|
|
 |
Stanko Trifunović, arheologSloveni žive u Panoniji još od antičkog dobaPredavanje u okviru teme "Slovenski predak", Bačka Topola, 26. 1. 1996.SADRŽAJOsobine i način života — kao Sloveni Spajanje starosedelaca sa pridošlima Sudbina istraživanja — neizvesna Skupština kod Slovena i Limiganata Bačka i Banat spadaju u jugoistočni deo Panonske nizije, čiji centralni i najveći deo ispunjava mađarska država, dok manje, rubne delove danas baštine Slovačka, Rumunija, Jugoslavija i Hrvatska. Pitanje porekla Slovena na ovom prostoru postavljeno je još davno, ali ni do danas ono nije ni izbliza rešeno. Uvreženo je mišljenje da Sloveni ovde žive od IX veka, pa se takve konstatacije danas nalaze u školskim udžbenicima i muzejskim postavkama. Sa severa, Panonija je okružena Velikopoljskom ravnicom, a sa severoistoka i istoka Karpatima iza kojih se nalazi velika Pridnjeprovska nizija. Obično se misli da su ovi prostori glavna ishodišta porekla Slovena. Shodno tome, Poljaci, Rusi i Ukrajinci su svoju slovensku prošlost istražili unazad do III veka stare ere. Na prostoru istočne Nemačke i Poljske, to je Pševorska kultura koja počinje u III veku stare ere, a završava se u V veku nove ere. U južnoj Rusiji i Ukrajini to je Zarubinjecka kultura koja počinje u III-II veku stare ere i završava se u II-III veku nove ere, a na nju se nastavlja Kijevska kultura, koja traje do V veka nove ere. Na prostoru jugoistočne Rumunije od II do V veka nove ere postojala je Černjahovska kultura, a od V veka kompleks naselja pod nazivom Ipotešti-Ćurel-Kindešti. Sve ove kulture su u arheologiji relativno dobro istražene, i protumačene kao slovenske, ili kao takve u kojima se mnogobrojni slovenski elemenat meša sa Germanima, Sarmatima ili romanizovanim stanovništvom. Na prostoru južno od Save, nekada, pre Rimskog Carstva, živeli su Iliri, a zapadno od Panonije Kelti. Sa stvaranjem rimske države na ovim prostorima, procesom romanizacije polako se gube etnički subjektiviteti, dok istorijska i arheološka nauka populacije na ovim prostorima istražuje kao Rimljane, ponekad se osvrćući na postojanje "domorodačkih" elemenata. Ta okolnost umnogome otežava prepoznavanje naroda koji su vremenom postajali Rimljani. Prostor Panonije zapadno od Dunava, takođe je ušao u rimsku državu, gde su Rimljani zatekli i pokorili Panonce. Ko su Panonci u etničkom smislu, ni do danas nije jasno. Na panonskom prostoru istočno od Dunava ostalo je da živi neko stanovništvo koje nauka nije dovoljno definisala. Jedino je poznato, opet u vezi sa rimskim osvajanjima, da su jugoistočni rubovi Panonske nizije ulazili u sastav dačke države koju su Rimljani pokorili. Ti nedovoljno poznati varvari, dočekali su nove pridošlice — sarmatska plemena, koja na ovaj prostor pristižu od polovine I veka nove ere. Za razliku od rimske države koja je imala moći da romanizuje stanovništvo, tj. da mu briše etničke osobenosti, Sarmati kao nomadski narod, to nisu mogli. Oni su se onima koje su zatekli nametnuli kao neka vrsta gospodara, a prema rimskim granicama nastupali su kao vojni faktor, kako su ih i zabeležili mnogi rimski pisani izvori. Sarmatska plemena su dolazila u više talasa, a svi zajedno su u Panoniji dočekali Hune, odnosno plemenski savez raznih naroda, na čijem su čelu bili Huni u prvim decenijama V veka. Dolaskom Huna u Evropu, pomenute slovenske kulture u okruženju Panonske nizije (pševorska, kijevska i černjahovska) doživele su velika razaranja. Drastično je pao životni standard, ali se u etničkom sastavu skoro