Umetnost od pada srpskih država pod tursku vlast do Velike seobe (1459-1690)

Gojko Subotić

Gubitak političke samostalnosti u drugoj polovini 15. veka teško je pogodio kulturni život srpskih zemalja. Iščezla je podrška vladajućeg doma i vlastele - koji su kao ktitori i naručioci dizali i slikama prekrivali zidove svojih zadužbina. darivali ih umetničkim delima i snabdevali potrebnim, često raskošno opremljenim rukopisima. Zastoj u stvaranju naročito se osetio u graditeljstvu, koje je društveni poredak Osmanskog carstva u najvećoj meri ograničio. Moguće su bile, uz posebne dozvole - dobijene po složenom postupku i uz svedoke među kojima su morali biti i muslimani - jedino jedino obnove starijih hramova, koje su morale poštovati njihovu nekadašnju veličinu i izgled. Poznato je, međutim, da su hrišćanski podanici katkad uspevali da podignu svoje bogomolje i na mestima gde ih ranije nije bilo ili da ih zamene novim koje su dimenzijama i obradom nadmašivale prethodne.

Ukupno umetničko stvaranje pod turskom vlašću do Velike seobe (1690) svojim vrednostima i obimom ni malo ne odgovara rasprostranjenoj predstavi o bledom tinjanju duhovnog života i tavorenju umetnosti. Istina je da je tokom prvih decenija nove vlasti, kao i u većini pokorenih balkanskih zemalja, bila zastala graditeljska delatnost. Svojevrstan izuzetak činila je jedino priprata u Novoj Pavlici kod Brvenika, koju je podigao Mihailo Anđelković, brat Mahmud-paše, begler-bega Rumelije. Portreti Raškog episkopa Joanikija i, po svoj prilici, samog ktitora Mihaila (1464) u unutrašnjosti svedoče da se majstori nisu bili raselili, niti se slikarska veština ugasila.

Sve umetničke grane nisu podjednako opadale. veoma je živo bilo prepisivanje i ukrašavanje knjiga koje je - što potvrđuje niz sjajnih dela Vladimira Gramatika - nastavilo najvišu tradiciju iluminatorske veštine iz vremena Despotovine.

Znatan podstrek života u pokorenim krajevima dali su poslednji članovi porodice Branković, koji su se nastanili u južnoj Ugarskoj, a posebno carica Mara (+1487), kći despota Đurđa, koja je, kao udovica sultana Murata II, živela u Ježevi kod Sera, odakle je pomagala život hrišćanskih podanika, naročito monaha Svete Gore. Dvor sremskih Brankovića u Kupinovu danas je porušen, a ostaci nedovoljno istraženi, ali crkva u Starom Slankamenu i, osobito, manastir Krušedol s ikonama iz početka 16. veka, gde su sahranjeni poslednji despoti, svedoče o vezama s Vlaškom. Nešto ranije, u manastiru Gornjaku, u braničevskom kraju, dobila je freske mala pećinska crkva, čiji je majstor 1488-1489. ukrasio i Svetog Prohora Pčinjskog, prekrivši novim slojem slike iz doba kralja Milutina. Sredstva za nov živopis obezbedio je ovde Marin iz nedalekog bogatog Kratova, u to doba najznačajnijeg rudarskog središta, čuvenog po književnoj i prepisivačkoj delatnosti. Iz njega je najverovatnije poticao i sam umetnik koji se bavio i slikanjem minijatura.

Krajem 15. i početkom 16. veka ukrašen je niz spomenika u okolini Skoplja. Među njima su osobito zanimljive freske kojima je nepoznati umetnik 1483-1484. prekrio oštećene površine u Svetom Nikiti kod Čučera. Slobodno se krećući za poslom, on je slike živog i nekonvencionalnog izraza ostavio i u manastiru Preobraženje u Meteorima i u Treskavcu u Pelagoniji, a najviše u Kosturu, gde se i obrazovao. Nešto mlađi, iz iste sredine, bio je i majstor Svetog Jovana Bogoslova u Poganovu (1499). Živopisnim scenama, s razvijenim enterijerima i razuđenim zdanjima, u zvučnom koloritu, on je do vrhunca doveo stil koji se, kasnije eklektičan i zanimljiv, negovao na vrlo širokom podružju od Tesalije i Epira do rumunskih zemalja i od Bugarske do Bosne.

