod Ane Komnine, kad opisuje sukob Aleksija I i Normana. Ostaje sporno da li je taj Arvanon onaj koji navodi Ptolemej, a koji su arbanaški arheolozi identifikovali sa Zdërdešom. Jedan Albanopolis je epigrafski potvrđen kod Gornjeg Solnja, u blizini Skopa, sa imenom ilirskog porekla.^[28] Prema arbanaškim istraživanjima, žitelji Zgërdeša su u kasnoj antici napustili stari grad kako bi osnovali utvrđenje u nekadašnjoj Kruji. Neki arbanaški naučnici vide Albanon u Elbasanu. Takvo mišljenje je opravdano kritikovao G. Štatmiler.^[29] A. Diselije drži da Alvanon treba tražiti na osnovnom pravcu vojnih operacija, približno između Devola i Elbasana, a nedaleko od Ohridskog jezera.^[30] Poznati arbanaški filolog Ećref Čabej prišao je pitanju proučavajući prostor na kome se sreću termini na -eš; došao je do zaključka da se taj prostor pruža od Elbasana do Kruje, uključujući i Tiranu.^[31] To bi trebalo da bude područje prvobitnog spuštanja arbanaških gorštaka. Međutim, i na tom prostoru bi trebalo ustanoviti prvobitno jezgro i pravac prvog širenja. Izgleda da bi polazno jezgro ipak bio planinski kanton kod Kruje, odakle bi počeo prvi nalet namnoženih i oskudnih planinaca, uključujući u tu mogućnost i zauzimanje možda ranije grčke varoši Alvanona.

Slavizacija Romana u severnoj Albaniji i Duklji bila je najizraženija u Baru i Drivastu. Tu su Sloveni pre Arbanasa uspostavili kontakt sa Romanima, te je njihovo preuzimanje romanskih toponima bilo starije i doslovnije nego preuzimanje Arbanasa (Bar, Drivast, Danj od Antibarum, Drivastum i Dagnum prema Tivari, Drišti, Dejë). Reka Bojana je rano stekla slovenski naziv, a kasniji arbanaški naziv Buena usvojio je slovenski prefiks Za(bojana) kod oznake kraja, kao i kod reke Drim (Zadrimje). Oko Skadra su i neki visovi imali slovenska imena, kao Koplik, Zdren, a visinsko naselje u Zabojani je do XX veka zadržalo naziv Kakarići (tu je do 1416. bio pronijar Zaharije Bistri). Katastarski popis iz 1416, kad je već nastala arbanizacija Slovena i oko Skadra, sačuvao je mnogo slovenskih toponima. Prema računanju Makuševa i Seliščeva, tu je tada bilo 114 sela, 33 više i 76 niže Skadra, sa ukupno 790 porodica. Slovena je bilo za 31,2%. Tu je i niz ljudi i pronijara nosilo slovenska imena. I u atarima sela sa romanskim imenima, kao Kalderon, potezi i krajevi polja a posebno vinograda pokazivali su slovenska imena.^[32] Primećuje se da su sela sa slovenskim imenima veća, tako je najveće takvo naselje Kopenik imalo 87 domova, dok je najveće arbanaško selo imalo 67 arbanaških kuća i 12 slovenskih, iz čega jasno izlazi da su Sloveni bili potiskivani u svoja veća naselja, ali da još nisu bili istisnuti iz svojih ranijih staništa. Potezi u nekim arbanaškim selima poseduju slovenske toponime u ataru.^[33]

Južno od Zadrimja severno od Drača nalazili su se mesto Stani i luka sa pijacom Šufadaj. Izdavač mletačke dokumentacije o Albaniji Zef Valentini, izjednačio je naziv Šufadaj sa toponimom "Patok", jer je varošica ležala na potoku. Gospodar Šufadaja bio je Ivan Kastriot (koji se kao Ivan uvek beleži), čiji je poklisar u Veneciji 1417. bio Ivan Zlatar.^[34] Uostalom slana laguna pored Drača zove se Balta, od slovenskog Balto. Naziv je nastao pre rokade suglasnika u slovenskim jezicima, dakle davno. Kod naziva za Dračane kao i za Ulcinjane, nalazi se slovenski nastavak -ak: Dursak, Ulćinak. Katolički misionar Gasparini koji je Albanijom proputovao 1671. zabeležio je u dračkoj eparhiji niz slovenskih toponima (Bugari, Selica, Rasija, Daići, Rado, Malenući, Bubelica, Prijeko, Crmenica, Brezi, Vredići, Babuni),^[35] I tu su slovenska naselja veća od arbanaških. Imena Dračana u venecijanskoj i dubrovačkoj arhivskoj građi obično upućuju na Grke, no ima i Slovena.^[36]

Nešto južnije, između reka Arzena i Škumbi nalazila su se mesta; luka Baštovo i Slanik, Žabjak, opet Stani, Zelešnik, reka Lešnika (na kojoj je bio veliki izvoznik žitarica Kavaja), Duplja, Ljuba (Juba). Između reka Škumbi i Semeni nalazila su se naselja: Grabovo, Goždarani, Kasturkani, Rosomani, Gradišta, Babinje, Kamnica, Žarnec, Divjaka. Ravnica Muzećja bila je puna slovenskih toponima. Tu je deo življa svečano dočekao srpsku vojsku 1913. i pogostio je, dok su pre toga turski vojnici umirali od gladi, tu i danas ima Slovena. Između ušća Semeni i Vojuše nalazio se kraj Pešatani i mesta: Červeni, Bačovo, Župan, Jaruha, Drenovica na Semeni, Sop, Pojani, Soli, Radostina, Suljani, Sterbasi.

Valona je bila opkoljena naseljima sa slovenskim imenima. Strnec je bilo selo koje je još u doba Evlije Čelebije varilo so. Tu su i Bubunji, Ploča, Poljana i drugi. Valonski kefalija bio je Branil. Slovenskih naziva bilo je i južnije. Preko puta ostrva Krfa nalazio se kastrum Velići (Vilići),a i na samom Krfu bilo je naselja sa nastavkom -ica. Na jonskim ostrvima nema slovenskih toponima, ali ih ima na Peloponezu pa i na ostrvskoj grupi Kikladima. Još 1508. Dubrovčani su zabeležili gusara Jakoba Slovena iz Klarence (Patraski zaliv).^[37]

Kako je već rečeno, proarbanaško jezgro bilo je reliktno područje između zone latinskog i grčkog jezika, a nalazilo se u planinskoj župi oko reke Mati. Tu je između dva svetska rata stanovalo samo 24.000 stanovnika. Slično je i stara Crna Gora obuhvatala kraj koji nije u XVI i XVII veku mogao imati više žitelja. Te samotne, male stočarske aglomeraciju, međutim, u određenim momentima pokazivale su pravi demografski bum i ispuštale bujicu ljudi koji su tražili pogodnija naselja. U dolini Mati bilo je mogućnosti za zimsku ispašu, no arbanaški brđani toga kantona su zimi napasali marvu u jadranskom primorju. I u toj prazavičajnoj oblasti na nižim terenima živeli su Sloveni, o čemu takođe svedoče toponimi. U gornjem toku Mati nalaze se mesta: Stervec, Pješ, Bogšić. U dolini reke Fande, koja odvaja oblast Mati od Mirditije nalazimo slovenske toponime: Kameci, Proseka, Mrena, Vila (od Vilna), Voz, Svetigrad, Gojani, Brdec. Još severnije, uz Drim, slovenski su nazivi: Toplana, Trovna, Straže, Krasnići, Radogoš, Kostur, Spas, Vranište, Podbrezje, Brloc i drugi.

Sa silaskom sa visija, arbanaški brđani započinju razdoblje istorije ravničarskih Arbanasa. Ovi su se javili i po gradovima (dakle i u Alvanonu), primivši hrišćanstvo bilo grčko-pravoslavnog bilo latinsko-katoličkog obreda. Na njihov život počinje da utiče kako romansko tako i slovensko stanovništvo koje je živelo u nižim predelima, romansko na severu a slovensko u središnjoj i južnoj Albaniji. To širenje Arbanasa ima karakter seoba prenapučenih planinaca a nikako se ne može objasniti kao istorijski fenomen svesnog rada na reintegraciji nekadašnje ilirske prapostojbine.^[39] Odmah treba primetiti da su se Arbanasi tek spuštanjem sa planinskih suvata istorijski pre afirmisali kao sitni feudalci, postavši to svakako zaslugom u vojnoj službi, nego kao ratari i trgovci-izvoznici agrarnih proizvoda. Migracije su dovele do toga da su Arbanasi, slično Slovenima u današnjoj Albaniji, izgubili kontinuirano naseljena područja. Neki Arbanasi koji su primili latinsku ili grčku gradsku kulturu napustili su svoju domovinu i naselili su se po severnijim gradovima istočne obale Jadrana pa i u južnoj Italiji, tragajući u svojoj anabazi već kao urbanizovan živalj za boljim životnim uslovima.

Kod određivanja položaja Alvanona i pravaca prvih spuštanja sa planina zaboravljaju se izričiti navodi vizantijskih izvora i podela Arbanasa na Gege i Toske od iskona. Ana Komnina pominje da su Normani Robera Gviskara, pred kojima se povukao car Aleksije I Komnin, sa svih strana bili napadani od Arvanita i "Dalmatinaca" koje je poslao zetski vladar Bodin.^[40] Prvobitni istorijski Arbanasi bili bi, dakle, Gege, čiji govor predstavlja stariji razvojni stadij arbanaškog jezika. Milan Šuflaj je uzimao da su Arbanasi krajem XI i početkom XII veka, dakle posle prvih širenja brđana, obuhvatali teritoriju ."Illyricum proprium" Rimljana, Novi Epir Grka ili Dračke teme Vizantinaca, tj. područje omeđeno gradovima Skadrom, Dračom, Ohridom i Prizrenom.^[41] Tu bi se nalazio i nešto kasniji "Raban" srpskih izvora. Pomen Mihaila Atalijata, koji pominje pobunu protiv Vizantije Arvanita i Latina, koji su ranije bili ne samo saveznici nego istoverni državljani, takođe upućuje na sever Albanije, jer su samo tu prvobitni Arbanasi mogli biti zajedno sa Latinima. Arvaniti su se nalazili zajedno sa Romejima u vojsci Georgija Maniakisa kad je otišao u Italiju i podigao bunu protiv Konstantina IX Monomaha. Mihailo Atalijat takođe navodi da su Arbanasi, zajedno sa odredom Grka i Bugara, sačinjavali vojsku uzurpatora Nikifora Vasilijaka, koji je 1078. nastupao od Drača ka Solunu.^[42] Pomen Vizantinaca i Bugara, načelno bi dozvoljavao da se radi i o nekim Arbanasima na jugu od reke Škumbi, tj. o Toskima. Pošto su se Vizantinci i Bugari mogli nalaziti i severno od Via Egnatia i Drača, ipak bi verovatnije bilo da se ti prvi pomeni o Arbanasima XI veka odnose na živalj koji je stanovao između reka Mati i Arsena. Tada još nema seoba na jug, kao kasnije, te treba pretpostaviti da je prvo arbanaško silaženje na planine bilo usmereno u oblasti pomenutog četvorougaonika, dakle u severnu Albaniju, i da su se Arbanasi tek pošto su zavladali prostorom primorskih Romana i ravnicama Slovena severne Albanije, uputili južno od Škumbe, odnosno da je i tu nastao isti proces kod toskijskih Arbanasa, samo nešto kasnije.^[43] To bi značilo da velike seobe Arbanasa na jug nisu počele još ni početkom XIII veka.

Pažnju privlači i podatak o oblasti arhonta (kneza) Progona i njegovih sinova Dimitrija i Đina oko Kruje krajem XII i početkom XIII stoleća. Dimitrije je bio oženjen ćerkom Stevana Nemanje a potom vizantijskom princezom Evdokijom. A Diselije misli da je Progon iskoristio slabost centralne vizantijske vlasti i da se krajem XII veka osamostalio kao lokalni vladar Albanije koja je tada obuhvatala severni deo zemlje.^[44] O položaju Alvanona govorio bi i podatak iz 1217. godine. Naime, kad je novi latinski car Pjer od Kurtenea, posle krunisanja u Rimu, išao za Carigrad, putovao je od Drača starom Egnacijom, ali ga je u klancima Alvanona iznenada napao i zarobio Teodor I Anđel. Tu se pod Alvanonom ne podrazumeva grad nego oblast čiji je glavni grad Alvanon. No, sredinom XIII stoleća, dolazi do pojave ratnika iz Alvanona i južnije od via Egnatiae, tj. u oblastima Toska. Vizantijskom caru Jovanu II Vatacu, koji je počeo da obnavlja vizantijsko carstvo i u balkanskim predelima, prišli su (1252-3) odani ljudi despota Mihaila II Anđela Glava i Teodor, koji su predali caru Kostur te Veliki i Mali Devol, ali i Golem sa vojskom iz krajeva Alvanona, koji se takođe dotad nalazio u vojnoj službi epirskog vladara. Može se pretpostaviti da je Golem bio gospodar Alvanona i da mu se sedište nalazilo u Kruji.^[45] i Golem i Glava su slovenska imena, te bi sredina XIII veka pokazivala situaciju kad su Arbanasi ovladali slovenskim nizijama severne Albanije i sproveli nasilnu albanizaciju zatečenog ratarskog življa. Putovanje Georgija Akropolita (1256) i stanje posle pobede Mihaila VIII u Pelagoniji (1259), kad je pokorio Epir i "Ilirik" (svakako Alvanon) do Drača ukazivali bi da se Alvanon nalazio severno od Drača, tj. na prostoru od Ohrida do Drača,^[46] ali da ograda o Iliriku do Drača treba da znači da su se upravo tada Arbanasi iz severno-arbanaškog Alvanona počeli širiti i južnije od Drača.