ništa nije promenilo. Na istim prostorima nastale su nove kulture, kao što su Praška, Penjkovska, Koločinska i druge, koje su takođe slovenske. Pod udarom Huna i drugih naroda u njihovom savezu, došlo je do pomeranja samih Slovena unutar ovog velikog prostora, od Crnog mora do Baltika, ali se pokazalo da su ovi moćni nomadi bili toliko malobrojni, da nisu mogli ni izbliza da utiču na promenu etničke strukture stanovništva. Napokon, ovaj prostor je i do danas ostao manje-više neizmenjen u etničkom smislu. Huni su u Panoniji, zapadno od Dunava, kako je već rečeno, zatekli rimsku kulturu. Naravno pre toga morali su da unište naselja na prostoru istočno od Dunava. Na tom prostoru istočne Panonije, za antički period do Huna, nije definisana kultura u arheološkom smislu, kao što je to slučaj sa već navođenim kulturama severno i istočno od panonsko-karpatskog basena. Postoje pokušaji da se navedeni prostor i vreme prikažu kao sarmatska kultura, iako o tome u naučnom svetu za sada ne postoji celovita studija. Treba reći, da o istom problemu, mađarska i rumunska arheologija imaju različita mišljenja, dok je jugoslovenska arheologija uglavnom preuzela gledišta mađarskih kolega, bez naučno-kritičkog osvrta prema datoj problematici. Sva navedena gledišta formirana su na temelju vrlo skromnih istraživanja u toj oblasti. Posle relativno kratke hunske vlasti, kada se 454. godine hunski savez plemena raspao, istorija ne beleži značajnija događanja, sve do dolaska Avara u Panoniju 567. godine. Naravno ni oni nisu došli na prazan prostor, već su zatekli neko stanovništvo kome su nametnuli vlast. Ako sumiramo napred izneto, period od prvih šest vekova nove ere možemo podeliti i na nekoliko glavnih etapa: I — Antički period do dolaska Huna 418. ili 425. godine koji traje oko 350 godina. II — Vreme hunske vladavine od 425. do 454. godine, koji traje svega 30 godina. III — Period posle raspada hunskog saveza, do dolaska Avara 567. godine, koji traje nešto više od jednog veka. IV — Vreme Prvog Avarskog kaganata od 567. do 626. godine. Prvu od ostale tri etape deli veliki rez, koji označava raspad antičke civilizacije na ovom prostoru, i pojavu novog, srednjovekovnog razdoblja koje započinje Velikom seobom naroda. Da pogledamo šta kažu neki od pisanih izvora koji se po svojim geografskim odrednicama mogu vezati za ovaj prostor, a daju nešto više podataka nego što su to činjenice o vojnim pobedama i porazima. POJTINGEROVA KARTA — nastala verovatno u IV veku, a u sebi sadrži podatke iz ranijih perioda, na jednom svom delu koji se odnosi na prostor gornje Tise, ima ubeležene Venedi-Sarmate. Još od I veka Venedi je uobičajen naziv za Slovene. To bi značilo da Sloveni i Sarmati u to vreme žive pomešani na pomenutom prostoru, ili da se Slovenima dodaje ime Sarmati zato što žive u Sarmatiji, velikom prostranstvu srednje i istočne Evrope koga su Rimljani tako zvali. AMIJAN MARCELIN — pisac Istorije iz IV veka, na jednom mestu govori o prostoru današnjeg Banata i Bačke, što se može shvatiti iz geografskih odrednica koje pominje. Kaže da tu žive "slobodni" i "ropski" Sarmati. Slobodne Sarmate opisuje kao konjanike, često sa dva konja sa oružjem i oklopima koji su dobro poznati kod Sarmata, a likovno su i prikazani na Trajanovom stubu u Rimu. Opis "ropskih Sarmata" odnosno Limiganata je sasvim drugačiji. Oni žive kao seljaci-zemljoradnici i stočari, i grade stalna naselja u kojima ima čvrstih brvnara i lakih krovinjara. Ne ističu se posebno opisom oružja, a među njima je izgleda