Jovan Deretić: Kratka istorija srpske književnosti

IV

Prosvećenost i počeci nove književnosti

• Dositej Obradović
• Književnost Dositejevog doba
• Sentimentalistička i klasicistička poezija

Sve do 70-ih godina 18. veka srpska prosveta i književnost zadržale su pretežno crkveni karakter. Promene koje su tada nastupile došle su izvana, pod pritiskom. Kulturna i religiozna orijentacija Srba prema Rusiji nije odgovarala interesima Austrije, kao što joj nije odgovarala ni činjenica što su Srbi živeli u nekoj vrsti političke i kulturne izolacije, i zato je preduzela korake da ih što čvršće uključi u društveno-politički i kulturni život monarhije, da ih integrira. U tom su cilju 70-ih godina, za vlade Marije Terezije, izvršene značajne reforme u srpskom društvu; umesto crkvenih stvorene su građanske škole, ukinuti su neki manastiri, crkveni praznici svedeni su na minimum, u Beču je otvorena štamparija za Srbe (1770). Te mere, uprkos otporu na koji su naišle u narodu, odigrale su značajnu ulogu u razvoju srpskog društva i srpske kulture. One su otvorile put novim, svetovnim uticajima i prodoru zapadne kulture među Srbe. Kad je car Josif II, u težnji da celu imperiju uredi u skladu s filosofskom doktrinom prosvećenog apsolutizma, sproveo iste ili slične reforme u celoj državi, posebno kad je čuvenim Patentom o toleranciji izjednačio pred zakonom sve veroispovesti u zemlji, taj pokret odozgo dobio je oduševljene pristalice među naprednim Srbima. Jozefinizam kao antiklerikalni, prosvetiteljski pokret obuhvatio je sve narode Austrije, ali je možda upravo kod Srba naišao na najpovoljniji prijem. Naša književnost uključuje se preko njega u široki pokret evropske prosvećenosti. U nju prodiru najvažnije prosvetiteljske ideje i težnje: demokratizacija kulture, filosofska kritika stvarnosti, orijentacija na moralna i politička pitanja, shvatanje nauke kao svetlosti koja oslobađa čoveka iz mraka neznanja, osuda verskih gonjenja i prihvatanje tolerancije kao osnovu prosvećene politike. Te ideje ispoljile su se već u poslednjoj fazi rada Zaharija Orfelina, od Slavenoserbskog magazina (1768), ali tada nisu imale većeg djeka. Njihov puni život u našoj književnosti počinje tek s pojavom Dositeja Obradovića, najznačajnijeg našeg pisca 18. stoleća, začetnika nove srpske književnosti.

Dositej Obradović

Dositej (kršteno ime Dimitrije) Obradović (1739-1811) ne sam književnim radom nego i životom na karakterističan način obeležava velik preokret koji doživljava srpski narod u poslednjim decenijama 18. i početkom 19. stoleća. Rođen u Čakovu (današnja Rumunija), rano ostavši bez roditelja, on je još kao dete ispoljio dve svoje velike ljubavi, prema knjigama i prema putovanjima. Pod uticajem svetačkih žitija, koja je sa strašću čitao, otišao je u manastir Hopovo na Fruškoj gori (1757), gde se zamonašio a nakon tri godine, razočaravši se u kaluđerski život, pobegao je iz manastira. Nekoliko godina boravio je po srpskim selima u severnoj Dalmaciji kao učitelj. Odatle je otputovao u grčke krajeve (1765): boravio je na Krfu, posetio Svetu Goru i manastir Hilandar, tri godine učio u jednoj grčkoj školi u Smirni. Posle tih svojih istočnih putovanja vratio se u Dalmaciju, a odatle krenuo na zapad (1771): šest godina proveo je u Beču i otprilike isto toliko po drugim mestima Carevine, putovao po Sredozemlju da bi, preko Rumunije i Poljske, stigao u Prusku (1782); na univerzitetima u Haleu i Lajpcigu slušao je predavanja dve godine, a zatim pošao dalje na zapad, u dve evropske metropole, Pariz i London; obilazio je potom razne nemačke krajeve, posetio zapadnu Rusiju, a od 1789. na duže se vreme nastanio u Beču. Na tim putovanjima Dositej je stekao široko obrazovanje i naučio mnoge jezike, znao je oba klasična jezika, grčki i latinski, a od živih, pored rumunskog, koji je naučio još u detinjstvu, – italijanski, nemački, francuski, engleski i druge. Iz Beča je prešao u Trst (1802), gde su ga tamošnji Srbi pozvali za učitelja. Interesovao se za prilike u ustaničkoj Srbiji od početka, skupljao pomoć ustanicima, a zatim i sam prešao u Srbiju (1807), gde je sudelovao u političkom, kulturnom i diplomatskom životu zemlje. Umro je kao prvi ministar ("popečitelj") prosvete u prvoj ustaničkoj vladi.