Širenje Alvanona na sever može se pratiti i izvorima sa jugoslovenske teritorije. Oblasti Gornjeg i Donjeg Pilota su već u doba Stevana Nemanje, tj. krajem XII veka, pripadali arbanaškoj državici na severu današnje Albanije.^[47] Dimitrije Progonović se, sa titulom panhipersevasta i velikog arhonta, zakleo dubrovačkoj opštini (posle 1204) da će živeti u miru s Dubrovčanima i da oni mogu slobodno dolaziti u njegovu zemlju.^[48] Izgleda da je tek Dimitrije stvarno postao samostalan vladar, koristeći udes Vizantije 1204. Ništa nije smetala vizantijska titula, koju je svakako stekao pre pada Vizantije. Uostalom, njegova druga titula veliki knez kod Slovena je značila samostalni vladarski status. U grupi povelja za manastir Sv. Nikole na Vranjini (na Skadarskom jezeru) u XIV veku nalazi se i pomen Arbanasa, među onima koji bi mogli naneti štete manastirskim posedima, a koji su identifikovani kao; Srbi, Latini (gradski Romani), Arbanasi i Vlasi (stočari Romani).^[49]

Naseljavanje i u južnom pravcu izgleda da su izvodili Gege, tj. severni Arbanasi a ne Toske, južni, mada se i kod njih mogao javiti samo nešto kasnije isti proces silaska sa planine i ekspanzije prema susednim ravnicama. U tom slučaju moralo je doći do asimilacije došljaka sa severa od brojnijih Toska, koji su svakako već tada mogli biti i kulturniji, jer danas u južnoj Albaniji ni u Tesaliji i drugim oblastima koje su Arbanasi naselili u XIII i XIV veku nema traga dijalekatskih razlika koje bi ukazivale na delimičnu apsorpciju severnjaka od strane južnjaka. Naseljavanje Arbanasa u Tesaliji počelo je već 1268. godine, kad je u ugovoru između Mihaila VIII Paleologa i epirskog despota Mihaila II Anđela određeno da će se Arbanasi naseliti u Tesaliji, da bi njene južne granice branili od napada Latina iz Atinskog vojvodstva.^[50] Još je Jireček pisao da su se jaki arbanaški brđani, snažniji od ravničara koji su propadali u beskonačnim ratovima, nabacili najpre na Tesaliju kad je reč o migracijama u južnom pravcu. Pored njih u tom nastupu učestvovali su i Aromuni (Vlasi), svakako opet sa severa. To kretanje pokušao je da zaustavi tek car Andronik III, koji je (1330) zaposeo celu Tesaliju, a nešto kasnije i čitavu Epirsku despotovinu; u svom pokušaju nije uspeo. Arbanaški stočari su tada stali u okolinu grčkih varoši Berata i Valone. Car je lično preduzeo pohod do blizu Drača i naredio je svojim trupama, osobito turskim najamnicima, da bez milosti progone Arbanase do samih planinskih grebena. Njihova zaplenjena velika stada ovaca, krda govedi i konji dodeljeni su gradovima na ime naknade za pretrpljene štete.^[51] Andronik III dopro je sa vojskom do Berata, gde se ulogorio. Turski najamnici su preko očekivanja obavili povereni im zadatak: potpuno su potukli Arbanase, zarobili mnogo njihovih žena i dece i zadobili velik plen jedne selidbene kolone od 300.000 volova, 1,200.000 ovaca i 5.000 konja.^[52] I kasniji nadolasci Arbanasa na Tesaliju upoređivani su kao kuga, na primer 1325. o čemu je ostavio belešku Mlečanin Marino Sanudo Torčelo; oni su opljačkali sve što su Romeji i Katalonci imali izvan gradskih utvrda; napori i jednih i drugih da Arbanase oteraju nisu urodili plodom.^[53]

Geografski pojam Albanije, dakle, stalno se menjao, tačnije širio se arbanaškim stočarskim seobama. Najpre je bila samo župa Mati. Ona je prirodom stvorena kao reliktno područje, te mora da se pretpostavi kao pra-arbanaško jezgro. Taj planinski kanton naročito je dobro mogao da posluži za letnju ispašu. Saobraćaj tog zatvorenog prostora sa spoljnim svetom može da se obavlja samo na tegobnim stazama za tovarne životinje. Udobniju mogućnost za obavljanje saobraćaja pruža samo prag Ungrej, na severozapadu, preko koga vodi put u skadarsku ravnicu a prevoj Ćafa-ulčizes vodi na istok, u dolinu Crnog Drima. Prirodna izdvojenost župe Mati uvek je u arbanaškoj prošlosti igrala ulogu središta narodnog otpora protiv stranih uticaja. Planinsko područje severno-arbanaških Alpa (Malesija, Prokletije) sastoji se iz gomile moćnih planinskih trupina, koje su se oblikovale iz jedne ogromne krečnjačke ploče, koje su vode i doline rečica ispresecale. Rimska kultura imala je preko tih dolina mogućnosti da sa svih strana prodre u te masive. Od skadarske ravnice, koja je predstavljala dobro naseljeno jezgro rimske provincije Prevalis, dolinama rečica Proni-i-That i Kiri putevi vode do na vrh severno-arbanaških Alpa. Na južnoj strani ovih leži alpski predeo koji je širokom dolinom Valbone takođe otvoren sa svih strana ka severu, dolina Lima pruža isto tako prohodan put u oblast današnjeg Novopazarskog sandžaka. Taj predeo nije se mogao održati kao prirodno reliktno područje, te je podlegao romanizaciji. Planinski predeli Drima sastoje se iz različitih regija, među kojima su Mirditi, Dukađin i Cukali najvažniji. Nema prirodnih saobraćajnica i promet se održava tovarnom stokom. No, položaj između dva velika područja – skadarske kotline na zapadu i kotlinskih predela Metohije i ostale Stare Srbije na istoku, je uslovio da se tu uvek održavao življi saobraćaj. Stoga je drimska planinska oblast još manje od područja severno-arbanaških Alpa mogla postati prirodno reliktno područje.^[54] Ostala je samo župa Mati, od koje se najpre popunjavao severni deo Albanije, a kad je on napućen i kad je savladano ratarsko stanovništvo te oblasti, krenulo se na jug. Pokoreno romansko i slovensko stanovništvo je samo ojačalo pokret ka jugu, o čemu svedoče navodi Vlaha i vođa arbanaške bujice sa slovenskim imenima. Tek krajem XIII veka u geografski pojam Albanije ući će predeli Valone pa čak i kraj južno od nje.^[55] Nastup je, kao što se vidi, bio brz, ali pošto je najpre u migraciono područje isključena bogata Tesalija.

U "četvorouglu" proširene Albanije bilo je više izdvojenih celina: Nderfanden (kraj između obe reke Fande), Hunavija (XIII v. kraj između Drača i gornje Mati), Debar (između Hunavije i gornjeg toka Crnog Drima, prema gradu Debru), Čermenika (južno od Debra i Hunavije), Mokra (uz zapadnu obalu Ohridskog jezera), Skurija (oko Drača), Meši (između rta Rodoni, Lješa i Kruje), Slanice (primorska oblast između ušća reke Škumbi, tj. Vrega i Devola tj. Semeni), Savra (ravnica između Devola i Vojuše koja će se oblast kasnije zvati Muzakja, prema porodičnom imenu arbanaških dinasta koji su upravljali tom regijom. Taj prostor je krajem XIII veka imao niz gradova: Skadar, Lješ, Sarda, Svač, Danj, Baleco, Sapa, Drač, Berat, Pirg, Spinarica, Klisura. Po gradovima su živeli Romani, ali su oni od kraja XIII stoleća primali u svoja naselja i Arbanase i Slovene. Po varošima od Drača naniže bilo je i Grka. Izvan gradova ratari su bili Sloveni a potom sve više Arbanasi.^[56]

U nekim oblastima današnje severne Albanije, kao što su Pilot i kraj oko Skadra, Srbi i Arbanasi su živeli izmešano po selima koja su pretežno bila etnički srpska ili arbanaška. Ta "simbioza" mogla se obaviti u korist elementa koji je preovladao brojem ili je u socijalnom pogledu bio jači. U skadarskoj ravnici to su u XV veku postali Arbanasi. Stanje izmešanosti sa tek preovladavajućim položajem Arbanasa pokazuje skadarski katastih koji su 1416. sastavile mletačke vlasti zarad poreske administracije.^[57] Srbi i Arbanasi ulaze u gradove dotad sa latinskim odnosno grčkim stanovništvom, i to Srbi pre Arbanasa. U Baru, na primer, Arbanasi su do kraja srednjeg veka predstavljali zanemarujuću manjinu, te je u gradu došlo tokom XV veka do slavizacije Romana, koja se očitovala sa romanskim i slovenskim porodičnim prezimenima, slično kao u Dubrovniku, samo ranije. Na jugu, u Valoni, takođe su živeli i Srbi i Arbanasi, Arbanasi brojno znatno jači, mada ni oni nisu davali osnovno gradsko stanovništvo, jer su tu do XVI veka bili dominantni Grci a od XVI stoleća Jevreji.^[58] Teško je prihvatljivo mišljenje da su Arbanasi došli u današnje svoje oblasti kao vizantijski vojnici za borbu protiv normanskih invazora, a po nekima čak posle pada Carigrada u ruke Latina (1204). Bez obzira koja je pretpostavka tačna, već tokom XIII veka postojala je arbanaška ekspanzija na sve strane.^[59]

U južnom delu današnje Albanije, kad su Vizantinci pokušali da nametnu novi red stvari kao i kad su se na zapadnim stranama pojavili Anžujci (dakle pre 1272),^[60] nove vlasti zatekle su stanje u kome su se poštovali bugarski zakoni i običaji. Taj slovenski režim morao je da prihvati primitivne oblike arbanaškog života, kad je došao u doticaj s Arbanasima. Prvobitne oblike arbanaškog života zatekli su Francuzi među Toskama oko Korče još za vreme prvog svetskog rata, prema Burkartu, slično kao u arbanaškim Alpima.^[61] Već Joan Muzaki (oko 1280) nametnuo je svoju vlast prostoru od Kostura i Devola do mora, a izlaskom na Jadran između Škumbe i Vojuše (sa gradovima Beratom, Tomoricom i Selenicom – koji svi nose slovenska imena!) sa mnogo slovenskog življa, posebno u užim regijama Opari, Baštovo, Terkotinje, Međurečje i Ples (Pleša); Joanov unuk Andrija II (1316-48) mogao je misliti i na druge slovenske krajeve, jer je bio oženjen Jevtimijom, ćerkom sevastokratora Pavla, vladara Gore (južno od Prizrena).^[62] Ipak, u trećoj deceniji XIII veka u predelima Prizrena, Peći pa i Ohrida nalazili su se ne samo srpski manastiri nego i gusto naseljeno slovensko stanovništvo, sa tipičnim slovenskim mesnim imenima; sasvim pojedinačno sreću se arbanaška lična imena Lješ, Đon ili Đin. Prepiska ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatijana (1217-1234) među plemićima, pastirima i varošanima beleži pored Grka i Slovene i Arbanase.^[63]

Jedno od istorijski značajnih pitanja koja se vezuju za arbanaški XII vek jeste i koje su vere bili Arbanasi u vreme kad se "arbanaški četvorougaonik" spustio do Valone, te je obuhvatio oblast između Bara, Prizrena, Ohrida i Valone.^[64] Jastrebov je pisao da je najveće katoličko pleme u Albaniji, Mirdite, primilo katoličanstvo oko 1250. godine. Neki franjevci su uveravali srpske oficire u Albaniji 1914. kako u Mirditima ima nekih ostataka koji upućuju na zaključak kao da su, kao pravoslavni, imali i krsnu slavu.^[65] Papa Inocencije IV slao je ugarske dominikance da učvrste rimski obred u provincijama Pilot, Arbanum i Hunavija.^[66] Pokatoličavanje Arbanasa moglo se uspešnije izvoditi tek kad su se Anžujci stabilizovali u Albaniji (1272). Dubrovačka kancelarija govori o testamentima koji su ostavljani u franjevačkim samostanima u Draču, Ulcinju i Baru (1283) kao u "loca credibilia".^[67] Ti franjevački manastiri bili su središta iz kojih se širilo katoličanstvo. Zanimljiva je istorijska protivrečnost da su Nemanjići širili pravoslavlje, ali da je barska arhiepiskopija pod njihovom vlašću proširila svoju jurisdikciju osnivanjem novih biskupija u Balecu, Danju i Sapeti,^[68] razume se da se proširi katolički prozelitizam. U Zeti, pošto je sv. Sava uspostavio srpsko-pravoslavnu episkopiju na Prevlaci (Boka Kotorska), na mestu gde se nekad nalazila stara benediktinska opatija sv. Mihaila, bilo je Arbanasa ne samo katolika nego i pravoslavnih.^[69]