malo konjanika. Oni među sobom imaju veće staraca, seoskih prvaka koje odlučuje o najvažnijim pitanjima kao što su rat i mir. "Ropski Sarmati" (Limiganti) su se pobunili protiv svojih gospodara — "Slobodnih Sarmata", pa su i pored intervencije rimske vojske koja je štitila interese svojih saveznika ("Slobodnih Sarmata"), ostali da žive na prostoru Banata, pri čemu su jednom prilikom čak pokušali da ubiju rimskog cara, koji je jedva izvukao živu glavu. Sve se to dešava u prvoj polovini IV veka. RETOR PRISK — vizantijski dvorski službenik, koji 448. godine učestvuje u vizantijskom carskom poslanstvu na Atilin dvor, opisuje stanovništvo današnjeg Banata i Bačke. Iz opisa se vidi da ti stanovnici imaju naselja na terenima blizu voda — reka, jezera i močvara, i da se prevoze kolima, ali i splavovima i monoksilima u čemu su vrlo vični. Žive kao zemljoradnici, pa umesto žita seju proso, a umesto vina piju medovinu. Od ječma prave piće koje se zove kamon (verovatno se radi o pivu). Odeveni su vrlo skromno. Ovi ljudi ne govore ni hunski ni gotski, ni grčki, ni latinski jezik. Prisk jedino ne imenuje ovo stanovništvo. JORDAN — službenik na carigradskom dvoru, a kasnije episkop, u svojoj Istoriji Gota u VI veku, koristeći podatke pisaca iz V veka, govori o prostoru na kome žive Sloveni. To je prostor od grada Noviedunuma i Mursijanskog blata do Dnjestra. Grad Noviedunum za sada nije ubiciran, ali Mursijansko blato ne može biti ništa drugo do Kopački rit blizu Osijeka. U antičko doba Osijek se zvao Mursa. Sasvim je jasno da područje Bačke i Banata ulazi u taj veliki međuprostor Mursijansko blato — Dnjestar. Istočno od Slovena po Jordanu žive Anti, a zapadno od njih Venedi. I jedni i drugi su u stvari Sloveni tj. istočni i zapadni Sloveni. PROKOPIJE — dvorski službenik u Carigradu, u delu Gotski rat, između ostalih događaja, opisuje veliku provalu Slovena u Ilirik 551. godine. Sloveni su tada strašno opljačkali Ilirik, i bežeći pred vizantijskom vojskom oni plaćaju Gepidima, koji su tada u Sremu, zlatnik po glavi, da bi prešli na svoju teritoriju. Znači, njihova teritorija u to vreme mora biti Bačka ili Banat, ili i jedno i drugo, s obzirom da su to oblasti koje se neposredno naslanjaju na Srem. MENANDAR — dvorski pisac, opisuje početak avarske opsade Sirmijuma 579. godine, kada se gradi most preko Save. Svakako da su ga gradili Sloveni koji su i tamo i iz drugih izvora poznati kao vični u tim poslovima, a ne Avari koji kao vojska i kao narod funkcionišu isključivo na kopnu. TEOFILAKT SIMOKATA — sekretar cara Iraklija, govori da su Avari 593. godine hteli da opsednu Singidunum, i da su za tu svrhu naterali Slovene da prave most preko Dunava. Tada su takođe gradili ponton preko Save kako bi Avari provalili u Ilirik. Simokata takođe opisuje pohod vojskovođe Priska protiv Avara u Banat i Bačku 600. godine. U više navrata Avari su pobeđeni, a kao konačan ishod je mnogo pobijenih varvara među kojima ogroman broj Slovena, i zarobljenika među kojima i 8000 Slovena. Ostalih varvara je znatno manje, a naravno, svi su zarobljeni na prostoru današnjeg Banata i Bačke. Osobine i način života — kao SloveniU pokušaju da izvučemo neke zaključke iz navedenih izvora, moglo bi se kazati sledeće: Za svaku od četiri navedene etape imamo bar po jedan pisani izvor koji ili direktno govori o Slovenima, u konkretnim geografskim i istorijskim odrednicama, ili govori o stanovništvu koje ne imenuje, ali koje po navedenim osobinama, i načinu života najviše liči na Slovene, a pri tome