Skromna crkva Bogorodičinog manastira u Janjuši kod Leskovca dobila je u isto vreme, 1499. stilski drugačije freske čistog crteža i čvrstih oblika koji su sećali na iskustva iz sredine 14. veka. Četiri njene ktitorke, predstavljene u monaškoj shimi, pripadale su bez sumnje staroj vlasteli, kao i Andronik Kantakuzin, koji je s braćom, nešto kasnije, 1516-1517, u blizini podigao Hram svetog Jovana Preteče. Izgled njegovih fasada, brižljivo izvedenih redovima kamena, opeke i maltera. podsećao je na spomenike osmanske arhitekture, koja je već u Trakiji i Makedoniji prihvatila i dosledno negovala vizantijski slog pravoslavnih spomenika, a njihov bi majstor morao biti iz redova hrišćana zaposlenih na dizanju turskih objekata. Trideset godina kasnije, na jednom od poslednjih obronaka Skopske Crne Gore, obnovljen je u istom duhu i Sveti Đorđe u Banjanima, a po svemu sudeći, u približno isto doba, podignut i Hram svetih arhanđela u Kučevištu, trolisne osnove, s kupolom, skladnih oblika i pravilnog načina zidanja.

S razlogom treba pretpostaviti da prvoj polovini 16. veka pripada i niz crkava u kumanovskom kraju, izvođenih krupnim klesanim kvadratima od peščara, koji govore o sasvim određenoj graditeljskoj praksi. Među njima se danas naročito ističe dobro očuvani Sveti Đorđe u Mladom Nagoričinu, podignut po uzoru na čuveni hram koji je istom svetitelju u susednom Starom Nagoričinu posvetio kralj Milutin. Neimarstvo je tada doživelo pravi polet čiji obim i karakter još nisu istraženi. Vremenski se on podudara s privrednim usponom Kratova, zbog čega je moguće da su mecene bile imućni zakupci njegovih rudnika, od kojih su posebno porodice Pepića i Bojčića bile poznate po izdašnom pomaganju crkve.

U zapadnim krajevima oko 1500. godine i kasnije, uz jednostavne jednobrodne crkve dizane su građevine s prislonjenim lucima koje su stvarale utisak nešto složenijeg prostora, a katkad, oslanjajući se na slobodne stupce, i privid trobrodne unutrašnjosti. Svojom strukturom one su sećale na davnu ranoromaničku arhitekturu u Primorju, odakle su, kako se vidi i iz sačuvanih ugovora, bili pozivani vešti majstori, posebno Dubrovčani, koji su po potrebi radili za pravoslavnu klijentelu u zaleđu (Sv. Nikola kod Grahova 1499, Crkva uspenja Bogorodice u Lugu 1503). na severu, u Sremu, pre turskog osvajanja negovana je tradicija moravske škole: spomenici su bili trikonhalnog plana i imali kupolu (Stari Slankamen, Krušedol), što je predstavljalo osnovu kasnije bogate arhitekture fruškogorskih manastira.

Snažan podstrek čitavog kulturnog života donela je obnova Pećke patrijaršije (1557). Na svom prostranom području Srpska pravoslavna crkva brzo je sabrala duhovne snage i uložila napor da oživi zapretana umetnička žarišta i podigne zarušene spomenike, a u njihovoj unutrašnjosti doslika oštećene površine zidnog ukrasa i poharane riznice popuni bogoslužbenim predmetima i knjigama. Uz izdanke starog plemstva, pre svega, arhijereji s patrijarhom Makarijem Sokolovićem na čelu, a vremenom se krug ktitora i darodavaca širio i među drugim članovima društva, među kojima je bilo i spahija hrišćanske vere.

Obnavljana su u prvom redu središta crkvene uprave i sjaj vraćen uglednim starim manastirima, ali se živa graditeljska delatnost razvila i u udaljenim krajevima, gde su, pored malih, zidani i hramovi znatnih dimenzija. Njihovi oblici bili su takođe vrlo raznovrsni - od krajnje jednostavnosti i skromno obrađenih do prostornih trobrodnih bazilika s kupolom ili bez nje, npr,. u manastirima Nikoljcu kod Bijelog Polja (oko 1560) i Pivi (1573-1586). U velikoj meri izgled spomenika zavisio je od tradicije, bilo da su naručioci poštovali izgled prethodnih ili da su se ugledali na stare crkve, kakva je bila Mileševa, koja je svojom raškom prostornom shemom s pevnicama poslužila kao uzor nizu spomenika u slivu Drine i njenih pritoka - Tronoše kod Loznice (1559), Majstorovine kod starog rudnika Brskova, Dobrilovine kod Mojkovca i dr.

Osobenu i značajnu graditeljsku celinu činile su monaške zajednice "male Svete Gore" u dolini zapadne Morave, živopisno razmeštene na padinama Ovčara i Kablara, čiji je duhovni i umetnički život cvetao tokom druge polovine 16. i čitavog 17. veka (manastiri Blagoveštenje, Nikolje, Sretenje i dr.).