Petar Skok je zapazio neke zakonite odnose pri etničkoj asimilaciji Arbanasa, Slovena i Aromuna. Na teritorijama koje su Vizantinci povratili od Slovena, najpre su asimilovani mirni ratari Sloveni, gubeći postepeno sunarodnike koji bi se održavali u narodnom životu, da bi najzad sasvim iščezli kao etnički supstrat. Arbanasi su se duže održavali pred civilizacijskom apsorpcijom, a Vlasi se nisu pogrčavali nego poarbanašili, jer su se prema Grcima oslanjali na jače Arbanase. Vlasi su se svugde mogli održati kao etnička jedinka uz Slovene, ratare; tek za vreme otomanske vlasti Vlasi su u oblastima sa grčkim stanovništvom postali grkomani, govoreći dugo i dalje svojim jezikom, a zatim su poklekli pred grčkom kulturom, te su počeli govoriti samo grčki. U čisto srpskim krajevima, bez prisustva Grka, Arbanasi kao malobrojni održavali su se pored Vlaha, takođe stočara, uživajući isti socijalni i pravni status kao Vlasi. Zemljoradnici Sloveni bez one snage kulture koju su razvijali Grci, nisu uspevali da asimiluju Arbanase, a tek delimično Vlahe. Na jadranskoj obali, međutim, Arbanasi su istisnuli ili asimilovali Slovene na celoj dužini svog Jadrana, od Bojane do Preveze, mada brojno nisu bili u većini, zahvaljujući u prvom redu feudalnoj vlasti vlastele svoje narodnosti,^[70] koja se inače znatnim delom slavizovala.

Arbanaška vlastela je jako ojačala i osamostalila se u doba vladavine Anžujaca. To je bilo vreme kad su sticali i stekli snagu magnatske porodice Topija, Arijanita, Gropa, Skura, Muzakija, Jonima, Mataranga, Progona, koji su svi na terenu bili faktički gospodari a ne anžujski kletvenici kraljeva koji su se, uostalom, malo bavili u arbanaškim primorskim gradovima. Kmetovi pomenutih feudalaca bili su Sloveni. Skok smatra da je to "bio prvi udarac za slovenstvo u Albaniji". No, još u novim uslovima, slično kao u Vlaškoj i Moldaviji, jezik uprave i kulture bio je slovenski a pisari vlastele su bili Sloveni i pisali su slovenski. O tome svedoče ne samo ti pisari nego i službeni termini (telal, kaznac, zabel itd.). Sa jačanjem arbanaških feudalaca arbanaški brđani masovno napuštaju planine i pastirski život. U svom prvom spuštanju oni su pljačkali ratare Slovene. Potom umesto pljačke nastaje nametanje vlasti Slovenima ratarima i iz redova starešina stočara regrutuju se sitni feudalci, koji će učvrstiti vlast arbanaških magnata. Nastaće "preslojavanje" ratara stočarima, na punu štetu prvih, jer je proces izvođen u uslovima jake feudalne vlasti arbanaške vlastele koji nisu štitili svoje podložnike pred nametnicima stočarima, svojim sunarodnicima. To nasilno "preslojavanje" župa na štetu Slovena trajalo je dugo vremena, sve do u doba otomanske vlasti.^[71] Dolaskom Anžujaca zaustavlja se učvršćenje slovenskih kulturnih uticaja za Arbanase i nastaje borba da se ne podlegne brzo.^[72] Tek Anžujci su ustanovili državnopravni pojam "Regnum Albaniae". Međutim, i oni će morati stalno voditi borbu sa svojim štićenicima-vazalima i njihovim prevrtljivim stočarima, te su morali uzimati od vlastele te stočare i držati ih kao taoce u južnoj Italiji.^[73]

Kako je izgledalo to "preslojavanje" pokazuje "Opis istočne Evrope" iz 1308. godine, u kome stoji da je zemljoradničko stanovništvo, slovensko, bilo teško potčinjeno, u vidu robova, arbanaškom življu.^[74] Zanimljivo je da je Ivan Božić kritikovao hrvatskog pravnog istoričara, rodom iz Kotora, Antona Dabinovića, koji je zaključio da su Sloveni i Arbanasi bili "oštro izdvojeni elementi". Božić, koji se zalagao za "preslojavanja" (na račun Slovena) smatrao je da nema elemenata koji bi pokazivali socijalno razlikovanje i nadređivanje a time i razdvajanje, mada je reč o gospodarima i gotovo robovima.^[75] "Preslojavanje" u slučaju Arbanasa nije bilo mirno, civilizacijsko, nego nasilno, nametanje feudalnih odnosa u uslovima pune obespravljenosti.

To arbanaško nasilje u procesima "preslojavanja" i "simbioze" trajalo je počev od XII veka vrlo dugo i dovelo je do poarbanašenja Slovena i Srba u velikim razmerama, najpre u severnoj i srednjoj Albaniji, potom u jugoistočnoj a od XVII i osobito u XVIII veku i na Kosovu i Metohiji. Još u poslednjim decenijama XIX veka postojali su, na primer, i u elbasanskom kraju Sloveni koji su kod kuće govorili slovenskim jezikom i kao hrišćani čak imali slavu, a javno se izdavali za muslimane i govorili su samo arbanaški. To je posebno bio slučaj kod brđana (Malisora) u elbasanskom sandžaku. Prema navodu dvojice takvih Elbasanaca Spiridonu Gopčeviću i njegovim saputnicima 1886. godine, takvih kripto-Srba (Slovena) bilo je u tom kraju više od 20.000.^[76] Razlog što do pune albanizacije nije mnogo ranije došlo bilo je odsustvo arbanaške države i školstva kao i uopšte vrlo nizak kulturni nivo Arbanasa. Sličnih kripto-situacija bilo je i kod arbanaških katolika, na primer onih kojih su zbog pobuna preseljeni iz Albanije u Skopsku Crnu Goru, te kad su ih početkom 40-ih godina poterali kao muslimane u tursku vojsku, oni su zatražili zaštitu katoličkih sila, dokazavši da su skriveni katolici.

Kao rezultat "preslojavanja" javili su se Arbanasi kao zemljoradnici (na nekadašnjoj slovenskoj zemlji), ali često sa obavezama koje su upućivale da su doskora bili stočari; oni su, primerice, u Gornjem Pilotu (XIV v.) gajili vinovu lozu i svilene bube, ali su bili obavezni da daju straže za čuvanje poseda manastira Sv. Arhanđela, kao god i Vlasi, koji nisu prelazili na ratarstvo. Prema povelji manastira Sv. Đorđa kod Skoplja, oni su mogli posećivati manastirske panađure, kao sesilno ali i vlaško stanovništvo.^[77] Uskoro su se Arbanasi na krajnjem severu svog pružanja, u Zeti, javili kao zemljoradnici, varošani, trgovci, sveštenici itd.^[78] U srpskim krajevima, gde nije bilo asistencije arbanaških velmoža, Arbanasi su ostali stočari, živeći u svojim pokretnim katunima, slično Vlasima, a nisu sišli u župu i zagospodarili njom,^[79] bar dok nije slomljena domaća vlastela zemlje. U nekim gradovima Arbanasi su postali jedini živalj (Sapa), dok su u Skadru stekli brojnu premoć.^[80] Kao i stočari drugde, lakše su ulazili u urbana zanimanja nego u zemljoradnju.

V. Arbanaška stočarska ekspanzija u slovenske oblasti

Arbanaška infiltracija u srpske zemlje najpre se javlja na njihovoj severozapadnoj strani, u Zeti. Oni se tu pojavljuju uglavnom istovremeno sa vlaškim elementima, a prodreće i u okolinu Kotora pa i Dubrovnika (XIV ali i kraj XIII veka); ući će i u gradove Budvu, Kotor, Perast i Dubrovnik, ali u ovoj najvećoj gradskoj aglomeraciji dugo samo kao kućna posluga i učenici u zanatima.^[81] Odmah zatim Arbanasi su se ustremili prema centralnim srpskim zemljama; oni su 1278. napali dubrovačke trgovce koji su iz Brskova išli u Kotor.^[82] Njihov pritisak u Zeti bio je toliko moćan da su tu zemlju G. Camblak i Konstantin Filozof nazivali arbanaškom.^[83] Na posedima manastira u Metohiji bilo ih je kao stočara ili polu-zemljoradnika, ali izgleda koju deceniju kasnije. Na manastirskim dobrima u severnoj Makedoniji – Arhiljevica (Preševo-Kumanovo), Sv. Đorđe (kod Skoplja), Tetovski manastir, crkva sv. Jovana (Štip), oni su bili kolonizovan elemenat i bavili su se svakako zemljoradnjom kao naseljeni i zavisni a ne stočarstvom, kad su zemlju silom uzimali.^[84] Arbanas Progon Zgura bio je osnivač crkve Sv. Bogorodice Perivlente u Ohridu.^[85]

U XIV i u XV veku Arbanasi se sreću i po srpskim rudnicima i trgovištima, i to ne samo na Kosovu (Brskovo, Rudnik, Prizren, Priština, Novo Brdo, Trepča, Kratovo i dr.), kao ljudi raznog zanimanja, često sa Ulcinjanima, Baranima i Kotoranima, možda poreklom iz Zete.^[86] Njihov broj tu nije bio velik; na primer, u poslovnom libru Dubrovčanina Miha Lukarevića iz Novog Brda, koji sadrži oko 1200 imena, od kojih se polovina odnosi na sam grad, samo je za dvojicu upisanih izričito rečeno da su Arbanasi.^[87] Arbanasi su bili vrlo često katolički sveštenici, monasi i kancelari u Dubrovniku; samo iz malog Drivasta, pravog semeništa popova, bilo ih je dvadesetak u XIV i XV veku u gradu pod Srđem.^[88] Izgleda da su stočari Arbanasi i Vlasi na Kosovu i Metohiji u prvoj polovini XV veka bili izloženi izvesnom procesu slavizacije, mada su brojem nešto ojačali posle slamanja ranije centralističke srpske države. Treba napomenuti da je još nešto pre toga na Kosovu i Metohiji ali i južnije, sve do linije Kratovo-Debar naseljen izvestan broj stočarskih skupina srpskog (ili posrbljenog) imena, verovatno iz Hercegovine. Preko njih, kao stočara, olakšan je svakako taj proces izvesne slavizacije arbanaškog stočarskog elementa.

U XIII veku, kad su se na Balkanskom poluostrvu odnosi brzo menjali, zaplitali i rasplitali, pred ambicijama "Franaka" i Mađara, ali i mladih velikih država, Bugarske i Srbije, najviše potresa su doživele Albanija i Makedonija, koje su brzo gubile i dobijale gospodare i nisu uspele ni tada da zaigraju samostalnu ulogu, izbacujući na istorijsku javu krupne ličnosti.^[89] Arbanasi su uspeli da iz vodećih bratstava izdignu arbanaško plemstvo, ali istorijski kasno. Strane vlasti (Vizantija, Anžujci, Srbi) takođe su pomagali oformljenje feudalne klase Arbanasa, što je uz drugo razbijalo arbanaška plemena, kojih je prema anžujskom popisu iz 1304. bilo 13 na prostoru od Mati do Vojuše.^[90] Vitalnost i polet arbanaških stočara i njihovih sitnih feudalaca iskoristio je srpski vladar Stefan Dušan za svoje osvajačke planove, naseljavajući ih na osvojenim područjima.