je zbog izrečenih osobina, isključena svaka mogućnost da se radi o nekom od nomadskih naroda, bilo da su to Sarmati, Huni ili Avari. Svi navedeni izvori nastali su od autora koji su bili savremenici zbivanja o kojima govore, ili su čak bili i neposredni učesnici opisanih događaja, kao što je to slučaj sa retorom Priskom koji je lično putovao na Atilin dvor. To daje veliki značaj izvorima o kojima je reč a same izvore čini mnogo verodostojnijim nego što su to neki drugi. Svaki od ovih izvora, šire gledano, tiče se prostora Panonije, ali se oni vrlo određeno odnose na prostore današnje Bačke i Banata. Iz pomenutih izvora mogu se izvući zapažanja koja se direktno odnose na način života Slovena ili stanovništva koje se ne imenuje, ali po osobinama asocira na Slovene. Prvenstveno, to je položaj naselja koji se uvek odnosi na mesta pored reka ili ostalih voda, a sa tim u vezi i tipično slovenska snalažljivost na vodi. Pravljenje mostova, splavarenje i vožnja monoksilima je upadljiva razlika u odnosu na sve nomade koji u različitim epohama žive zajedno sa Slovenima. Sama staništa Slovena su različita — od lakih krovinjara, koliba, zemunica do čvrstih brvnara i daščara, ali je jedno zajedničko — to su stalna naselja. Sa tim u vezi je i vezanost tog stanovništva za zemlju tj. njene plodove. Nomadi, nisu vezani za zemlju, niti su bilo gde zabeleženi da prave stalna naselja. Odevanje tog sedelačkog stanovništva u odnosu na nomade-ratnike je vrlo skromno i jednostavno. Svih ovih šest vekova, na panonskom prostoru, provlači se jedno pravilo. Neko stanovništvo, napred opisano, koje je sedelačko, uvek živi sa nekim nomadima, izdržava ih svojom zemljoradničko-stočarskom privredom koja može da obezbedi viškove hrane i ostalih dobara. Oni nomadima u pohodima na Carstvo, Rimsko ili Vizantijsko, pomažu svojom brojnošću i raznim veštinama koje nomadi nemaju. U antičko doba to su "Ropski Sarmati" sa "Slobodnim Sarmatima", u vreme Atile to su uvek neki neimenovani sa Hunima, a u VI veku to su Sloveni sa Avarima. Nemamo ni jednog pisanog izvora koji govori kada i odakle su ti seljaci, zemljoradnici došli. Naprotiv, za sve nomade, od antičkog doba pa do dolaska Mađara u Panoniju, zna se približna, a najčešće i tačna godina njihovog dolaska. Pogledajmo sada šta je arheologija do danas utvrdila o problemu porekla Slovena u Panoniji na osnovu istraživanja u Bačkoj i Banatu. Pre svega, treba reći da o postavljenom problemu sa arheološke strane znamo vrlo malo. Do 1994. godine na celom prostoru Banata i Bačke znalo se za svega dve kuće iz vremena od V do VII veka. Iz perioda III-IV veka poznato je nešto više kuća, ali skoro ni jedna od njih nije publikovana. Za naselja III-IV vek, koja su po podacima sa rekognosciranja terena vrlo brojna, smatra se da su sarmatska iako nema ni jedne naučno tretirane kuće iz tog perioda. Do takvog mišljenja se došlo povezivanjem naselja III-IV veka sa istovremenim nalazima iz grobova, kojih su puni muzeji u Vojvodini. Grobovi su objašnjeni kao sarmatski, iako ni do danas u jugoslovenskoj stručnoj literaturi nema ni jednog groba publikovanog potpuno na arheološki način. O naučnim sintezama da i ne govorimo, kada je reč o ovoj problematici. Nikada nije postojao bilo kakav arheološki projekat koji bi tretirao problematiku Slovena u Panoniji ni u antičkom dobu, ni u ranom srednjem veku. Pre dve godine, na inicijativu i materijalnu podršku Ministarstva kulture Republike Srbije i Izvršnog veća Vojvodine, Muzej Vojvodine je odgovorio programom "Arheološka istraživanja slovenskih naselja u severnoj Bačkoj i severnom Banatu". Krenulo se, praktično od nule, a do sada su prošle svega dve istraživačke sezone od po tri-četiri meseca terenskih radova godišnje. U istraživanja je uključen dr Đorđe Janković sa Katedre za srednjovekovnu arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, kao stručni konsultant istraživačkog tima kojim rukovodi Stanko Trifunović kustos-arheolog Muzeja Vojvodine. Studenti arheologije Filozofskog fakulteta u Beogradu obavili su najveći deo posla u ovim istraživanjima, čime su stekli iskustva koja će, nadamo se, uticati da se deo njih usmeri u svom daljem radu na probleme slovenske arheologije, za koju jedva da imamo odgovarajući kadar u celoj državi. Do sada, iskopavanja su vođena na pet arheoloških lokaliteta iz ove oblasti. Za razliku od navođenja istorijskih izvora pokušaćemo da krenemo obrnutim redosledom, od najmlađih nalazišta ka starijim. Spajanje starosedelaca sa pridošlima"VIŠNjEVAČA" kod PADEJA — arheološko nalazište koje hronološki pripada IV etapi u prethodno navedenoj podeli tj. vremenu Prvog Avarskog kaganata. Radi se o naselju koje se nalazi na jednoj gredi u ritskom pojasu oko ušća reke Zlatice u Tisu. Naselje je imalo stambeni deo gde je istražena jedna kuća tipa zemunice, ukopana 2 m od sadašnje površine tla. Kuća je imala tri prostorije, od kojih je najveća bila ukopana na dva nivoa, a na jednom od zidova je imala ukopanu kalotastu peć. Do ove, nalazila se manja prostorija iz koje se ulazilo u ostavu — trap, koji je bio kruškolikog oblika. Na drugom kraju lokaliteta postojao je “industrijski” deo naselja u kome je istražen deo površinskog kopa lesnog zemljišta. Reč je o velikim jamama nepravilno iskopanim koje se nastavljaju jedna na drugu. U njima, kao i na celoj površini lokaliteta pronađeni su znatniji uzorci gvozdene zgure, što svedoči o ozbiljnoj metalurgiji gvožđa. S obzirom da lesno zemljište sa ovog lokaliteta nije pogodno za modelovanje posuda, a isključena je i njegova upotreba za gradnju kuća, postoji opravdana pretpostavka da se sa ovog kopa dobijao mineral (hematit ili limonit) iz koga je dobijano gvožđe. Pored metalurgije, stanovnici ovog naselja bavili su se zemljoradnjom, stočarstvom, lovom i ribolovom, kao osnovnim privrednim granama. Kao dokaz tome služe otisci žitarica u grnčariji, brusevi i žrvnjevi, tegovi za mreže i obilje životinjskih kostiju iskopanih na ovom nalazištu. Pored toga, bavili su se tkanjem, krojenjem i šivenjem, izradom grnčarije i verovatno obradom drveta. Grnčarija s jedne strane pokazuje izvesne analogije sa Podnjeprovskim kulturama tog doba — Penjkovska i Koločinska, a sa druge strane sa slovenskim nalazima iz Argosa, Olimpije i okoline Mostara. Preko grnčarije naselje se može datovati u kraj VI ili sam početak VII veka, i povezati sa podacima iz pisanih izvora koji govore o Slovenima u zajednici sa Avarima i Slovenima koji prodiru krajem VI veka sve do Grčke. Sada je jasno da se taj prodor ne vrši samo preko donjeg Dunava, već i preko srednjeg Dunava, pa dalje dolinom Morave i Vardara, sve do Peloponeza. "RITSKA DOLINA" kod KOLUTA — arheološko nalazište koje se nalazi na obali velikog rita koji stvara Dunav na ovom potezu. Na lokalitetu su istražene dve kuće — jedna nadzemna a druga poluukopana. Nadzemna kuća je najverovatnije bila brvnara ili daščara, sa ognjištem unutar i drugim ognjištem van kuće. Poluukopana kuća je bila ovalne osnove, sa stubovima po ivici koji su držali zidove i krov koji su bili