 |
GODIŠNJAK
MUZEJA JUŽNE SRBIJE
ANNUAIRE DU MUSEE DE LA SERBIE DU SUD
KNjIGA 1 TOME • SKOPLJE 1939 SKOPLJE
POSEBNI OTISAK • TIRAGE A PART
Đurđe Bošković
Đurđe Bošković
NOVO BRDO
LA FORTERESSE NOVO BRDO
SKOPLJE
1939
Za „Projekat Rastko“ digitalizovao
gospodin Nebojša Jovičić
Na 20 km istočno od Prištine, a 17 km severno od Gnjilana, — u vazdušnoj liniji, — nalazi se čuveno srednjevekovno tržište i rudarsko naselje, Novo Brdo[1]. Od celoga naselja do danas se očuvala jedino tvrđava, upola porušena, kao i mnogobrojni temelji zgrada u njezinoj neposrednoj okolini.
[1] O istoriji Novoga Brda vidi: K. Jireček, Die Handelsstrassen und Bergwerke von Serbien und Bosnien (1877); St. Novaković, Novo Brdo i Vranjsko Pomoravlje u 14—15 v. (Godišnjica 3, 1879); R. Hofmann, Die Vurgruine Novo Brdo und Umgebung im Vilajet Kosovo (1893); Jireček-Radonjić, Istorija Srba II—IV (1923); K. Kostić, Naši novi gradovi na Jugu (1922) i članak G. V. Radovanovića, u Narodnoj Enciklopediji, pod N. B. Ovome je članku pridodano i nekoliko arheološko-arhitektonskih opažanja G. Đ. Saboa. — Prilikom naučne ekspedicije Beogradskog universiteta u Andrijevicu i K. Mitrovicu, u julu avgustu 1933 god., data mi je prilika da obiđem i ovaj do sada arheološki još nedovoljno proučen spomenik.
Sl. 1. — Novo Brdo; pogled s juga.
Iako se nalazi na prilično velikoj apsolutnoj visini od 1124 m, novobrdska tvrđava zauzima grbinu jednoga ćuvika, ne naročito strmih padina, (sl. 1), koji jedva ako je nešto malo veći od okolnih mnogobrojnih brežuljaka, koji obrazuju talasastu visoravan iznad Krive Reke.
Samu tvrđavu formiraju dva jasno različita dela; mogli bi smo ih nazvati: Gornji i Donji grad (sl. 2)[2].
[2] Kako sam se u Novom Brdu zadržao samo nekoliko sati, to sam prilikom arhitektonskog snimanja uzeo samo nekoliko karakterističnih mera. Ostalo je sve na skicama 2 i 3 dato od oka.
Gornji grad je izrađen na najvišem vrhu brežuljka. On dominira celim položajem, a služio je svakako, ne samo kao jezgro odbrane, već i za stanovanje zapovedništva (sl. 4).
Osnova mu je nepravilan šestougaonik, sa pravim stranama, različite dužine. Na svakome uglu izrađena je po jedna pravougaona kula, prilično jakog ispada upolje (sl. 2).
Zidovi i kula delimično su veoma jako porušeni, delimično sačuvani do visine od 8 do 13 m. Kamenje sa vrhova padalo je daleko manje u polje, nego li u unutrašnjost, koja je na taj način toliko ispunjena, da se debljina zida — 3,25 m — može samo na jednom mestu izmeriti (sl. 2, D). Dok se ne bude unutrašnjost raščistila, neće se moći znati ni kako je izgledala dispozicija građevina za stanovanje, kojih je svakako bilo. Sada se u unutrašnjosti Gornjeg grada vidi još jedino neko okruglo suvo zidanje — sl. 2, S — za koje meštani kažu da je bio bunar, što se danas ni po čemu ne može utvrditi.
Sl. 2. — Osnova Gornjeg i Donjeg grada.
Sa zapadne, jugo zapadne i južne strane Gornji grad je opasan obimnim zidom koji obrazuje Donji grad. Na krajnjem zapadnom i krajnjem južnom uglu izrađene su dve masivne kule. Zapadna je sa jedne strane zaobljena (sl. 2 E); južna je još u Srednjem veku bila upola porušena, pa joj je ceo prednji spoljni deo naknadno dozidan (sl. 2, F). Svakako da je u isto vreme dozidana i jedna kula uz istočni zid Donjega grada (sl. 2, G), kula od koje su se sačuvali jedino tragovi. Obimni zid prilično je porušen. Sačuvan je mestimično do visine od 4 do 6 m, ali tako da mu je gornji deo u visini unutarnjeg terena, koji prilično strmo pada od platna Gornjeg grada ka spoljnjem obimnom zidu (sl. 3, A, strelica)[3].
[3] Na sl. 3, A, na kojoj je dat presek A—A[1], može se videti odnos veličine grada prema visini ljudi, koje pokazuje strelica.