Zanimljiv je odnos najvećeg srpskog srednjovekovnog vladara prema Arbanasima. Pre nego što je postao vladar, Muzaki su se odvojili od Vizantije, što je izazvalo pokret arbanaških brđana (1330) ka gradovima Beratu, Valoni i Kanini.^[91] Teško je zamisliti da mladi i ambiciozni vladar, koga su na osvajanja gurale njegove velmože željne posedanja novih zemalja i sticanja novih kmetova, nije saznao za pomenuto komešanje. Nije mu trebalo mnogo da zaključi da može politički iskoristiti socijalne momente Arbanasa. Dušan je 1336. zauzeo Drač, a 1340. Janjinu. ^[92] On je spretno kanalisao taj arbanaški naboj prema vizantijskom jugu, da se on ne bi okrenuo prema istoku, ka Kosovu i Metohiji. U tome je genijalnost njegova kao vladara koji je umeo da predvidi političke efekte i realizuje pružene šanse. Arbanasi su i postali Dušanovi vojnici u osvajanjima ne samo u Epiru nego i u Tesaliji i sve do Atinskog vojvodstva (1348). Kad su naseljeni i kad su Dušanovom smrću oslobođeni stege jake vladarske ruke, oni su prestali biti srpska udarna pesnica, te je njihov postotak bio mali u srpskim vojskama druge polovine XIV veka, pogotovo vođenim daleko od rodne zemlje, jer oni nisu bili vojnici-profesionalci, najamnici, nego seoska vojska kolonizacije. Grčni plemići i stratioti (vazalni vojnici-posednici) bili su proterani sa svojih imanja a njihova zemlja je predata Arbanasima kao vojnicima-seljacima. Zato je Epir vrlo brzo postao upola arbanaška zemlja, jer Arbanasi nisu bili gradska vojska bez porodica, nego vojnici seljaci, koji su brzo menjali etnički karakter svojim mnogoljudnim porodicama. Povelje arbanaškog plemstva (1350-1470) pisane su srpskim jezikom. I kasnija najezda Osmanlija na balkanske zemlje pogodovala je arbanaškim seobama na jug ali i na istok.^[93] Posle Epira red je došao na Tesaliju (1348), gde su Arbanasi bili prisutni već 80 godina. Vodeći srpsku vojsku, kesar Preljub je u velikoj meri vodio naoružane arbanaške planince, nezadovoljne politikom Andronika III Paleologa. Arbanasi su vrlo brzo postali nezadovoljni i Preljubom, jer je nastojao da ojača državnu vlast, koju su oni, kao plemenici, slabo marili. Preljub je (1356) poginuo kod Trikale u sukobu s njima. Iako su se Arbanasi selili u Epir i Tesaliju i u vreme anžujske vlasti i anžujsko-vizantijskih ratova, njihova najveća seoba u te zemlje pada 1340. i 1348. godine, kad su nastale i trajne posledice tih seoba.^[94] Na drugoj strani, u Zeti, Dušan nije popuštao Arbanasima, nego ih je, kao i katoličke Latine, pritegao, o čemu nam svedoči barski nadbiskup Gijom Adam.^[95]

Teranjem zatečenih vlasnika i obrađivača zemlje, u uslovima rasklimane vlasti u Epiru i Tesaliji, arbanaški stočari i vojnici su neko vreme njive pretvorili u pasišta svoje stoke a posle su se postepeno i sami pretvorili u ratare. Pojedini feudalci su pokušali, kao manastiri u Makedoniji, da nasele Arbanase na opustošenim parcelama i time steknu nove zavisne obrađivače. Jedan od plemića, Mihailo Gavrielopulos, morao je obećati tesalijskom gradu Fanaronu (1342) da neće ni on ni njegovi naslednici naseljavati Arbanase na području varoši.^[96] Naseljeni Arbanasi u Makedoniji sticali su status zavisnih ratara.^[97]

Posle smrti cara Stefana Dušana nastalo je osamostaljivanje feudalaca pa i arbanaških velmoža. To je bio zlatan iako kratak vek svesilja arbanaških magnata. To je doba Topija, Muzakija, Dukađina, porodice Blenisti, ali i Balšića (vlaškog porekla), koji su imali najviše poseda u Albaniji ne računajući one izvan Albanije), Blaža Mataranga i njihovog spletkarenja između Mlečana i Osmanlija, opasnosti od Turaka pred Skadrom i Ulcinjem (1392) i postupaka arbanaške vlastele u vezi s mletačkom odbranom Drača (1402), laviranja arbanaških vazala, koji su bili turski ljudi a po nuždi i mletački prijatelji. No, to je bilo i doba dalje slavizacije arbanaških moćnika pa i sitnijih vlasteličića.^[98] Mada su Arbanasi na Kosovu, u Metohiji i u Makedoniji iskoristili pruženu šansu da razbiju deo postojećih imanja, naročito crkvenih,^[99] njihova glavna snaga se ipak i dalje trošila na jugu, gde su i dalje tapkali Dušanovim stopama. Na primer, družina arbanaških rodova Malakasi i nekadašnjeg slovenskog roda Mezareči pod vođstvom Pjetra Lješija tri godine (1367-70) su se lomatali u okolini Janjine.^[100] Stočari, gotovo nezavisni od feudalnih gospodara, su pratili pucanje šavova centralizovanog državnog aparata vizantijske i srpske države, te su nastupali za Osmanlijama, koji su trebili dinaste. Katuni su se odazvali na zvona opsađenih gradova, jer su ta zvona bila i poziv na otimačke akcije. Još jednom je nastalo masovnije spuštanje arbanaških brđana u župne predele i nasilno "preslojavanje", odnosno teranje onih koji su uspeli da se u opštem kovitlacu održe na svojim ravnicama.^[101]

Tada nastaje jedna istorijski inverzna pojava: sa arbanaškim spuštanjem u nizine, Sloveni su bili prinuđeni da postanu stanovnici planinskih lokacija. Više planina, ali samo južno od linije Debar-Drač nose slovenska imena (Mokra, Tabor, Lebršnik). Još je Han primetio slovensko stanovništvo u gudurama, ali je mislio da je naseljavanje i zabitih predela nastalo sa prvim slovenskim naletima u Albaniju.^[102] Da bi našli mesta pod suncem, Sloveni su morali da se umesto ranijih stočara sami prihvate pastirskog života, delimično stvarajući ratarske parcele i u visinskim položajima. U planini su zatekli Aromune, koji su i u arbanaškim oblastima nešto primili od Slovena, ali su Sloveni u planini, tamo gde su bili izrazita manjina, izbegli arbanizaciju ali su povlašeni, pa su nastali plavi Aromuni (inače crni).

Kad su navale Osmanlija postale opasnije, nastala je seoba življa iz severne Albanije u italijanske oblasti, na primer u Ankonsku Marku, posebno oko Ankone^[103] i Pezara (1388)^[104], u mletačke gradove, počev od Boke Kotorske, u Rekanati i Ankonu^[105], u Brindizi^[106]. U Italiju je malo išlo stočarsko stanovništvo, inače lako pokretno, nego više gradsko, nikad ne sami Arbanasi, nego obično zajedno sa Slovenima i primorskim Latinima, ali ne sa stočarima Vlasima. Poznate su, pored arbanaških, slovenske zajednice, na primer u gradovima Ankonske Marke, ali se pojedini Sloveni sreću i po manjim gradovima.^[107] Jedna naseobina preseljenika iz Bjelopavlića postojala je u prvoj polovini XV veka u gradu Đoji, u tarentskoj kneževini, a u blizini se nalazila i kolonija Arbanasa.^[108] I to spada u red seoba Arbanasa i Slovena, iako izazvanih drugim okolnostima i sasvim u drugom pravcu.

Prvi turski popis arbanaške zemlje iz 1431-2. godine pruža pravo bogatstvo slovenskih toponima pa može poslužiti i za studije o istorijskom razvitku slovenskih jezika na Balkanu. Gotovo polovinu ukupno upisanih mesta ili mezri (ranije naseljenih pa uništenih ili raseljenih sela) pokazuju ili osnove ili sufikse reči slovenskih jezika. Kako su popisivači bili Turci ili ljudi sa Orijenta, oni su imena koja su čuli ili pogrešno upisali, ili su izvršili izvesnu transkripciju prema svom izgovoru. No, i pored toga, lako je toponime vratiti na izvorni oblik, ako je to potrebno. Azbučni niz tih toponima je sledeći:^[109]

Aljine (1), Andrišovo (78), Ardosove (12); Babuni (5), Balice (93), Banja (100), Barven (= obojen) (87), Backo (Gorica) (85), Baštov (88), Baštanij (70), Belovode (4), Beluš (kod Koprišta) (48), Betove (5), Bečište (30), Bzode (88), Bileni (52), Bistrica (111), Blaten (94), Blace (45), Blašove (57), Boga (94), Bogdre (?) (4), Bogolin (118), Bodrište (2), Bojan (12), Boleni (80,81), Bolicane (24, 29), Bolšani (2), Borozij (93), Borši (29, 34), Brane (94), Branen (93), Braste (87), Bratuše (86,88), Brace (89,113), Braštane (56), Brašteni (94,95), Brzi (94), Buzvode (91), Buđen (108), Bulzičicko (81), Bunavje (43, 53, 67), Burni kuk (1), Burani (77), Bušine (69); Vajoneti (15), Valtice (2), Valčište (24), Vardeni (88), Varibob (52), Vasavani (31), Vebenište (32), Velikates (32), Velihove (12), Velište (56), Velkolje (69), Velogašte (55), Vešane (65, 77), Viden (101), Vidolušte (8), Vizešte (19), Vijanište (40), Viligranu (32), Vino (97), Vinokaz (62, 77), Visacko (80), Vicane (34, 75), Višane (39, 81, 110), Vlacepolik (71), Vlašnice (101), Vluše (78), Vodice (4, 39), Voštane (3), Vrabjan (52), Vrag (87), Vranište (54, 83), Vranje (10,33,91), Vrbe (59), Vrbenik (47, 52), Vrestave (9), Vrešnje (54), Vrešti (51), Vrsek (83), Vunari (5), Vune (4), Vunovje (44); Gabrve (34), Gardik (3, 19), Giračice (64), Globočica (41, 47, 48), Golgabočište (31), Goleš (5), Gonfonje (?) (34), Goranici (2), Gorice (2, 33), Grabjane (43, 44, 67), Gradice (84), Graždane (11), Gračani (72, 88), Grenane (82), Grbeli (69), Grjane (87), Grmadovič (31), Grceni (62), Gulice (35); Damezi (31), Dardane (99), Debrovište (33), Debrojani (3), Derajne (73), Divjani (95), Dibričeni (12), Dobranik (72), Dobratini (77), Dobrodice (66), Dobruše (82), Dol (108), Doli (82), Domcko (85), Donjan (112, 120), Doraklik (62), Dorbare (94), Dorezi (81), Dorize (78), Dragat (30), Dragoš (9), Dragušte (20), Dračivice (33), Dragovce (38), Dragove (5, 57), Dragovice (62), Drbac (51), Drenice (47), Drenovo (5), Drigani (63), Drni (92), Dulgajnove (?) (80), Dilcko (76), Dupine (40); Edrini (17), Erdenice (5, 33); Zabokin (65), Zabrđani (78), Zavene (20), Zagorje (21), Zagre (85), Zvenarice (64), Zdvjani (2), Zelujani (5), Zelje (24), Zlehove (28), Zinište (19), Zlini (100), Zlitar (87), Zranišave (?) (9), Zrnicko (83), Zrnusek (76), Zurdini (72); Žabjak (88), Žamžan (75), Žirezde (81), Žitolin (55), Žutove (59); Izmic (Vajuniti), Izmosle (98), Ilijani (79), Isnište (95), Istreli (29); Japove (77), Jelizane (5), Juvanište (1); Kavariledič (?) (4), Kajce (83), Kajce (85), Kakri (118), Kakodin (19), Kakosi (7), Kalanci (7), Kalačište (5), Kalati (36), Kalečište (56), Kamenice (3), Kamenicko (60), Kamaničeste (33), Kamačište (5), Kamiljani (100), Kamičeni (10), Kapani (4), Kardik (10), Karpene (88), Kasnik (99), Kaščište (30), Kemištenij (5), Kerebnice (3), Kirjane (62), Kirderjani (4), Kirasin (20), Kirahove (26), Kitlaz (Vajonetja) (28), Klazezni (2), Mali Klobučar (50), Kozane (92), Kozerni (67), Kokopovi (94), Kokotel (93), Kokrsni (24), Kokune (86), Kolkovce (78), Kolojne (104), Kolorci (1), Komnane (96), Konice (18, 92), Koprenco (80), Koprijane (97), Koprošte (37), Kora (92), Korasij (97), Kore (89), Korit (87), Koricane (62), Kornište (36), Kosrice (36, 41, 46), Kostani (24), Kostincko (83), Kotine (6), Krabove (98), Kraben (93), Krave (75), Kradic (75), Kraine (13), Krajnko (42), Kramince (62), Krapi (83), Krapicko (80), Krasnik (56), Kraštane (52), Krevolki (55), Kreskavec (71) Kreštani (72), Krivoluk (96), Krlice (77), Krpene (104), Krpice (86), Kruševič (2), Kruševo (57, 68), Krušove (84), Krčaji (99), Kudeni (28), Kuzi (99), Kukare (98), Kuke (4), Kumani (76, 79), Kurine (28), Kurjani (61), Kurova (67), Kuti (53), Kučkova (61), Kučova (78), V.+M. Labove (2 + 9, 27), Lavdani (14, 22, 66), Lagani (81), Lajane (51), Laini (62), Lašte (36, 52), Levanaj (87), Lenika (60), Lepeni (54), Letizde (10), Lešan (93), Lešane (20), Lešine (82), Lešove (77), V. + M. Lešne (32 + 32), Lešnice (15, 17 + Vajunitja: 20), Libnoše (101), Libohove (2, 5), Livezište (20), Livinje (2), Lika (97), Lipe (104), Lipkovec (99), Lipoš (6, 71), Liptovo (44), Litenij (92), Litonište (7, 22), Licojane (79), Lište (98), Lokove (28), Lopeš (32), Lubina (100), Lubonje (43, 51), Luvinje (4), Luk (86), Lušice (86); Madenik (42), Majane (67), Majeni (39), Malzene (48), Malne (82), Manice (55), Manjani ili Madenik (51), Markinošte (114), Midozde (12), Mizacko (82), Mirevijac (47), Mirsova (78), M. Modeze (39), Mogila (57), Moknar (120), Molkile (31), Molnište (55), Momčile (80), Monastirce (36, 60), Mrozovište (44), Mrčeni (Mazeni) (32), Mujdogorjane (31), Muštinike (87); Načejošte (59), Nivjane (Zagorje) (16, 25), Nivice (32), Nijani (100), Novanij (72, 73), Novo Selo (31,33,65), Novoslani (4), Nokve (17); Obranište (79), Odorice (55), Odricani (40, 50), Olseni (108), Oronište (100), Osnova (48), Oslizvizde (67), Osrice (48), Ostrog (53), Ostronaj (101), Otepane (60), Otove (23); Paveli (63, 66), Paljenke (86), Paljevo (87), Pankov (55), Papreni (98), Pastovce (32), Patize (107), Patolove (9), Pelnik (103), Pepule (99, Zagorje: 7), Popolič (2), Pesjak (23), Petan (32), Peterlič (?) (4), Petri (86, 107), Peštani (31, 32), Pizavište (2), Piluri (28), Pistravič (62), Pice (3), Piševa (62), Pištane (5), Plavovce (7, Vojunitja: 7), Plaplice (34), Pleši (103), Ploče (48), Ploš (31), Pogan (48), Podjadec (54), Pokronik (34,46), Polani (60), Polute (7), Poljani (31), Popovište (76), Poričane (100), Poročeli (100), M. Presani (37), Presijani (35), Prestove (44), Prostok (97), Prizde (100), Prilske (113), Priske (103), Prište (83), Proštani (101), Prsak (79), Punavje (36); Raviše (85), Ravište (87), Ravše (34), Radili (39), Radiše (78), Ralani (84), Ras (99), Rahove (4, 19, 48, 78), Rahovce (80), Rejkan (5), Restovice (72), Riba (110), Ribani (60), Ribek (70), Rijlek (83), Ripeš (32), Ričove (63), Rogov (79), Rogožina (87), Rojnik (56, 68), Rusati (28), Ruši (Vajunitja) (28, 30); Sadek (107), Sakule (5), Senice (72), M. Selište (35), Selce (4), Selčani (31,98), Seljani (26, 78), Senice (8), Setan (97), Setnice (80), Silice (25), Skreštane (98), Skarile (?) (85), Skonjan (104), Skorobatine (34), Skrcani (63), Skurane (85), Skurec (87), Slance (58), Smokina (35, 42, 45, 48, 50), Smoktin (50), Soboki (4, 26), Sovnik (98), Sojnik (80), Sopine (100), Sradište (20, 22), Sračane (34, 45), Starze (9), Stepani (19), Stojani (2), Storjane (36,43,44, 52), Stravani (83), Stravoskazi (3), Strakove (76), Strojine (46), Struman (57), Suznica (94), Suratsko (?) (20), Sutin (11 2, 116); Terapčište (60), Todori (85), Tojani (66, 71), Traši (99), Trbas (85), Trbuhe (22), Trgohove (78), Trenavice (14, 22), Trepljanište (98), Trnovo (76, 77), Trica (36), Turižde (112), Tusnica (26), Tušniki (49, 52); Uljani (1), Uljanik (2), Umance (50), Umjani (30), Uskorjaci (23), Uskorojde (42), Urtosolište (3); Fraštani (2, 3); Harlove (14), Haskove (2), Helm (87), Hlamerci (62), Hotište (4), Hotove (56), Hoštove (23), Hrvat (94, 5), Hrvatove (94), Humelice (2); Cepane (78), Crnovite (38, 47), Crkovice (3), Crnice (76), Crnogač (73), Crnoglave (72), Crnogorice (29); Čagovište (39), Čaprišište (21), Čarnik (97), Čepini (katunsko selo) (7), Čerbetovo (41), Čiste (98), Crtijak (39), Šepri (Zagorje) (9), Šičece (113), Šinak (109), Šitište (=Žitište, 112), Štegac (97), Šteparc (78), Štvrb (88).