od pletera i lepa. Grnčarija pronađena u ovim objektima ima bliske analogije sa istovremenim nalazima VI veka na prostoru jugoistočne Rumunije — oko Bukurešta. Kolege u Rumuniji su istraživale više ovakvih naselja i ceo kompleks naselja su nazvali Ipotešti-Ćurel-Kindešti. Etnički sastav ovih naselja je objašnjen kao mešavina Slovena sa autohtonim romanizovanim stanovništvom. Grnčariju rađenu gnjetanjem, bez vitla, pripisali su Slovenima, dok je keramika rađena na vitlu pripisana romanizovanom stanovništvu. Na lokalitetu “Ritska Dolina” takođe postoje takve vrste grnčarije, ali bi ceo kontekst mogli objasniti kao slovensko naselje u kome se nalazi grnčarija rađena gnjetanjem kao domaći proizvod, posude na brzom vitlu kao uvezena vizantijska roba. Po osobinama grnčarije, kao i upoređivanjem sa ostalim nalazištima, ovo naselje bi se moglo datovati približno u sredinu VI veka tj. u vreme III etape u navedenoj podeli. To je približno vreme u kome Prokopije opisuje događaj kada Sloveni beže sa plenom preko gepidske teritorije 551. godine. Treba samo dodati da ostali nalazi ukazuju na zemljoradničko — stočarski način života u stalnim naseljima. "BAĆAN" kod KOLUTA — arheološki lokalitet na jednoj od okuka rečice Plazović. Na lokalitetu je iskopana jedna zemunica, a po pokretnim nalazima mogla bi se datovati u sredinu ili drugu polovinu V veka. O ovom nalazištu samo toliko jer je iz istog perioda kao i sledeći lokalitet koji je istražen u znatno većem obimu. "STUB 76" kod HORGOŠA — arheološko nalazište koje se nalazi na ostrvcetu koje opasuje ritski pojas voda koje ističu iz jezerceta Madaraš u Mađarskoj. Ovo je slovensko naselje sa do sada najvećom istraženom površinom u Vojvodini od preko 1000 m2. Stambeni objekti, kuće, kojih je do sada istraženo deset, različitih su oblika i dimenzija. Skoro sve su ukopane, osim jedne koja je nadzemna. Neke od njih imaju vatrišta unutar ili pored same kuće. Pošto na ovom lokalitetu postoji više faza života, može se reći da je od deset kuća izdvojeno šest iz jedne od faza, koje su isto orijentisane. Četiri od njih su u jednom redu, dok su dve verovatno pripadale drugom, paralelnom redu. Ispred niza od četiri kuće postojao je red drvenih stubova koji su od stambenog dela odvajali neku vrstu javnog prostora, možda neku vrstu trga, na kome su do sada istraživana dva objekta posebne namene. Jedan od tih objekata istražen je u celosti i zaključeno je da se radi o odbrambenom objektu tj. drveno-zemljanoj kuli. Kula je stajala u slobodnom prostoru, izgleda negde na sredini naselja. Njeni zidovi bili su građeni od dva reda balvana, debljine 40 do 60 cm, čiji je međuprostor bio ispunjen zemljom. Tako se dobijao zid prosečne debljine 1,20 do 1,40 m. Unutrašnji prostor kule bio je dimenzija 4 sa 5 m. Na svega nekoliko metara od kule istražen je deo objekta, kružne osnove, koji je imao prečnik oko 10 m. Objekat je bio delimično ukopan u zemlju a na njegovom dnu je pronađen rov za jedan red uspravno poređanih trupaca. Za sada nisu pronađeni konstruktivni delovi koji bi mogli služiti za eventualnu krovnu konstrukciju ovako velikog objekta. Stiče se utisak da je reč o ograđenom prostoru pod vedrim nebom. Nije isključeno da se radi o paganskom svetilištu, iako ipak treba sačekati rezultate istraživanja celokupnog objekta. Pored ovih objekata pronađen je i deo drvene ograde naselja sa osmatračnicom. Pokretni arheološki nalazi takođe govore o zemljoradničko-stočarskom stanovništvu koje živi slično stanovnicima opisanim na prethodnim