Književnim radom Dositej se počeo baviti još u Dalmaciji, gde je ostavio nekoliko spisa, među kojima je najznačajnija Ižica (1770), knjiga po formi i idejama u duhu crkvene tradicije, ali napisana na čistom narodnom jeziku. Nijedno od tih dela nije štampao. Književno-prosvetiteljski rad na širokom nacionalnom planu i na novim osnovama započeo je 1783, objavljivanjem Pisma Haralampiju i Život i priključenija. Prvo je njegov prosvetiteljski manifest. U njemu je odbacio crkvenoslovenski kao narodu nerazumljiv jezik i založio se za uvođenje narodnog jezika u književnost. U drugome je opisao svoj život, izneo doživljaje svog detinjstva i mladosti. Nakon pet godina dao je produžetak tog dela (1788).

Dositejev Život i priključenija pruža i više i manje od obične autobiografije. Nepotpuno i oskudno u iznošenju pojedinosti iz piščeva života, nepouzdano u činjenicama i hronologiji, ovo delo u stvari donosi u autobiografskom okviru najpotpuniju eksplikaciju Dositejeva prosvetiteljskog učenja primenjenog na srpske prilike. U prvoj "časti", do bekstva iz Hopova, Dositej se samo ovlaš zadržava na svojim doživljajima da bi povodom njih, u obliku filosofskog dijaloga ili naravoučenija, izložio svoju ideološku kritiku manastira, monaštva, narodnog sujeverja i drugih pojava, s jedne, te razvio svoje ideje o slobodnom mišljenju, vaspitanju pojedinaca i prosvećivanju naroda, s druge strane. Samo su pojedini delovi narativno šire razvijeni bilo na anegdotsko-humoristički način bilo u vidu patetične sentimentalne ispovesti. Druga "čast", gde su obuhvaćena Dositejeva putovanja, napisana je u epistolarnoj formi, karakterističnoj za evropsku književnost druge polovine 18. veka; sastoji se od dvanaest pisama upućenih nepoznatom, po svoj prilici izmišljenom prijatelju. Dositejeva putnička pisma puna su svakojakih zgoda, ispričanih humoristički ili u sentimentalnom tonu, susreta sa zemljama i ljudima, portreta ličnosti, oduševljenih panegirika prijateljstvu i prijateljima. Ako se za prvi deo može reći da je pre svega filosofski i pedagoški zasnovana knjiga o prosvećivanju naroda, drugi je deo prevashodno književni tekst, posvećen prijateljstvu i ljubavi među ljudima.

Ostala Dositejeva dela nadovezuju se na njegovu autobiografiju, razvijajući dalje njene idejne i književne intencije. Sovjeti zdravoga razuma (1784) sadrže pet članaka, i to tri traktata iz etike – o ljubavi, vrlini i poroku – i dva autobiografski zasnovana eseja, u kojima je izneo zanimljive podatke o svom književnom radu i dalje razvio praktičnu stranu svog prosvetiteljskog učenja. Uz autobiografiju, najznačajnije Dositejevo delo Basne (1788) donose velik izbor iz bogate tradicije ezopovske basne. Iako prevođene s raznih jezika i od raznih autora, od Ezopa do Lesinga, sve Dositejeve basne međusobno su veoma slične, u postupcima izlaganja, u kompoziciji, u stilu, što govori o tome da se naš basnopisac u svojoj obradi ponašao sasvim slobodno, kao prerađivač, a ne kao prevodilac. U Basnama je Dositej ne samo vrstan pripovedač nego i mislilac, moralista. Svaku basnu propratio je esejističkim komentarom, naravoučenijem. Tu on raspravlja o svim temama svog učenja, unoseći mnoštvo primera iz života, istorije, mitologije, književnosti, kao i narodne poslovice, sentencije, navode iz klasika, tako da naravoučenija, uz autobiografiju, predstavljaju najzanimljivije i najoriginalnije Dositejeve stavove.