Gornji spisak ne samo što donosi slovenske toponime u Albaniji 1431 -1432. godine, nego svedoči i o jezičkim osobinama u vreme nad su Sloveni dali mestima pomenuta imena. Pored samoglasnog "r", još se zadržao gerli ř (kao kod Zapadnih Slovena), što je turski pisar deskribovao sa "rz". Tvrdi poluglas se još nije sasvim izgubio. Na kraju reči "k" još nije dovoljno omekšalo i prešlo u "ć". Još se kod prideva čulo "ij", a pridevi (-n, -ne) su vrlo često služili za nazivanje mesta. Česti su nastavci za oznaku mesta, kao i danas, "šte", pridevsko "-cko", deminutivno "-ce", ponekad "vje", koje još nije prešlo u "vlje" (što je inače bliže arbanaškom izgovoru). Oblik istočne grane Južnih Slovena na "žde" još se čuo i kao "zde" ili je to tako tursko uho deskribovalo. Na kraju reči je "-e", tamo gde susedni Sloveni imaju "i" (ne=ni) ili "-o" odnosno "-a" (-ve = -vo, -va). Neki isti nazivi se sreću na više mesta, kao što se od iste osnove prave varijante. Nazivi mesta pokazuju da su Sloveni tada u Albaniji bili i stočari (možda i bisesilni, sa katunima), o čemu svedoči dobro poznat nastavak "-vci" (ovde "-vce") kao i množine od ličnog imena (Paveli, Petri, Stojani, Todori), imena zajedničkog pretka ili starešina.

Mnoga slovenska imena mesta kojih nema u tom popisu održala su se do 1965, nad su nearbanaška imena državnom prisilom zamenjivala stara, uostalom kao i porodična prezimena (i na Kosovu je Albanološki institut 70-ih godina izradio imenik mesta kojima bi se zamenili postojeći nazivi da se sakrije etničko poreklo naselja). Veći deo slovenskih geografskih individualiteta nestao je iz upotrebe. Najpre je nastalo izopačavanje prema glasovnim odlikama i analogijama u turskom i arbanaškom jeziku, a negde je teranjem ili deportacijom stanovništva nestalo onih u čijem su jeziku nazivi bili jezički izvorni. Makušev je izračunao da je oko 1870. godine u imenoslovu južne Albanije od 1539. naziva slovenskih još bilo 177.^[110] Arhivska građa XX veka svedoči o zadržavanju slovenskih toponima u Albaniji.^[111]

Francuski upravni oficir Žan Burkart (1916-18) zabeležio je i niz imena reka, mesta pa i visova koji su se održali kao slovenski: Smolika (jedan od visova na grebenu Pinda), reke Tomorica (u podnožju planine Tomor) i Čerava, veliko aromunsko selo Mecovo (na izvorištu reke Vojuše), razvaline tvrđave Krecinice, mesto Arišta (kod Argirokastra), Gradišti (kraj Vojuše, tabor Aromuna iz Tepelena i Trëna = Trna (slovenska izvedenica od Traianum), Dodene, Apolice (Pojani).^[112] Kao da su Aromuni, koji su se teže arbanizovali zbog stalnog kretanja sa stokom bolje sačuvali slovenske toponime nego Sloveni koji su većinom, kao ratari, pre podlegli albanizaciji.

Pojas arbanaško-grčke granice predstavlja teren gde su se i 1945-47. lepo održali slovenski geografski nazivi. Jugoslovenska diplomatska građa iz toga vremena zabeležila je, primerice: Lukovi (kod Sarande, na samom jugu Albanije), Bestrova (kod Valone), Kamice, Dibice, Strbice, Rahovice, Zagradec, Kolovec, Lapunec (srez Malakastr), Trstenik (kod Leskovika ali i kod Korče), Sopik, Kosović, Jugomir, Kapa, Kučova (naftni izvori i rafinerija), Vigohova, Koševo (Gornji Dropuli koji su vlaški kraj), Rapšdo (1), Vernik, Božigrad, Vidokovo, Rakicka, Nivic(a), Radat (kod Leskovika ali i kod Đinokastra), Ceri (kod Korče), Sušica (kod Libohove); na grčkoj strani: Lipanica, Halandrica (prema Patrasu), Laćavica (prema Strugi), Opsada, Voštine, Klečište (prema Florini), Venčane, Ćorovoda (kod Skrapara), Libražd (Podgradec-Elbasan), Stebljeno, Kerčište, Sropole, Velipve, Blato (prema Strugi); prema Debru: Rešane, Cernenec, Gorica, Krčište, Blato, Omeže, Ostren, Spruša, Gruša, Vrnša, Gorežda, Okčina, Sokodol, Alabenić, Vojnike, Dobrovo, Habučin, Trebište, Pocesti, Okšetini, u srezu Bicaj, dakle u brdskom predelu: Ulmište.^[113] Centralni list Bashkimi pomenuo je lokalitete Selište i Reč (u srezu Balš) i Rogozinu.^[114]

Arbanaški Sloveni su učestvovali u herojskoj borbi Skenderbega (sina Vojislave). Niz njegovih zapovednika nosi slovenska imena a najžešće borbe vođene su oko Svetigrada i Trebeništa, u zoni sa pretežnim slovenskim življem.^[115] Spiridon Gopčević je ravnodušnost Arbanasa Epira i drugih južnih oblasti preterano objašnjavao time što su Srbi a ne Arbanasi bili borci u "24 Skenderbegove bitke".^[116] Stoji, međutim, činjenica, da su Arbanasi sve do kraja XVI veka pružali otpor Osmanlijama (pomešani sa Slovenima) i da su se pasivizirali ne samo prevođenjem na islam nego i deportacijama izvan arbanaškog etničkog prostora. Na primer, jedan deo nemirnih stočara Klimenta prisilno je naseljen oko Sjenice, odakle su se oni spuštali ka Ibarskoj dolini, Bihoru i Kolašinu.^[117] I to je bio vid arbanaških seoba. Smirivanju je doprinelo i naseljavanje Turaka najpre u Prizrenu, koji je od druge polovine XV stoleća bio gnezdo turskih pesnika, a zatim i na više mesta u Albaniji^[118] i na Kosovu. Već tokom XVI veka plodnom arbanaškom plemenu neće biti dovoljni susedna Metohija i Kosovo te severna i zapadna Makedonija, nego će svoje mahale obrazovati po gotovo svim bugarskim gradovima, a u većoj masi biće i u Carigradu i njegovoj okolini (Arnavutkej na Prinčevskim ostrvima!). U XIX veku seliće se i prema Rumuniji, Egiptu pa i u SAD.^[119]

VI. Pojava Arbanasa na Kosovu i Metohiji

Kosovo i Metohija predstavljaju otvoren i pristupačan predeo preko koga se presecaju važni saobraćajni pravci. Takav teren nije imao uslova za odbranu i održavanje starobalkanskog življa pred slovenskim doseljenicima, tipičnim zemljoradnicima. Staro, pretežno dardansko stanovništvo, romanizovano u manjoj ili većoj meri, pošlo je na zapad, prema arbanaškim primorskim gradovima, koji su mogli odoleti slovensko-avarskoj najezdi, ili se otisnulo u teško pristupačne brdske oblasti.^[120] Ako ostavimo po strani nesigurnu "tračku" teoriju, po kojoj je Kosovo bilo postojbina Arbanasa, iz koje su se u XI veku iselili u Albaniju, – prva pojava Arbanasa u Metohiji vezuje se za katunsko stočarenje. Neki naučnici su te katune shvatili kao "naselja" (R. Ivanović) ili kao mesta pretežnijeg boravka arbanaških stočara (I. Božić). Metohija može poslužiti za zimsku ispašu dok je Kosovo suviše vetrovito za zimski boravak stoke. Iz istorijskih izvora se, međutim, zna da su tada i stada sa Kosova i iz Metohije zime provodili na "hibernama" kod Lješa. Čak i mnogo kasnije stočari Goranci su svoja mnogobrojna stada preko zime držali u solunskoj kampanji ili čak na pogodnim mestima Južne Morave.^[121] Katuni zabeleženi u srpskim izvorima XIV veka nalazili su se na padinama ivičnih planina Metohije i služili su preko leta, a u bisesilnom, transumantnom stočarenju letnje ispaše su kratkotrajnije i imaju manju vrednost kao stalno naselje od zimskih staništa. Prema tome, žitelji tih katuna teško se mogu smatrati stalnim stanovnicima Metohije u XIV veku. U nekoliko slučajeva Arbanasi se beleže uz Vlahe kao potencijalni vlasnici stoke koja bi napasala na manastirskim planinama. Pojavljuju se u poveljama za manastir Sv. Nikole u Vranjini, za crkvu u Htetovu, za Dečane, za Hilandar. U povelji za manastir Sv. Đorđa (Gorga) kod Skoplja, Arbanasi su, uz druge, pomenuti kao posetioci manastirskog trga. U okviru vlastelinstva Sv. Arhanđela navedeni su po imenu devet arbanaških katuna (oko 400-650 porodica), koji su se smestili u ravnici između Koriše i Srbice (Špinadinci), dok su ostali bili na drugim delovima manastirskog imanja koja su se nalazila ne samo kod Prizrena nego i u Pilotu, dakle u današnjoj Albaniji. Arbanasi nisu bili glavno stočarsko stanovništvo nego se javljaju uz Vlahe, kao glavne pastire, za koje je i donesen "Zakon Vlahom", čije su odredbe samo protegnute i na Arbanase kao takođe stočare.^[122]