Sl. 3. — Novo Brdo: izgled, presek i arhitektonski detalji.
Dok se, usled toga što su mu zidovi delimično porušeni, na Gornjem gradu ne vidi gde su bila ulazna vrata, dotle se na severnom zidu Donjeg vidi na jednom mestu obrađena ivica otvora i početak luka (sl. 2, N). Sve je i ovde ipak prilično uništeno te u zidu, mesto vrata, zjapi velika rupa.
Sl. 4. — Novo Brdo; Gornji grad s južnom kulom na kojoj je inkrustiran krst.
Sem nešto malo temelja u donjem delu Donjeg grada, sačuvan je i jedan ozidani bunar — sl. 2. K — koji može da bude i pozniji.
Sa severne strane Gornjeg grada i istočne Donjega, teren se okomito spušta direktno od samog zidnog platna. Kraj ostalih zidova Donjega grada, to jest ispred spoljnje strane severnog i jugo-zapadnog zida, vidi se da je postojao dubok i širok rov, koji je sada gotovo potpuno zatrpan (sl. 2, 3,A).
Zidovi, kako Gornjeg tako i Donjeg grada, rađeni su veoma solidno. Jezgro im je od lomljenog krečnjaka, u jakom, masnom malteru, sa krupno-zrnim peskom. Lice zida je od pritesanog krečnjaka; ivičnjaci su često izrađeni od ponekad dobro otesanog konglomerata, boje zarđalog gvožđa (sl. 4). Pozniji deo južne kule Donjeg grada zidan je od nešto bolje obrađenog krečnjaka (sl. 7). Na pojedinim zidnim platnima, naročito na ovom poznijem delu, vide se rupe od greda upotrebljenih za skele.
Od ukrasa vidimo prvo, na jednoj od najbolje očuvanih kula Gornjeg grada, u njezinom gornjem, spoljnjem delu, inkrustiran krst od tesanika konglomerata (sl. 2, V, 3, S, i 4). Visina krsta iznosi oko 1,30 m. Iznad poprečnog kraka inkrustirano je opekama: I-H K(A?).
Na poznijem delu južne kule Donjeg grada vidimo zatim još tri pune rozete. Prva se nalazi na južnoj strani, bliže istočnoj ivici, u gornjem delu kule (sl. 5, 3 D). Liči veoma mnogo na zapadnu rozetu sa Ravanice,[4 ]ili Ljubostinje. Prečnik joj iznosi oko 70 sm. Druge dve se nalaze na istočnoj strani iste kule. Obe su iste i nešto manje od prve (sl. 3, E).[5 ]Liče veoma na rozetu sa severne fasade Ljubostinje, iz zapadnog polja, kraj bočne apside[6].
[4] Vlad. Petković, Manastir Ravanica, sl. 9.
[5] Na sl. 3 rozete su date onako kako su na brzinu i skicirane, te u pojedinim detaljima mogu i da ne budu tačne.
[6] G. Mil et, L'ancien art serbe, sl. 207.
Sl. 5. — Novo Brdo; južna kula (F) Donjega grada.
Ove nam rozete govore o mnogo čemu. Očigledno je prvo da nisu izrađene za mesto na kome se danas nalaze. One su prvobitno krasile neku crkvu, i to crkvu podignutu u vreme kneza Lazara, ili najkasnije despota Stevana. Znamo međutim da je u Novom Brdu postojala crkva sv. Stevana koja potiče „pouzdano iz 14 i 15 veka“[7]. Ako se sada setimo da je knez Lazar u Kruševačkom gradu podigao crkvu sv. Stevana, danas nazvanu Lazarica, i to po rođenju svoga sina[8] onda s pravom možemo pretpostaviti da je on podigao i istoimenu crkvu u Novom Brdu, crkvu od koje su danas ostale jedino pomenute tri rozete.
[7] Vlad. Petković, Narodna Enciklopedija, pod Sv. Stevan.
[8] M. Vasić, Žiča i Lazarica, str. 112.
Ove rozete mogu nam poslužiti i za datovanje dozidanog dela južne kule, dela koji je podignut nesumnjivo tek pošto je crkva porušena. Kada je to moglo da bude? Turci su prvi put opsedali Novo Brdo 1412 god., ali ga tada nisu zauzeli. Ako je crkva bila van gradskih zidova, u šta ne verujem, moguće je da su je tada razorili. U tom slučaju dozidani deo kule mogao bi da potiče iz vremena prve opravke koja je mogla da bude izvršena u vreme despota Stevana ili despota Đurđa. Pre će ipak biti da je crkva bila izrađena, kao i ona u Kruševcu, u samom gradu, da su je Turci razrušili tek po zauzimanju ovoga, 1441 god., i da su oni upotrebili i njezin materijal za opravku tvrđave koju su, prilikom ranijih napada, sami oštetili.