Od kasnijih Dositejevih dela najvažnije je Sobranije raznih naravoučetijljnih veščej, u dva dela. Prvi deo (1793) sadrži različite sastave rađene prema stranim, najvećim delom engleskim izvornicima: istočnjačke, alegorijske i sentimentalno-moralne pripovetke, jednu komediju (od Lesinga), biografije Sokrata i Aristotela, više eseja iz praktične filosofije, dva eseja o "vkusu" u kojima, prvi put kod nas raspravlja o pitanjima estetike i teorije književnosti. Drugi deo, s naslovom Mezimac, izišao posthumno (1818), plod je piščeve intelektualne zrelosti. Najvećim delom to je zbirka eseja, i to originalnih (najvažniji su: o književnom jeziku, o čoveku-mašini, o dužnom poštovanju nauka), u kojima je Dositej dao završni, misaono i teorijski najprodubljeniji izraz nekim od svojih glavnih filosofskih tma: o slobodnom, kritičkom mišljenju, o odnosu razuma i volje, razuma i morala, razuma i zadovoljstva, o bogu i prirodi, o čoveku i njegovoj sudbini, o problemima vaspitanja, dotičući se uzgredno i tadašnjih srpskih prilika.

Dositejevo delo predstavlja svojevrsnu, prosvetiteljsku simbiozu filosofije i književnosti. Osnovni cilj svog rada Dositej je shvatio kao propagandnu nauke, pripremanje srpskog naroda da prihvati nauku. Smatrao je da se taj cilj može postići samo pod jednom pretpostavkom – da ljude nauče da se koriste svojim prirodnim darom, zdravim razumom, da se osposobe da slobodno misle i rasuđuju. "Slobodno misliti" znači pre svega "slobodno pristupiti" svakoj stvari, bez straha od autoriteta, bez predrasuda, zatim sumnjati i istraživati ("počinjemo sumnjati", slično Dekartu poziva Dositej). Najviši oblik slobodnog mišljenja jeste naučno-kritičko mišljenje zasnovano na principu kauzaliteta ("zašto je što tako a ne drugojače bilo"). Polazeći od načela kritičkog mišljenja, Dositej je izneo priču o svom životu, o svojim zabludama i osvešćivanju, o svojim obrazovnim putovanjima, kao primer koji je, istovremeno poučan i karakterističan za srpske prilike, pružao moralne pouke ("sovjete zdravog razuma") o ponašanju pojedinaca i društva, dao filosofsku kritiku običaja, naravi i institucija srpskog društva (posebno je značajna njegova kritika manastira) i izložio širok program za reformu našeg društva i naše kulture prema racionalističkim i prosvetiteljskim obrascima.

Mnogostrukost programa i raznolikost sredstava kojima se služio u svojoj prosvetiteljskoj propagandi učinili su Dositeja i književno veoma složenom pojavom. Kod njega se čka u jednom istom delu mogu sresti partije stilistički različito oblikovane: dijaloška i esejistička razmatranja o raznim filosofskim temama, realistički i humoristički prikazani karakteri i zbivanja, sentimentalne ispovesti. Iako obimnom neveliko, njegovo delo vršilo je u svom vremenu funkciju ne jednog pisca nego bezmalo cele jedne književnosti. Ono je bilo i nauka, i filosofija, i besedništvo, nosilo je u sebi i didaktiku, i kritiku, i zabavu, kretalo se u svim glavnim pravcima književnosti svog doba i obuhvatalo sve osnovne žanrove eruditsko-popularizatorske i poučne literature, kao i klice složenijih književnih formi. Bilo je istovremeno i esejistika i pripovedna proza i poezija.