Preko Save i Dunava nastavljalo se sa zidanjem trikonhalnih crkava u razvijenoj i sažetoj varijanti tzv. upisanog krsta s kupolom, kao što su Petkovica u Sremu (oko 170) i Novo Hopovo (1576), a isti tip hramova imali su i manastiri Papraća i Moštanica u Bosni (druga polovina 16. veka). Na raznim stranama, a posebno u primorskim krajevima, i dalje je negovan pomenuti izgled jednobrodnih crkava s prislonjenim lucima (Sveta Trojica u Brezovici kod Plava, Arhanđeo Mihailo i Sveti Sava u Velimlju kod Nikšića, Arhanđeo Mihailo u Petrovićima, Petkovica i Sveti Kliment u Mostaćima, Arhanđeo Mihailo u Aranđelovu kod Trebinja. i dr.).

S nadležnošću znatno proširenom i na oblasti društvenog a ne samo duhovnog života, obnavljana Pećka patrijaršija snažno je uticala na nacionalnu svest i pružala otpor islamizaciji. Njena shvatanja i poruke neposredno je izražavala umetnost. Pored sv. Simeona Nemanje i sv. Save, osnivača srpske države i samostalne crkve, na zidovima i ikonama predstavljeni su članovi dinastije Nemanjića i crkveni poglavari, a naročito srpski mučenici knez Lazar, koji se suprotstavio nadiranju Turaka, i Đorđe Kratovac, mladi zlatar, koji je, odbivši da primi muhamedansku veru, stradao na lomači.

Uz popravke i promene na starim zdanjima koje su se činile neophodnim, zamenjivan je i oštećeni zidni ukras na velikim spomenicima, najpre u samoj pećkoj patrijaršiji (1565), zatim u Bogorodičnoj crkvi u Studenici (1568), Gračanici (1570), Sv. Nikoli Dabarskom, Mileševi i dr. Njihovi slikari, daroviti i već iskusni, nisu bili bez neposrednih prethodnika. Još u vreme mitropolita Nikanora, u drugoj četvrtini 16. stoleća, nastale su freske u priprati Gračanice i naslikane izvanredne ikone Bogorodice s detetom i prorocima i Hrista s apostolima i portretom darodavca. Kao i kasnije, nakon obnove, ove slike impresivnih dimenzija imale su svoje uzore u delima "klasičnog" slikarstva prve polovine 14. veka.

Na ukrašavanju mnogobrojnih spomenika prostrane Pećke patrijaršije bili su angažovani različiti umetnici, mahom nepoznati po imenu. Nesumnjivo najveći među njima bio je monah Longin, slikar izuzetne kulture i pisac nadahnutih dela duhovne poezije. Vezan za sam vrh srpske pravoslavne crkve, Longin je, izgleda, učestvovao već u ukrašavanju pećkog narteksa, a zatim i drugih spomenika u kojima se nije potpisao. Dobro su, međutim, poznate njegove sjajno slikane ikone i čitavi ikonostasi u Pivi (1573), Velikoj Hoči (1577) i Lomnici (1577-1578), gde je na najvišim površinama ostavio i freske. U Dečanima, pored niza manjih slika od kojih su neke visile o čuvenom starom horosu, Longin je boraveći ovde u više prilika,, na jednoj velikoj ikoni, 1577., predstavio i svetog kralja Stefana Dečanskog, osnivača manastira, sa sedamnaest scena iz njegovog života. Bogatu pripovest propratio je natpisima koji su podrazumevali ne samo poznavanje neobične i nesrećne sudbine ovog vladara nego i njegove Službe, iz koje su pojedina mesta preuzeta.

Veštini lokalnih umetnika bilo je povereno ukrašavanje novih i doslikavanje starih spomenika. Njihov broj bio je znatan - Morača 1574-1578, Brezovica kod Plava 1567, Nikoljac oko 1570, Sveti Đorđe u Podgorici i dr. Od majstora poznatih po imenu isticao se tokom tridesetih godina svoga rada - krajem 16. i početkom 17. veka - pop Strahinja iz Budimlja slikajući u Trojici Pljevaljskoj, Pivi, Ozrenu, Morači i drugde.

Uporedo sa slikarima iz srpskih krajeva, na spomenicima Pećke patrijaršije radili su i zoografi iz dalekih južnih središta. Najznačajniji među njima poticali su iz Kostura ili su u njegovim ateljeima stekli veštinu. Njihov udeo odlikovala je još od kraja V veka nemirna i živopisna scena s bogatom slikanom arhitekturom i aktivnim tumačima prizora, pa se u istočnim eparhijama Srpske pravoslavne crkve, pre svega u okolini Skoplja, stil ovih majstora mogao pratiti tokom celog 16. veka (Sveti Đorđe u Banjanima 1548-1549), Sveti arhanđeli u Kučevištu 1591), a zatim i prvih decenija 17. stoleća, kada je poneki od njih već stizao i do Bosne.