Nepristrasna naučna istraživanja osporavaju ranije gledište srpske istoriografije da pre turskog osvajanja uopšte nije bilo Arbanasa na teritoriji Kosova i Metohije, ali isto tako onemogućavaju usvajanje teza koju zastupaju neki arbanaški istoričari Kosova i Albanije o trajnom i masovnom prisustvu Albanaca na Kosovu od antičkih vremena. Tek krajem XII veka Arbanasi su konstatovani i u susedstvu Metohije, tj. u Gornjem i Donjem Pilotu. Politikom Stefana Dušana njima nije data prilika da se kao stanovništvo nasele na Kosovu, nego su odvedeni na jug, u grčke zemlje. Tek u prvoj polovini XV stoleća Arbanasi su se mestimično pridružili zemljoradničkim srpskim naseljima, ne menjajući ustaljene etničke odnose. Prvi turski popis Kosova (Brankovića zemalja) iz juna 1455. pokazuje karakteristična arbanaška (pored slovenskih) imena u 80 do 600 sela, pri čemu takva naselja nisu teritorijalno grupisana niti povezana, da bi se moglo pretpostaviti da su i ranije bili ravnomerno i kontinuirano naseljeni. U "libru" popisa dužnika i jemaca dubrovačkog trgovca Miha Lukarevića (1432-38) nalazi se nekoliko žitelja Novog Brda, uz čija je imena zabeleženo da su Arbanasi; uz njih se nalazi još jedan broj žitelja kod kojih postoje karakteristična arbanaška imena; no, polovinu ljudi i žena tih dužnika i jemaca čine stanovnici sela iz okoline Novog Brda, među kojima nema Arbanasa.^[123] Seoskih naselja sa znacima arbanaške prisutnosti ima najviše u kosovskoj Moravi, gde je talas naseljavanja zaustavljen. Već je rečeno da je Arbanasa kao rudara i zanatlija (ili profesionalnih vojnika) bilo po rudničkim mestima Kosova i Metohije ali i ostalog dela srpske države. U Trepči je, na primer, 1510. zabeležen lokalni plemić pravoslavne vere Đorđe P. Bibić, a 1518. u mestu je bilo više Bibića, i za njih je rečeno da su Arbanasi (patronimika od Bib). ^[124] Treba pretpostaviti da su se Bibići naselili u Trepči kao pripadnici vojnog garnizona i tako stekli i plemstvo od ranije srpske vlasti.

Najpre su na udaru doseljenicima iz Albanije bili Peć i planinski predeo Altin, koji su krajem XV veka bili uklopljeni u skadarski sandžak. Katastarski defter toga sandžaka iz 1485. objavio je turkolog iz Tirane Selami Puljaha. Ovde nema mesta za punu analizu etničkog sastava popisanog življa, nego će se samo izložiti sumarni podaci i mišljenja koja stoje za njima, sa komentarom. U uvodnom delu, kad govori o onomastici i etničkom sastavu stanovništva Puljaha daje skeptičnu primedbu, rekavši: "po opštem mišljenju u istoriografiji, upotreba onomastičkih podataka je prilično teška i ne dovodi uvek do prihvatljivih zaključaka usled toga što je nemoguće tačno fiksirati šta se krije u etničkom pogledu, a u nekom datom trenutku, iza nekog toponima ili antroponima." Primedba je učinjena jer imena mesta pa i ljudi ne omogućuju zaključke o arbanaškom karakteru posmatranih lokaliteta. Kad konstatuje da se slovenski toponimi "obilato nalaze u predelima skadarskog sandžaka" on govori da situacija odražava arbanaško-slovenske kontakte, ali "ne dopušta da se sudi o arbanaško-slovenskoj simbiozi u tom (=XV) veku". Dok za mesta sa slovenskim imenima ne smatra da su bila naseljena Slovenima, nego se potura osporena "simbioza" (to su hvaljena Božićeva "preslojavanja"), za mesta sa arbanaškim toponimima nema "simbioze", to su čisto arbanaška naselja. Za slovenske nazive u Zeti drži da predstavljaju "na slovenski adaptirana arbanaška imena", i da je to rezultat "simbioze", kojoj se odupiralo arbanaško stanovništvo pridošlom slovenskom. Puljaha ne daje objašnjenja zašto neka mesta imaju dva imena, ponekad oba neslovenska; tu svakako nije bilo "simbioze". Puljaha smatra da homonimi lakše omogućavaju određivanje etničkog karaktera oblasti, razume se na način kako on to čini. On drži da hrišćanska imena predstavljaju neutralan teren, ne znajući da kod hrišćanskih imena neka uopšte nisu mnogobrojna imena koja su već tada bila svojstvena istočnoj crkvi osporavaju Puljahine izvode. On neće da uzme u analizu hrišćanska imena u naseljima u kojima su češća nehrišćanska imena. On dovodi u pitanje i ljude sa slovenskim imenima, jer navodi da je moglo biti etničke apsorpcije zbog srpske vlasti i uprave pravoslavne crkve; razume se, apsorpcije na štetu Slovena za Puljahu nije moglo biti. U zonama gde preovlađuju arbanaška imena (pošto se hrišćanska pravoslavna imena isključe) nosioci slovenskih imena su takođe, po njemu sigurno Arbanasi. U pećkom kraju od 194 sela u 15 na takav način brojanja preovlađuju arbanaški homonimi (mada je Hoča bila izrazito srpsko naselje i početnom XX veka), a sigurno su slovenski toponimi: Crni Vrh, Dujak, Osak, Dobri Čadol, Zremnik, Šumenica, Vranić, Kračar, Romanica, Lezibaba). U drugih 99 sela arbanaški elemenat je očigledno u manjini, dok su ostala mesta slovenska. Zbog devet arbanaških katuna u Dušanovoj povelji manastiru Sv. Arhanđela (ali i u Pilotu, u Albaniji), on tvrdi da je i nekatunsko, ratarsko stanovništvo sa arbanaškim imenima starinačko (iako to nije bilo ni ono u katunima!), a na preovladavanje slovenskog elementa gleda kao na posledicu useljavanja čak i koncem XV veka, u uslovima otomanske vlasti. I u krajevima gde preovladavaju slovenska imena, "jedan deo stanovništva mora da su bili pravoslavni Arbanasi". Ako ne ide s nehrišćanskim homonimima koja su očigledno u većini slovenska, može se pokušati sa "neutralnim elementom", hrišćanskom crkvom, ali bez dokaza i logičnog zaključivanja. Ali, kako bi slavizaciju preko crkve vršili arbanaški popovi koje Puljaha navodi? On smatra da se upisi "došlac" i "prišlac" u kraju oko Peći i Suhog Grla mogu odnositi samo na Srbe došljake, jer da toga nema u drugim delovima sandžaka. Nije uzeo u obzir da naseljavanja Arbanasa zaista nije bilo u drugim zonama severne Albanije. Istu pojavu nalazi i u oblastima Vučitrna, Prizrena i Prištine, gde ranije uopšte nije bilo arbanaških homonima. Ali, u drugim delovima sandžaka nema ni upisa "Arbanas". Tu pojavu on ne analizira, nego paušalno komentariše: "Označavanje nekih stanovnika kao Arbanasa u tim krajevima a ne drugde, može dati povoda pretpostavci da smo u prisustvu jedne heterogene populacije gde je većinu obrazovao slovenski elemenat, što je moglo navesti katastarskog službenika da taj elemenat razlikuje od ostalih nacionalnosti. Ipak, taj podatak ne može da se smatra nepobitnim argumentom da bi se označilo da su Arbanasi tu činili manjinu."^[125] O takvoj licitacionoj logici ozbiljni istraživači neće ni da se izražavaju.

Jedan savremeni beogradski onomatolog smatra da je na jugu Metohije, oko Đakovice i u predelu Prizrena, u XVI veku "postojala srpsko-arbanaška zona (za razliku od ranije srpsko-vlaške a kasnije srpske zone na severoistoku)". Ona se mogla preciznije ocrtati tek na osnovu turskog katastra iz druge polovine XVI stoleća. "Arbanaška i mešovita zona – zajedno uzete zahvatalo su negde oko 10% ukupne površine današnje SAP Kosova". Tu on uzima u obzir popis Vučitrnskog sandžaka iz 1566-74. godine, prema izdanju S. Puljaha (1983). Dok su ruralna naselja bila hrišćanska, svakako slovenska, u varoši postoje muslimanske mahale a u Novom Brdu i jevrejska mahalica od šest domaćinstava. Brojni odnos muslimana i hrišćana po varošima bio bi sledeći: Priština – 307 muslimanskih i 303 hrišćanska doma, u Vučitrnu 228 prema 65, u Novom Brdu – 138 prema 252, u Trepči – 94 prema 410 i u Janjevu 41 muslimanska kuća prema 264 hrišćanskih. Među muslimanima velik broj otpada na konvertite prve generacije (sa očinstvom "Abdulah"). U dvema trepčanskim mahalama nazire se slavizacija arbanaškog elementa; u pomenute dve mahale moglo bi se uzeti da dominantnu masu čine arbanaški kolonisti, i to jedna grupa sa doseljenicima iz Skadra i istočne Zete. Pored doseljenika Arbanasa bilo ih je, kao rudara, koji su tu živeli i pre 1430. godine. Kod hrišćanskih naselja oko 1570. zapaža se povećanje hrišćanskih, naročito dvosložnih imena na štetu narodnih, srpskih.^[126]

Sve dok su bili u snazi, kao i nekad kralj-car Stefan Dušan, Turci su sprečavali veće prelaženje Arbanasa, prevashodno stočara, na Kosovo, koje je predstavljalo glavnu žitnicu za osmanlijske pohodne kolone duž jadranske obale i u Ugarsku. No, od kiparskog rata i od velikog poraza otomanske mornarice kod Lepanta (7. oktobra 1571 ) u Otomanskom carstvu je znatno ubrzana dekompozicija društvenog i državnog poretka, te je nastalo vreme lakšeg naseljavanja Arbanasa na Kosovu. Oni će promeniti i tip zemljoradnje, jer se Kosovo upravo od toga vremena počelo pretvarati u preriju trave i u stočarski region, sa izvozom vrlo kvalitetne vune.^[127] No, to ne znači da su svi stočari od kraja XVI veka morali biti Arbanasi, jer dotadašnji ratari nisu mogli ispariti, nego su se i oni predali ovčarstvu, kao i drugde, gde nema arbanaških tragova. Uostalom, među stočarima i nakupcima vune s kojima su radili dubrovački trgovci u tom kraju samo se za dvojicu kaže da su bili Arbanasi.