nalazištima. Grnčarija pokazuje da u ovom naselju žive dve grupe stanovništva. Jedni su domorodačko stanovništvo koje je preživelo hunsku najezdu, i sa drastično smanjenim standardom nastavilo da živi pod hunskom vlašću, a i posle njih na istom prostoru. Drugi su sasvim sigurno novopridošli, i to sa prostora Podnjeprovlja, gde se u to vreme završava Kijevska, a počinju Penjkovska i Koločinska kultura. Obe grupe u Horgošu žive kao najbliži srodnici, što se manifestuje istim načinom života. Postojanje javnog dela naselja sa objektima tako posebne namene kao što su navedeni, kao i izvesna pravilna organizacija kuća u stambenom delu naselja, govori mnogo o organizaciji slovenskog društva u to vreme. Međutim ta tema bi zahtevala posebnu raspravu. Ovo naselje pripadalo bi II ili početku III etape u iznetoj podeli, približno vremenu Priskovog opisa puta vizantijskog poslanstva na Atilin dvor. "CIGLANA" kod PADEJA — arheološko nalazište koje je locirano u ritskom pojasu oko reke Zlatice. Na ovom lokalitetu, koji se inače uništava radom savremene ciglane, istraženo je nekoliko skeletnih grobova i deo naselja sa ostacima tri kuće i više ekonomskih prostorija. Grobovi su datovani novcem Konstancija II u vreme oko polovine IV veka, a možda zalaze i u drugu polovinu IV veka. Skeleti kao inventar sadrže čisto rimski arheološki materijal. Naselje se može datovati u drugu polovinu IV veka ili sam početak V veka, pre najezde Huna, zato što se jasno uočava da su ukopani objekti u naselju oštetili neke od grobova, pa su samim tim od njih i mlađi. Zanimljivo je da se na ovom naselju uočava tipizirana organizacija domaćinstva, koje se sastoji od jedne zemunice i nekoliko grupisanih ekonomskih prostorija u vidu trapova. Stanovnici ovog naselja živeli su kao zemljoradnici i stočari koji su, kao i ranije opisani narodi, skladištili svoju hranu i gradili stalna naselja. Međutim, za razliku od naselja iz vremena Huna ili posle njih, grnčarija iz ovog naselja pokazuje daleko viši standard. Pored uvezenih rimskih posuda tu su i posude domaće izrade, koje za rimskim skoro i ne zaostaju po kvalitetu. Rađene su na brzom vitlu i pečene u grnčarskim pećima, a ne na otvorenom ognjištu kao što je to činjeno kasnije. Znači ovo bi bilo naselje iz I etape po navedenoj podeli, i njegov kraj se može dovesti u vezu sa hunskom najezdom početkom V veka. Ovom nizu arheoloških nalazišta trebalo bi dodati još jedno, koje takođe pripada I etapi, a nalazi se u južnom Banatu. "CIGLANA" kod BARANDE — arheološki lokalitet, naselje koje se datuje novcem u prvu polovinu IV veka, i može se dovesti u vezu sa Limigantima — "Ropskim Sarmatima", za koje doznajemo iz već pominjanog opisa Amijana Marcelina. Naselje je spaljeno, i verovatno je stradalo u rimskoj akciji protiv Limiganata koja je već pominjana na početku ovog izlaganja. Kuće su bile nadzemne brvnare, i poluukopane — kolibe, kako ih Amijan Marcelin i opisuje. Stanovnici su se takođe bavili zemljoradnjom i stočarstvom. Na ovom lokalitetu pored mnogih drugih predmeta, pronađeni su ostaci dve neobične posude vredne pomena. Posude su jedini kružni otvor imale na zidu sa strane, a preko takvog otvora su verovatno bile spojene. Po svoj prilici služile su za neku vrstu vrenja, ili eventualno destilacije, što znači za pravljenje neke vrste alkoholnog pića. Sudbina istraživanja — neizvesnaTreba podsetiti, da u jedan vek mlađem Priskovom opisu, 448. godine, nailazimo na podatak da neko stanovništvo, na istom prostoru južnog Banata, umesto vina pije