Književnost Dositejevog doba

Dositej je raskinuo s viševekovnom crkvenoslovenskom tradicijom i započeo novo, građansko doba naše književnosti. Kao i svaki velik početa, on će ostati trajno prisutan u daljim književnim kretanjima. U poslednjim decenijama 18. i početkom 19. stoleća (do Vuka) njegova je dominacija apsolutna. Još tada je izrečena misao da celu tu "sčastljivu epohu treba Dositeovom nazvati". Književni rad drugih pisaca bi je u najtešnjoj povezanosti s Dositejevim. Književnost se razvijala u znaku dalje razrade njegova kulturnog i književnog program. Pojedini pisci postavljali su sebi kao glavni zadatak da urade ono što je Dositej istakao kao najneophodnije: da prevode ili pišu knjige za koje je on rekao da ih treba prevesti ili napisati. U svom razvitku književnost tog doba prolazi kroz iste etape kao i samo Dositejevo delo.

Osamdesetih godina, u jeku jozefinizma, neposredno posle Dositeja, javilo se nekoliko pisaca koji su delovali u istom jozefinističkom duhu kao i on, a delimično i pod njegovim uticajem: Jovan Muškatirović (1743-1809), značajan naročito po knjižici Priče ili po prostomu poslovice (1787), prvoj zbirci ne sam poslovica nego i narodnih umotvorina uopšte u srpskoj književnosti; Mihailo Maksimović, pisac knjižice humorističko-satiričnih aforizama Mali bukvar za veliku decu (1792), začetnik satire u našoj književnosti; Emanuel Janković (1758-1792), koji prevodi i posrbljava komedije s nemačkog i italijanskog. Pored jozefinističkog antitradicionalizma i antiklerikalizma, svim ovim piscima zajedničko je i to što pišu skoro čistim narodnim jezikom, sasvim u duhu načela koje je proklamovao Dositej u Pismu Haralampiju. Najdalje je u tome otišao Janković, koji je na jednom mestu izjavio da on ne piše "u slavenskom nego u materinom jeziku", jer nije "Slavjanin nego Srbljin".

Duhovna klima u Austriji korenito se izmenila posle smrti Josifa II, a s njom se u velikoj meri promenila i književnost. Pisci što se javljaju u poslednjoj deceniji 18. i prvoj deceniji 19. stoleća razlikuju se od ranijih kao što se razlikuje Dositej iz Sobranija od Dositeja iz Života i priključenija i Basana. Tim piscima nedostaje borben, kritički, slobodouman duh jozefinista. Ideja prosvećivanja ostaje i dalje orijentaciona tačka čitave književnosti, ali ona se ostvaruje drukčije: poučavanjem i moralisanjem a ne kritikom. I u odnosu prema narodnom jeziku učinjen je krako nazad. Neki su se pisci vratili crkveno-slovenskom, dok su drugi proizvoljno mešali crkvenoslovenski i narodni, što je dovelo do jezičke konfuzije, protiv koje će ustati Vuk Karadžić. U osnovnim književnim težnjama svi oni se ipak najneposrednije nadovezuju na Dositeja.

U delu začetnika naše nove književnosti došle su do izražaja dve glavne duhovne i književne tendencije 18. veka: racionalističko prosvetiteljstvo i sentimentalizam. Iako je bio oduševljen poklonik "prosveštenog razuma", Dositej je više puta pokazao da ima osećanja za istine "čuvstvitelnog srca". U njegovim delima, naporedo s partijama racionalističko-prosvetiteljskog karaktera, koje pretežu, nalazimo emocionalno-poetske fragmente u kojima prepoznajemo neke od najvažnijih crta sentimentalizma kao što su: veličanje osećanja, idealizacija naroda, kult prirode i u vezi s tim razvijen smisao za pejzaž, emocionalne izlive, ispovest itd. Dositejevi učenici i sledbenici razvili su dalje upravo tu stranu njegova dela, tako da je sentimentalizam postao vladajući stil epohe; savremenici su mu dali i karakterističan naziv – "slatki stil". On se razvio u svim književnim vrstama, a najpotpunije u romanu.