Arbanasi istoričari i iz Tirane i sa Kosova prave plitke kombinacije sa nesumnjivim povećanjem hrišćanskih imena kod kosovskog seoskog ali i gradskog življa. Bivši član prištinske Katedre za istoriju Muhamed Trnava doktorirao je u Zadru (1977) sa tezom "Stanovništvo Kosova od XIV do XVI stoljeća". Njegovo polazno stanovište je da su nesumnjivi Srbi na Kosovu i Metohiji samo feudalci, njihovi vojnici i popovi. Već u razmatranju deftera Brankovića zemlje (1455) on je držao da su ljudi hrišćanskog ličnog imena Arbanasi, pa i Romani (Brajan, Trajan), koju kategoriju stanovništva on ne zna ili neće da zna. I danas manje uobičajena imena kod Srba su mu takođe albanska, mada se kod Albanaca nikako ne javljaju. Posebno je lovio imena sa nastavkom -ša i -oš (Đuriša, Beriša, Petraša, Balša, Ljubiša; Miloš, Đuraš, Dragaš, Đurašin, Đurko itd.), mada su ta imena najčešća kod sandžačkih i hercegovačkih vlaha. I mnogobrojni popovi sa hrišćanskim imenima (posebno Nikola, Jako) morali su mu biti Arbanasi. Ti Arbanasi nikako nisu bili došljaci, mada ih ima sa tim imenom i tako nazvanim, ali je našao samo jednu ženu (Veliša iz Donjeg Gradca, nahija Morava) koju je proglasio Albankom. Za takva tvrđenja ne navodi savršeno nikakav argumenat, nego je to zato što on tvrdi i zato što mu je zadarska slavna komisija prihvatila takva trabunjanja. Sa takvom "argumentacijom" nije mogao dobiti doktorsku titulu ni u Prištini kod svojih prijatelja i zaštitnika. Poznato je da su upravo ženska imena kudikamo više slovenska nego muška, jer je među muškim svetom bilo više doseljenika ne samo iz Albanije, nego i iz grčkih zemalja, koji su svi dolazili sa hrišćanskim imenima. Početak zaključak po Trnavi bi bio: Arbanasa ima na Kosovu mnogo više pod hrišćanskim i slovenskim imenima nego pod malobrojnim arbanaškim. Zbog te malobrojnosti je i "teza" izmišljena, jer ne treba birati sredstva da se dokaže albanstvo Kosova. Dobivši prepis Vučitrnskog sandžaka iz 1566-74. godine (koji je S. Puljaha kasnije objavio) Trnava je u svojoj kombinatorici otišao i dalje. U tom defteru je našao "prezimena", tj. ime oca, ali je kod drugog hrišćanskog imena u paru našao "arbanašku formu" na -i (Mati, Petri, Dimitri). Ne samo nosioca imenskog para hrišćanskog nego i onog sa jednim slovenskim imenom pa i sa oba slovenska imena od kojih bi jedno bilo danas manje u upotrebi on je proglasio Arbanasima, jer je, prema njemu, srpska forma "prezimena" samo na ić. Prezimena u XV i XVI veku (osim rodovskih imena) nije bilo mnogo ni u kudikamo razvijenijim zemljama nego što je bilo Kosovo. Kod nekih muslimana, koji su beležili deftere, nema ni danas. Lice se označava očevim imenom (kod Arapa sa "bin"). No, i po takvim kriterijima "Arbanasi" su bili manjina po kosovskim nahijama. Da počnemo sa njegovom "analizom". U selu Obilić, nahije Obisin, između 16 kuća, četiri domaćina su bili "Arbanasi" – Dane, Petri, Nikola Dimitri, Župin Jovan, Kosta Petri; u susednom selu Đuričiću od 12 domaćinstava porodične starešine bi morali biti "Arbanasi": Marko, Nikola, Stojan Dimitri, Mladen Dimitri; u narednom selu Petroviću od 12 domaćina takvi "Arbanasi" su bili: Mati Bogoje i Nikola Marin. Takvi "Arbanasi" se takođe označavaju kao "došlac", "prišlac", dakle nisu starosedeoci, ali to kombinatoru ne smeta. Sva patronimika nema obavezno -i, a to se -i nalazi i u svim drugim turskim popisima i za krajeve u kojima nikako nije moglo biti Arbanasa, jer su to bila imena koja su se završavala sa -i, ili je to -i bilo pisano kao kod Grka, čija su imena preovladala u Rumeliji. Po takvim kriterijima, pošto kod beleženja Makedonaca nema ni upisivanja imena sa -ski ni na -ov, i svi nemuslimani po Makedoniji morali bi biti Arbanasi. Posle takve lovne akcije načinjena je tabela i naučni "rad" je bio gotov da se u Tirani objavi kao poslednja reč znanosti, i to sa izvornog mesta, sa Kosova. Potvrdu istinitosti takvog metoda Trnava je našao u okolnosti da istu situaciju sa slovenskim i hrišćanskim imenima nalazi u jednom defteru za elbasanski kraj iz 1642-3. godine. Pošto su tu i ljudi sa slovenskim imenima (Stoja i druga) morali biti Arbanasi, jer je reč o Elbasanu (makar u naseljima sa slovenskim nazivima i većinom slovenskim homonimima), per analogiam – ako su takvi u Elbasanu "Arbanasi", moraju to biti u sličnoj situaciji i oni u Vučitrnskom sandžaku, mada ni oni u Elbasanskom sandžaku sa slovenskim imenima nisu bili Arbanasi. Pošto ipak nije smatrao da je dokazni postupak dovoljan i uverljiv, tragao je u obaveštajnim sredstvima Dubrovačkog arhiva za "Matheusima" (ne "Mati"-ma). Našao je kartice o dva "Matheusa" iz Ulcinja (1410, 1427) i jednog trećeg kome je očinstvo bilo "Spano" no koji nije bio iz Ulcinja. Trnava ih je sve oglasio Arbanasima, a onda su "Mate" imali biti krunski svedoci u njegovoj kombinatorici. On je "Mate", "Petre" i Dimitre našao i u objavljenom materijalu o stočnom fondu za područje Novog Pazara, Trgovišta i Bihora za 1585, te su mu i oni bili Arbanasi, ali u manjem broju. Šteta je što nije znao za sve materijale koje su Bugari i drugi objavili. Tek tu bi našao "Arbanase" po toj "metodologiji"! Svoje "Mate" je tražio i u defterima za zapadnu Makedoniju, te ih nije našao, a "Dimitre" nije video. Za Bugarsku je konsultovao jedan objavljen defter za Vidin, gde "Mate" nije našao, ali ih je već bilo u defteru za Ćustendil. Mora da su sa arbanaških graničnih krajeva prema zapadnoj Makedoniji preleteli nekim letilicama i došli u Ćustendil. Logika o pisaru i njegovom načinu upisivanja mučila je doktoranta, pa je zaključio da pisar obavezno nije bio znalac balkanskih jezika, nego je zabeležio onako kako mu je govoreno; on, dakle, nikako nije mogao biti ni Arbanas ni Grk.^[128] Takva alogična interpretacija poslužila je Trnavi i kod dubrovačkih lokaliteta, gde je našao da je selo Maljkove takođe arbanaško, jer arbanaški "mal" znači "gora" (Da je znao francuski, možda bi "mal" takođe bio arbanaški; ovde bi taj "mal" bio bolest šovinista među arbanaškim istoričarima, sa sigurnom dijagnozom – delirium nacionalisticum).

Trnava je učenik Puljahe u prihvatanju "realističkog manira" i "najbolje metode" (Puljaha, čiji su to izrazi, neće reći da druge metode nisu dobre, pošto kao diletant za srednjovekovni period računa sa osetljivošću autora a i zbog opšteg licitacionog pristupa), a potom se Puljaha poslužio "analizom" Trnave i, na način obmanjivanja stranaca koji ne poznaju srpski jezik i jugoslovenskom istoriografijom, te pokušao da se delimično i na njih pozove u dokazivanju vlastitih iskonstruisanih teza. Tu je preuzeo Trnavine moralne manire. Da je Puljaha imao prilike da razgovara sa većim brojem običnih kosovskih Arbanasa od svakog bi čuo iz kog plemena doseljenog iz Albanije ili mesta u Albaniji su došli njihovi preci, i to u generacijama koje se lako mogu izbrojati. Puljaha insistira (u radu iz 1990) da Arbanasi u srednjovekovnom Kosovu nisu bili samo pokretni stočari nego predstavnici svih društvenih struktura, što još nije dokaz autohtonosti, jer, kao što je rečeno, trgovaca i rudara Arbanasa ima po rudnicima i gradovima Srbije i izvan Kosova, a poslovnog sveta po gotovo svim bugarskim varošima u XVI veku. On insistira na prisustvu arbanaških homonima i u Labu (dodajmo i kosovskoj Moravi), ali nije pravio stvarnu analizu koja bi ga uverila da je tu talas naseljavanja zaustavljen i zbog toga gušći, već zbog geografskih smetnji. Puljaha tvrdi da su prema turskom popisu Arbanasi na Kosovu ratari"de façon plus massive", primenjujući svoj "gradacioni metod" (jedna konstatacija u neposrednoj obradi izvornog podatka, druga kad se slučaj ponovi, ojačana u smislu arbanaške "kauze", a u zaključku se još povećava arbanaški momenat), on stvarno prihvata Trnavin polazni stav da su Srbi na srednjovekovnom Kosovu bili samo feudalci, njihovi vojnici i popovi; ide i dalje te osporava srpstvo i popovima i vojnicima. U tom smislu i trupe braće Mrnjavčevića na Marici 1371. sastojale su se od Arbanasa, za koje kao srpske vojnike do sredine XIV veka smo videli kakve su vrste bili. Što tako nešto ne pominju čak ni toliko drage turske hronike (inače heuristički jak izvor!) utoliko gore po istorijske izvore! Puljaha se u svojim licitacijama nekad i zaboravi. On ističe da su prvi otpor Osmanlijama dale čiste arbanaške oblasti, na primer oblast Balšića u severnoj i oblasti Špata nešto južnije, navodeći da takav otpor nisu dale državine Tome Preljubovića u Janjini ili despota Aleksandra u Valoni. Kosovo je pružilo najjači otpor, iako se ni on ne usuđuje da Kosovo kvalifikuje kao čisto arbanašku oblast. Bitke na Pločniku i kod Bileća ne pominje, verovatno što ne bi mogao ustvrditi da su i to bili arbanaški krajevi. Puljaha zna da su Arbanasi u kosovskoj bici bili na desnom krilu, sa vojskom Vuka Brankovića, iako to ne pominju ni turske hronike. On to tvrdi "iz logike stvari", jer je vojska Vuka Brankovića bila kosovska, a Kosovo je bilo arbanaško. S obzirom da je glavni junak jedne arbanaške pesme o kosovskoj bici koju citira bio Miloš Kobilić i kako je postojalo selo Kobilić na Kosovu, Miloš Kobilić je takođe morao biti Arbanas, čime se i kosovska bitka preuzima za albanstvo. Jadan Puljaha ne zna (mada je to mogao pročitati kod autora koje citira) da je postojao i Miloš Kobilić dubrovački trgovac na Kosovu u odnosno vreme, a on svakako neće biti Arbanas i ime nije dobio od kosovskog sela. Miloš je bilo pomodno ime u decenijama pred kosovsku bitku, ali ne kod Arbanasa nego kod Srba i kod posrbljenih Vlaha (od kojih je možda bio i Miloš Kobilić). Puljaha obilato citira strane pisce koji rado stavljaju svoje zemljake u balkansku protivtursku koaliciju", pa čak navodi u Marksa, koji je pisao (na osnovu Hamera) da su u kosovskoj bici učestvovali i Arbanasi, Bosanci, Vlasi i Bugari.^[129] Zar tu nije trebalo dodati i one koje još navode turski hroničari da bi uvećali pobedu turske vojske (Mađare, Čehe i Nemce)?

Istraživačka moralnost Puljahe dolazi do izražaja i kad citira autora. On se poziva na A. Hadžića da tvrdi ono što i on o autohtonosti Arbanasa na Kosovu pre dolaska Turaka. Navešćemo Hadžića da se svi uvere što je napisao Hadžić. Ovde ćemo navesti arbanašku pesmu o kosovskoj bici koju je u međuratnom periodu Gliša Elezović zabeležio od jednog poznatog kačaka u tamnici. Kako je samo Puljaha nahvalio tu pesmu! On insistira na arhaičnoj formi da bi time potvrdio autentičnost istorijskih podataka koje donosi; dok smatra da se srpska istoriografija, uz mali broj stvarnih istorijskih izvora oslanja na narodnu poeziju, svoj postupak, ali samo na osnovu jedne pesme zabeležene u međuratnom periodu, on ne stavlja na istu heurističku ravan. U kačakovoj pesmi se isključivo Srbi pominju kao stanovnici, ne samo vojnici-borci nego još znatno više žene, kao predstavnice neboračkog življa. I za situaciju kod Ferizovića (opet u srpskoj formi!) i na Goleš-planini stoji ; "Nigde im se Srbin odupreti ne može." Upućuju se 30 srpskih devojaka sa zlatnom tepsijom da špijuniraju tursku vojsku. Stara tetka Srpkinja poučava, navodno, turske ratnike kako da taktički postupe sa srpskim oklopnicima. Jedna majka i kćer peru rublje na reci. Miloš Kobilić kralju u Peći (podatak autentičan!) sugeriše borbu protiv zavojevača, ali je sam spreman da se preda sultanu, ako mu ovaj pruži ruku a ne nogu.^[130] Upravo ta pesma najbolje svedoči da su srpske krvopije, kačaci, smatrali da je Kosovo u doba bitke bilo samo srpsko. To su smatrali svi arbanaški naučnici i na Kosovu i u Albaniji do štampanja turskih popisnih deftera. Puljahin članak na francuskom jeziku za svetsku javnost, pak, uverljivo dokazuje da mala i siromašna Albanija žrtvuje novac ne za utvrđivanje naučnih istina nego za propagandu putem nauke, a u konkretnom slučaju i za obmanjivanje svetske naučne javnosti.