U retkim prilikama i iz gradova na jadranskoj obali umetnici su pozivani da slikaju za pravoslavne vernike, uz obavezu da se drže "grčkog načina" rada. Jedan od ranih, ali značajnih primera predstavljaju freske Lovra Dobričevića u manastiru Savini kod Herceg Novog oko 1455. godine. Ugledni kasnogotički majstor je, vidi se, svoj izraz i, osobito, ikonografiju nastojao da prilagodi potrebama i shvatanjima Srpske pravoslavne crkve. U istom duhu je pola stoleća kasnije (1510) i njegov sin Vico, već sa vidnim uticajem renesanse, na poziv hercegovačkog mitropolita Visariona živopisao manastir Tvrdoš kod Trebinja. Dublju sintezu vizantijske likovne tradicije sa zapadnom činile su ikone koje su pojedini grčki majstori s Krita ili iz Venecije radili za pravoslavnu klijentelu na grčkim ostrvima, u jadranskom primorju i njegovom zaleđu.

Iskustva kritskog slikarstva koja su od tridesetih godina 16. veka preovladala na Svetoj Gori srpski monasi su rano upoznali, pa su Molivoklisiju, mali trikonhalni hram jedne hilandarske kelije blizu Kareje, već 1541. ukrasili majstori iz najužeg kruga čuvenog Teofana Krišćanina. U zemlji su ona, međutim, šire prihvaćena tek u sledećem stoleću, i to preko Georgija Mitrofanovića, člana hilandarskog bratstva. Ovaj vrsni umetnik tokom samo nekoliko godina izveo je freske i ikone u nizu manastira - Morači (1616 - 1617), Zavali (1619), Krupi, Dobrićevu, Svetom Dimitriju i trpezariji Pećke patrijaršije (1619-1620) i Donjoj isposnici u Studenici. U samom Hilandaru živopisao je npr. veliku trpezariju, iscrpno prikazavši, pored ostalog, život sv. Save po živopisnom izlaganju književnika Teodosija. Čisti i strogi stil škole oplemenjen je u njegovom delu ne samo ličnim senzibilitetom nego i iskustvima stečenim na putovanjima po srpskim manastirima čija je starija dela upoznao.

Velike zasluge za razvoj duhovnog i umetničkog života u prvoj polovini imao je patrijarh Pajsije (1614-1647) - obnavljani su hramovi, mahom skromnijih oblika, a njihova unutrašnjost islikavana i opremana umetničkim delima, a prepisivanje i ukrašavanje knjiga ponovo je doživelo uspon. U mnogim rukopisima lične beleške ovog uglednog crkvenog poglavara svedoče o njegovom zalaganju da se obogati književni fond.

U enterijerima crkava poseban su značaj imali duborezni ikonostasi, čiji se novi tip s Raspeća i likovima Bogorodice i Jovana Bogoslova u vrhu pojavio još početkom 16. stoleća. Vremenom se on razvio do složenih oblika i dobio raskošan izgled. Iznad prestonih ikona s carskim dverima predstavljen je gotovo redovno još Deisis (niz celih figura ili poprsja s Hristom, kome se u molitvi obraćaju Bogorodica, sv. Jovan Preteča i dvanaestorica apostola), a zatim i niz Velikih praznika.

Nekada strogi duborezni ukras na crkvenom nameštaju i, posebno, na ikonostasima slobodnije je u 16. i 17. veku prekriven ukrasom i obrazovao raznovrsne celine koje su bile različitog stilskog porekla. Kamena plastika pri tome je bila znatno skromnija i uglavnom svedena na obradu arhitektonskih detalja.

Sve vreme živeli su umetnički zanati koji su ostavili izvanredna dela u zlatarstvu, intarziji, vezu i drugde.

U Velikoj seobi 1690. godine, stanovništvo je ponelo sa sobom mnoge dragocenosti u nove krajeve na severu, a neke su, zbog žurbe ili ih straha, bile sakrivene s uverenjem da će tako biti najbolje sačuvane do povratka. Izuzetno su zato vredne, premda retke, ostave ove vrste, nalažene prilikom konzervatorskih radova. Među njima posebno vrednu celinu čine predmeti otkopani u manastiru Svetog Nikole u Banji kod Priboja s pravim remek-delima zlatarske veštine. Dosta skupocenih radova koje su monasi poneli sa sobom čuva se u riznicama fruškogorskih manastira. Neka od bratstava dala su im tada nazive po starim svetilištima u Srbiji iz kojih su izbegli (Ravanica i dr.).

// Projekat Rastko / Istorija srpske kulture //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]