Od svih modernih književnih vrsta roman se najranije pojavljuje u našoj književnosti, najpre prevedeni (Velizar od Marmontela 1776, Robinson Kruso od Danijela Defoa 1799. i dr.), a zatim, početkom 19. stoleća, s Atanasijem Stojkovićem (1773-1832) i Milovanom Vidakovićem (1780-1841), i originalni. Atanasije Stojković, poznatiji inače po velikoj Fisici, napisao je didaktičko-idilični roman Aristid i Nataija (1801), kojim započinje ova vrsta u našoj književnosti. Na njega se nadovezuje Vidaković. Njegovi romani, od kojih su najpoznatiji: Usamljeni junoša (1810), Velimir i Bosiljka (1811), Ljubomir u Jelisijumu, u tri dela (1814, 1817, 1823) i Kasija carica (1827), predstavljaju kontaminaciju poznoantičkog ljubavnog i baroknog viteškog romana, ali u njima ima i elemenata sentimentalnog i pedagoškog romana 18. stoleća. Njihovi junaci obično su rastavljeni ljubavnici ili izgubljeni srodnici koji se traže, lutajući po svetu a kad se nađu, najpre se ne prepoznaju. Vidakovićevoj popularnosti najviše je doprinelo to što on takve tipske fabule smešta u srpski srednji vek, što obrađuje moralne i sentimentalne teme koje je kod nas odomaćio Dositej, što je bolje od svih pogodio ton i duh tzv. "slatkog stila". Vidaković je izvršio veliki uticaj na dalji razvitak srpskog romana. U prvom polovini 19. veka javilo se više pisaca koji, po ugledu na njega, pišu romane s temama iz srpske istorije. Njegov uticaj oseća se i kod Sterije, Atanackovića i Ignjatovića, koji su srpski roman podigli na veći književni i umetnički nivo.

Moralizatorsko-sentimentalna nota karakteristična je i za Joakima Vujića (1772-1847), organizatora našeg pozorišnog života, "oca srpskog teatra". Za potrebe pozorišnih družina koje je stvarao prevodio je i prerađivao drame nemačkih pisaca, naročito tada čuvenog Kocebua. Vujićeve "posrbe" nastavljaju se na Jankovićeve pokušaje i čine korak dalje prema originalnoj drami, čiji je tvorac J. S. Popović.

Ovo razdoblje započeto Dositejevom autobiografijom značajno je i po drugim autobiografijama. U Rusiji i na ruskom jeziku nastali su opsežni Izveštaji o doživljajima Simeona Piščevića (1731-1797), jedna od najuzbudljivijih knjiga o sudbini našeg naroda, s epski razvijenim zbivanjima na širokom prostoru od Rajne do Moskve i od Save i Dunava do Neve, s mnoštvom romansijerski datih likova i snažnih, dramatičnih situacija. Njome se poslužio Crnjanski u pisanju svog velikog romana Seobe. Autobiografije su pisali i Joakim Vujić, Milovan Vidaković, zatim poznati prosvetni dobrotvor Sava Tekelija (1761-1842) i dalmatinski kaluđer Gerasim Zelić (1752-1828). Vidaković je opisao samo svoje detinjstvo, i to istim poetskim, sentimentalnim stilom koji odlikuje njegove romane, ali umetnički mnogo uspešnije. Opširno i zanimljivo Zelićevo Žitije odudara od ostalih odsustvom osnovnih obeležja epohe, slavenoserbskog jezika, didaktizma i sentimentalnosti. On piše jedrim narodnim jezikom na način koji najviše podseća na stil Vukove proze.

U ovom periodu imamo i začetke srpske filologije. Dositejev učenik, Srbin iz Hrvatske, Pavle Solarić (1779-1821), pisac popularnih naučnih i filosofskih dela, i pesnik, bavio se, uz ostalo, istorijom srpskog i hrvatskog pisma i štampane knjige i započeo s izdavanjem srednjovekovnih pisanih spomenika. Drugi Srbin iz Hrvatske Sava Mrkalj (1783-1833), u raspravi Salo debelog jera( libo azbuko protres) (1810), dao je projekt reforme srpske azbuke zasnovan na načelu "piši kao što govoriš". Iste godine Mrkaljev drug, Bosanac Luka Milovanov (1784-1828), u raspravi Opit nastavljenja o srbskoj sličnorečnosti i slogomeriju ili prosodiji, uz sličan projekat azbuke, izlaže prvi put kod nas sistem srpske versifikacije. Svojim zalaganjem za narodni jezik i fonetsko pismo Mrkalj i Milovanov uticaj su na Vuka Karadžića, koji je s obojicom bio u ličnim, prijateljskim vezama.