Analizom deftera Brankovića zemlje iz 1455. bavilo se više naučnika imajući u vidu različite tematike. Arbanasima u tom katastarskom popisu se prvi pozabavio sarajevski orijentalista dr Adem Hadžić. Pošto je naveo primere nazivanja Arbanasa i njihova karakteristična imena po selima nahija, on je zaključio: "Navedeni podaci jasno govore da su Arbanasi u vrijeme srednjovjekovne srpske države i u oblastima Kosova i Metohije, a ne samo u najužim graničnim područjima, živjeli kao manjina među Srbima, rasuti kako po trgovima tako i po selima. Teško bi bilo utvrditi procenat u odnosu na cjelokupno stanovništvo. Pre svega, nije moguće iz našeg izvora izdvojiti sve podatke koji se faktički odnose na Arbanase, pošto je proces simbioze jednog i drugog stanovništva od same pojave Arbanasa bio vrlo jak, bar u svjetlu iznesenih imena. Mi smo navodili i slavenska imena, gdje se jasno vidi da su rođaci prvih. Iz toga se vidi da su Arbanasi kao manjina već u drugom koljenu poprimali čisto slavenska imena."^[131]

Brankovića zemlja je pre 1455. imala osam nahija od kojih su sedam spadale u oblasti današnjeg Kosova. U tih sedam nahija bilo je 584 sela sa 14.528 domaćinstava, 507 udovica i 1610 odraslih neoženjenih muškaraca. Predstavljala je izrazito useljeničko područje, kako zbog rudarskih i drugih varoških naselja, tako i zbog intenzivne poljoprivrede sa četvoropoljskim sistemom (dakle naprednijim nego u srednjoevropskim oblastima sa tropoljnim poretkom). Ta oblast to nije prestala da bude ni u prvim decenijama osmanlijske vlasti. Godine 1491. u vučitrnskom sandžaku dolazilo je 5,03 porodica na km² u prizrenskom 2,53, u skadarskom samo 0,89. U periodu 1520-30. u vučitrnskom sandžaku živelo je 3,54 familija na km², u prizrenskom 1,6, u skadarskom 1,93 porodice (i skadarski sandžak je bio useljenički, a nisu se useljavali Sloveni!). Po gustini stanovništva 1491. samo je elbasanski sandžak u evropskom delu Turske imao više porodica na km², dok je prizrenski sandžak dolazio na šesto mesto. U vremenu od 1520. do 1535. vučitrnski sandžak imao je 96,5% hrišćanskog življa i samo 3,5% muslimana (po gradovima, koji nisu uključeni u polis 1455); u prizrenskom sandžaku taj je postotak iznosio čak 98% prema 2%.^[132]

U pogledu arbanaških seoba na Kosovo jedan autor je zapazio: "Upisi u defter uz imena, pa i sama imena, ne pokazuju potpunu homogenost u etničkom pogledu, nego se izričito javljaju etničke oznake kod Arbanasa, Bugarin, Jermenin i sl. S obzirom da se ne pojavljuju celokupna naselja ovih etničkih elemenata, nego se oni sasvim pojedinačno sreću, i očigledno su bili izloženi snažnoj asimilaciji (preko pravoslavne crkve koja je, kao i sama sredina, nametala srpska lična imena), može se uzeti da je i u slučaju Arbanasa reč o doseljenicima a ne o kakvom autohtonom življu koji bi bio toliko žilav da bi se vekovima mogao opirati slavizaciji i čuvati svoja lična imena. Broj takvih doseljenika nije baš sasvim neznatan", ali ih ima i iz Bosne i sa drugih strana. Arbanasa je procentualno više bilo među neoženjenim i po trgovima, a nema njihovih udovica kao nosilaca domaćinstava u popisu, što možda najbolje svedoči o doseljavanju Arbanasa, i to skorašnjem.^[133] Njihov procenat nije prelazio nivo 5-10%, da se uzme u obzir i slavizacija (s kojom se u srpskoj sredini gubila i izvorna narodnost doseljenika). I sama apsorpcija takođe govori o ogromnoj srpskoj većini, jer manjina, čak i kad je najkulturnija nije u stanju da asimiliše.

Bez obzira koliko je Arbanasa bilo početkom XVII veka u Podrimlju, taj se kraj smatrao srpskim i (1602) se izričito zvao Srbijom. To se jasno vidi iz izvornih obaveštenja toga vremena a nezainteresovane politikantske "analize" i diletantska pozivanja na tuđa mišljenja umesto na izvore. Barski nadbiskup Marin Bici (Roman sa Kvarnera) obilazio je 1610. kosovsko-metohijski deo svoje nadbiskupije. Govoreći o hajducima koji su ga susreli čim je prešao u Podrimlje, on je zabeležio: "Sledećeg jutra, 10. septembra, uzjahasmo konje i uputili se da pregazimo Drim koji je bio udaljen dve milje i odvaja Albaniju od Srbije." O putovanju od Prizrena ka Kosovu on je pisao: "oko trećeg časa, pošto smo projahali jednom lepom i dobro obdelanom ravnicom, punom šizmatičkih (pravoslavnih) sela..."^[134]

Austrijski balkanolog Teodor Ipen držao je da su arbanaška naselja postojala tokom XVII veka oko Mitrovice.^[135] Arbanasi katolici postali su preovladavajući među katolicima južnog dela Srbije tek oko 1640. godine.^[136] Razume se, ta okolnost nije bitnije uticala na njihov procenat u ukupnom stanovništvu koje je i dalje velikom većinom bilo pravoslavno, slovensko. Poznati turski putopisac Evlija Čelebija zabeležio je (60-ih godina XVII veka) za Vučitrnce: " Oni ne znaju da govore bošnjački, nego govore arbanaski i turski."^[137] Pod pritiskom arbanaških gorštaka i pre bečkog rata selilo se srpsko stanovništvo iz Metohije i delova Kosova na istok, u dolinu Južne Morave.^[138] Čak Arsenije Čarnojević u pismu bečkom dvoru (pre 27. juna 1698) javljao je da je na jugu živeo "____ albanensi et rasciano poulo."^[139] Ipak, u vreme pojave austrijske vojske na Kosovu, u Staroj Srbiji, pretežno je živelo srpsko stanovništvo.^[140]

O međusobnim uticajima arbanaškog i slovenskih jezika među arbanaškim lingvistima naročito su pisali Idriz Ajeti u Prištini i Ećref Čabej u Tirani. Mlađi jezičari radije govore o lingvističkoj uniji Balkana nego o tim uticajima. Već Čabej radije nalazi arbanaške uticaje u južnoslovenskim vokabularima nego slovenske jezičke otiske u arbanaškom. Ni istorijska gramatika Š. Denire ne ulazi naročito u elemente slovenskih pozajmica.

Slovensko-arbanaška jezička simbioza "vidi se i iz vokabulara i u nekim jezičkim karakteristikama arbanaškog jezika". Preuzimanje reči je u Arbanasa bilo toliko iz raznih jezika da bi trebalo govoriti o arbanaškim jezičkim simbiozama sa više etnikona. Bop, koji je još 1816. utemeljio učenje o indoevropskim jezicima i zajedništvu, posebno se pozabavio arbanaškim jezikom. On ga je smatrao takođe indoevropskim. Prema njemu, od 4000 arbanaških reči u svakodnevnoj upotrebi samo je 2190 izvorno arbanaških, a 650 su latinske, 400 grčke, čak 500 indoevropske, 200 turske i samo 60 (1,5%) su slovenske.^[141] Takvo računanje pokazalo je slabo Bopovo poznavanje i arbanaškog i južnoslovenskih jezika. G. Majer je pola stoleća kasnije dao drukčiji proračun: 400 reči su indogermanske, 1420 su iz latinskog rečnika, 870 iz novogrčkog, 540 su slovenske a ima mnogo i docnije primljenih turskih izraza.^[142]

Slovenski elemenat počeo je ulaziti u arbanaški jezik od IX veka. U to vreme u južnoslovenskim jezicima u nastanku još su postojali poluglasi, što je u arbanaškom jeziku u nekim rečima preuzeto takođe sa poluglasom (¸). Lepo su sačuvani nazalni vokali (en, on). Ti vokali, kao ni u južnoslovenskim jezicima nikad nisu jotovani. U Kosturu na makedonsko-arbanaškoj granici i 80-ih godina XIX stoleća sačuvalo se -en a -on je prešlo u -an (lendina = ledina, pendeset = pedeset, grenda = greda, ranka = ruka).^[143] Ta promena je u srpskom jeziku nastala u XII veku. Gubljenje poluglasa nije starije od X veka, a poluglas na kraju reči prosto je nestao dok je u sredini reči zamenjen sa -a- (d'n'= dan). Glas "l" je na kraju reči prešao u "o", dok je vokalno "l" u sredini reči dalo "u" (v'k = vuk). Staro jat je u srpsko-hrvatskom jeziku prešlo u (i)je ili e, ali tek u XIV veku, a pre toga je imalo glasovnu vrednost između "e" i "i".^[144] To "kolebanje" je odlika i novoromanskih jezika, a ijekavica je nastala ulaskom vlaške mase u srpskohrvatski jezik. U pozajmljenim rečima kod Arbanasa nije došlo do transformacije sa glasom "l". Muklo "jeri" je u Arbanasa najpre transkribovano sa "u" (Bыstrica – Buštrica), a kasnije kad je i u slovenskim jezicima preovladalo "i", sa "i". Kod preuzimanja "jeri" sa "u" reč je o pojavi starijoj od X veka. Kod preuzimanja reči sa "s" kao i kod preuzimanja iz latinskog, nastalo je "š", dok se "č" transkribuje sa "s".^[145] Kod Arbanasa postoji suglasnička grupa "šč", tako karakteristična u severnim slovenskim jezicima (mesto Shçekan u Ljumi).

Kao i u rumunskom, i u arbanaškom postoje tragovi i istočno-slovenskog i zapadno-slovenskog razvojnog jezika. S obzirom na brzu romanizaciju starinaca, u slovenskim jezicima nema pozajmica iz ilirskog ili tračkog jezika.^[146] Slovenske pozajmice u arbanaškom jeziku prate proces diferencijacije u istočno-južnoslovenskoj jezičkoj grupi. Naime, makedonski govori su se od X i XI stoleća razlikovali od bugarskih. Stari jat je u makedonskom dao "e", a u bugarskom "ja", tvrdi poluglas je u makedonskom izrastao u "o" a u bugarskom je zadržan, nazalni vokal "on" u makedonskom je dao "a", u srpskohrvatskom "u" a u bugarskom tvrdi poluglas. Istočno-južnoslovenska suglasnička grupa "št" i "žd" transformirala se u makedonskom u umekšane konsonante "ť" i u "ѓ", slično srpskohrvatskom "ć" i "đ".^[147] Kod starijih pozajmljenica u arbanaškom jeziku zadržan je prvobitni istočno-južnoslovenski tip a u mlađim je primljena makedonska recenzija. Postpozicija na -t(ë)^[148] podseća i na makedonsku i na bugarsku postpoziciju (-to, -ta).

Severnoarbanaški, gegenski govori imaju nekih jezičkih odlika koje pokazuje samo srpskohrvatski jezik među balkanskim jezicima. Na primer, zvučni konsonanti sačuvani su na kraju reči. Glasovi "q" pored "s" i "gj" poped "xh" postoje u tim glasovnim vrednostima još jedino u srpskohrvatskom (ć, č i đ, dž). Srpskohrvatski deminutiv na -ić sreće se u istom značenju (deminutivnom) i u severnoarbanaškom pa i na jugu Albanije (-iq). Kod građenja futura u gegenskim govorima uz infinitiv upotrebljavaju se oblici pomoćnog glagola "imati", kao u rumunskom, što bi bilo romansko nasleđe, a u toskijskom pomoćni glagol "hteti", što je po nekim lingvistima uticaj slovenskog jezika. Akcenat se u nekim pozajmljenicama sa poslednjeg sloga seli na ranije, a u nekim rečima čak na prvi, tj. u četvrti slog od kraja (na primer: Rádostina).^[149]

Karakteristični su i neni sufiksi. Za oznaku pripadnosti gradu na severu Albanije preuzet je srpskohrvatski nastavak -an: Ulqinak(u), Durësak(u).^[150] Slovenski završetak na -ša za muška pa i ženska imena (Siniša, Dragiša, Radiša itd.) preuzeli su Arbanasi još u srednjem veku (Martiša Muzaki)^[151] (Lioša – feudalna grupa na Pindu).^[152] Nije isključeno da su savremena prezimena na -vi (Murtovi, Gjeçovi i sl.) nastali po analogiji sa slovenskim prezimenima koja u osnovi imaju pridev (čak u češkom: (Sirovў, Šedivý), samo što u arbanaškom u osnovi je lično ime. Lično ime kao osnovica za građenje prezimena je vrlo često na severu -aj = ić.

O pozajmicama u leksici za pojedine sfere života (dom-dvor, zemljoradnja, stočarstvo i životinjski svet, pčelarstvo, riba i ribarstvo, mlinarstvo, zanati, odeća i obuća, socijalna struktura i državna uprava, prirodna sredina, rastinje i domaće životinje, seksualna pojmovi, narodni nazivi (Gërk, Gerkinë, Nemcia, Vlahinkë) nazivi reka itd. valjalo bi posebno pisati. Za ovu priliku dovoljno je uputiti na Seliščeva,^[153] G. Štatmilera i druge lingviste.

Napomene