Iz koga bi doba bila sama tvrđava? Na ovo je pitanje teško precizno odgovoriti. Tačnih podataka nema. Po onome mestu u povelji kneza Lazara, izdatoj Dubrovčanima 1387 god.. u kome se kaže:
„I koi se ie; Doubrovčanin? zabaštinil? ou Novom? Br?dou, t?zi da zige grad? i da čouva; — koi li su gostie, i nesou se zabaštinili, da im? e na voli, što im gode“[9], moglo bi se zaključiti da se u ovo doba grad još zidao. Da li je sa zidanjem otpočeto međutim još u vreme kralja Milutina, kada je Novo Brdo počelo dobijati svoj puni značaj, ili docnije, ne može se za sada ništa pouzdano reći.
[9] St. Novaković, Zakonski Spomenici, V, str. 201, cit. M. Vasić, or. cit. str. 120.
Sl. b. — Novo Brdo; zapadna kula (E) Donjega grada.
Iz gore navedenog stava Lazareve povelje Dubrovčanima g. prof. M. Vasić izveo je zaključak: da su kako Novo Brdo, tako i sve ostale naše gradove u srednjem veku zidali Dubrovčani[10].
U prilog ovome mišljenju mogla bi se navesti izvesna daleka analogija između osnove Gornjega grada, i čuvene tvrđave Casel del Monte, koju je, krajem prve polovine trinaestog veka, podigao, nedaleko od Andrije y Apuliji, Friderik II[11].
[10] Ibid. str. 121.[ 12] Starinar, VIII—IX, str. 328.
[11] Bertaux, L' art dans l'Italie Meridionale, cl. 351, str. 719.
Osnova ove tvrđave ima oblik potpuno pravilnog osmougaonika, sa po jednom pravilnom osmougaonom kulom na svakom uglu. U svemu ostalom, u dispoziciji unutarnjih prostora, u konstrukciji, u načinu zidanja, ove se dve građevine potpuno razlikuju jedna od druge. Suprotno tome, sve u Novom Brdu upućuje na analogije sa ostalim našim srednjevekovnim gradovima, koji su, u većini slučajeva, rađeni po vizantijskim obrascima.
Ja sam još ranije ukazao na mogućnost da se podaci o sudelovanju Dubrovčana pri zidanju naših gradova sasvim drugojačije protumače od onoga kako je učinio g. prof. Vasić[12]. Kada se ono što već znamo veže za sadržinu 127 člana Dušanovog zakonika, koji citira g. prof. Vasić, člana koji glasi: „za grada zidanie, gd? se grad? obori ili kula da ga naprav? graždane togazii grada“, onda nam mora biti jasno da su svi stanovnici gradova bili dužni da sudeluju pri podizanju i popravljanju tvrđave, koja je imala služiti i za njihovu odbranu, a da od te dužnosti nisu bili oslobođeni ni Dubrovčani, sem gostiju (trgovaca), koji se još nisu zabaštinili.
Arnautsko „selo“, koje se nalazi sa severne strane razorene tvrđave Novoga Brda, broji jedva nekoliko bednih, raštrkanih udžerica. Svuda se međutim raspoznaju temelji starijih građevina.
Sl. 7. - Novo Brdo; položaj crkve i ostaci džamije.
Naročito mi izgledaju važni temelji jedne možda rimokatoličke crkve, koja se nalazila na omanjem ćuviku na oko 200 m severoistočno od tvrđave (sl. 7, strelica). Građevina je imala dužinu oko 30 m, a širinu oko 12 m. Sve je zatrpano lomljenim kamenom manjih dimenzija i malterom, tako da se oblik osnove ne razaznaje. Nije nemoguće da je crkva imala oblik sličan onom u Starom Trgu, u Trepči [3].
[13] Starinar, VI, str. 172
Među kamenjem vidi se fragment jednog kamenog okruglog stuba, prečnika oko 60 sm, zatim fragment jedne stope (sl. 3, B), koja je nosila stub 70 sm prečnika, najzad i fragment nekog profila, dužine oko 20 sm, za koji se ne može tačno znati čemu je služio (sl. 3, F). Oko ovih ruševina vide se turski grobovi, iz čega se može zaključiti da je možda bila pretvorena u džamiju. Inače sama džamija, upola porušena sa veoma lepo izrađenim minaretom i interesantnom drvenom krovnom konstrukcijom, nalazi se u podnožju brežuljka, između crkve i tvrđave.Od prilike na pola puta između tvrđave i sela Bostana, koje se nalazi na 2 km jugo-istočno, vide se velike gomile stare šljake, koja je nekada ovde bačena. Svakako da ni stare topionice, za preradu rude, nisu bile daleko.
Đurđe Bošković
„NEMANJA“
Banovinska štamparija — Skoplje
Cara Nikole br. 35
// Projekat Rastko / Istorija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ] |