Sentimentalistička i klasicistička poezija

Sentimentalizam kao osnovni stil epohe, iako pretežno lirski obojen, potpunije se izrazio u poetskoj prozi nego u poeziji. Jedini značajniji pesnik među sentimentalistima Grigorije Trlajić (1766-1811), pored prevoda u stihu i prozi objavljenih na crkvenoslovenskom jeziku, ostavio je nekoliko pesama na narodnom jeziku i u narodnom duhu. Lirske pesme je pisao sporadično i Milovan Vidaković, neke je umetao u svoje romane.

Sentimentalizmu je bliska tzv. građanska poezija, koja predstavlja prelaz između narodne i umetničke poezije. To je poezija za pevanje, najčešće anonimna po svom poreklu, koja se širila preko rukopisnih pesmarica. Tematski je vrlo raznovrsna, ima religioznih, vojničkih, prigodnih, ljubavnih, satiričnih pesama. U ljubavnim pesmama, kojih je najviše, prepliću se petrarkistički elementi s motivima i izražajnim sredstvima narodne lirike. U satiričnim pesmama, koje su najbolje, ima živog osećanja za stvarnost i humor. Iako umetnički nerazvijena, ova poezija odigraće značajnu ulogu u daljim pesničkim tokovima, naročito u rađanju naše građanske lirske romantike. Njen uticaj najviše je primetan kod Branka i Zmaja.

Prvi prevashodno pesnički pravac u srpskoj književnosti bio je klasicizam. On počinje već 80-tih godina 18. stoleća s didaktičkim i rodoljubivim pesmama Aleksija Vezilića (1753-1792), a konačan oblik dobija u prvoj deceniji 19. stoleća u delu Lukijana Mušickog (1777-1837), arhimandrita manastira Šišatovca, kasnije gornjokarlovačkog vladike. Njegov je klasicizam školsko-zanatskog tipa, nastao na osnovu školskog upoznavanja s latinskom poezijom. Lukijan je u srpsku poeziju uneo "rimski razmer" (stih i strofe po klasičnim obrascima), najveći broj pesama ispevao je u alkejskoj strofi, koju je prihvatio od Horacija, svog glavnog pesničkog učitelja. Pisao je prigodne, panegiričke ode u slavu istaknutih savremenika, zatim epistole, ekloge, epigrame itd. Izražavao je rodoljubiva osećanja i prosvetiteljske ideje. Najpoznatije su mu pesme programskog karaktera Glas narodoljupca i Glas harfe šišatovačke. U neke pesme unosio je lične motive, pevao o nevoljama što su ga snalazile, o nerazumevanju sredine (Ode samome sebi). Mušicki je prva izrazita pesnička individualnost u srpskoj književnosti. Izvršio je velik uticaj na našu poeziju i stvorio pesničku školu kroz koju su prošli gotovo svi naši pesnici prve polovine 19. stoleća.

Po strani od ove dve struje, klasicističke i sentimentalističke, stoji izvestan broj pesnika ili pesničkih ostvarenja. Jednu skupinu čine prostonarodni pesnici koji pišu rodoljubive i religiozne spevove u narodnom duhu, oponašajući stih narodne poezije (Vićentije Rakić, Gavrilo Kovačević, Milovan Vidaković). Drugu, važniju skupinu čine pesnici, pretežno iz zapadnih naših krajeva, koji su tražili uzore u evropskoj, posebno u italijanskoj poeziji. Dok kod Lukijana imamo klasične obrasce, ovi pesnici neguju romanske pesničke oblike: sonet, oktavu, tercinu. Uz Pavla Solarića, Mrkalja i Milovanova, koji su pisali i pesme, tu su još dva pesnika: Jovan Došenović (1781-1813), koji je prevodio i oponašao italijanske pesme (Liričeskije penija, (1811), i Jovan Pašić (1771-1849), pozni petrarkist velike plodnosti (Sočinenija pesnoslovska, 1827, s više od 11.000 stihova), od kojeg je ostalo više pesama stvarne vrednosti.