medovinu, a od ječma pravi piće koje se zove kamon. Kao mala digresija, neka posluži podatak da u savremenom procesu pivarstva postoji deo koji se na srpskom jeziku zove komljenje. Uz ove posude pronađena je i neuobičajena koncentracija malih posuda, čaša i čašica. Ovim podacima završava se ovaj sumaran pregled arheoloških podataka dobijenih iskopavanjima u Bačkoj i Banatu u poslednje dve do tri godine, a koja su se odnosila na problematiku porekla Slovena. Pri kraju, trebalo bi skrenuti pažnju na neka zapažanja, koja bi mogla biti od koristi u daljem istraživanju porekla Slovena. Gledajući unazad od VII veka, jasno je da prisustvo Slovena u Bačkoj i Banatu, u periodu pod Avarima i u periodu posle hunske dominacije, do dolaska Avara nije sporno. Sloveni se spominju u savremenim istorijskim izvorima, a mogu se i arheološki pratiti na lokalitetima "Višnjevača" i "Ritska dolina". U periodu pod Hunima Sloveni su takođe nesumnjivo prisutni na ovim prostorima, iako se pod imenom Sloveni još ne pominju. Međutim Priskov opis, kao i arheologija tog perioda, apsolutno dokazuju boravak Slovena na prostoru današnje Vojvodine. Kontinuitet u sedelačkom načinu života, kako to pokazuju arheološki nalazi, govori u prilog tezi da Sloveni žive u Banatu i Bačkoj i u antičko doba, ili da neki narod koji ne nosi ime Slovena, ali živi njima slično, učestvuje u etnogenezi Slovena na panonskom prostoru, koja svoje završne forme dobija negde u IV i V veku. Naime, činjenica je da se ime Slovena u pisanim istorijskim izvorima ne pominje pre V veka. Arheologija, koja pisane izvore koristi samo kao pomoćnu građu a osnovne izvore dobija iz podataka o materijalnoj, a delom i duhovnoj kulturi naroda na širokom geografskom i hronološkom prostoru, konstatuje veliki stepen sličnosti kultura srednje i istočne Evrope u ranom srednjem veku, ali i u antičkom dobu. U taj prostor ulazi i onaj deo Panonije koji je ostao van domašaja rimske države. Zbog toga, pitanje porekla Slovena uopšte, pa i u Panoniji, možda ne bi trebalo posmatrati kao pitanje njihovog dolaska odnekud u ovom ili onom veku. Seoba je naravno bilo oduvek, pa među njima je i ona u VI veku koju smo učili, ali treba podvući da se ona odnosi na balkanski prostor. Panonski prostor je sasvim druga geografsko-istorijska celina, u kojoj je antičko stanovništvo početkom srednjeg veka moglo učestvovati u procesu stvaranja nacionalne ili nadnacionalne svesti, tj. svesti o pripadanju jednoj, velikoj grupi naroda — slovenskoj, koja je svoju zajedničku viševekovnu kulturu u IV i V veku krunisala zajedničkim imenom. Zadatak savremene arheologije je da krene u istraživanje tog procesa. Možda će nam rezultati tih istraživanja, kada postanu javni, vratiti makar deo, u dobroj meri izgubljene, svesti o zajedničkom poreklu. I na kraju završio bih jednim apelom. Dalja sudbina istraživanja porekla Slovena u nas je krajnje neizvesna. Pre svega zbog skromne materijalne podloge ali i zbog malog broja zaposlenih u ovoj oblasti. I do sada su uz nadležne državne institucije, sponzori bili ti koji su obezbeđivali deo sredstava za arheološka istraživanja. Oduvek su poslenici kulture bili u nezahvalnoj prilici ili neprilici da ištu pomoć za kulturu. Ovim se pridružujem mojim prethodnicima. Program istraživanja slovenskih naselja u Banatu i Bačkoj će morati da traje još dugo, a kojom brzinom će donositi rezultate ne zavisi samo od arheologa. Potvrde u izvorimaSkupština kod Slovena i LimiganataSlovenima i Antima, ne vlada jedan čovek nego od davnina žive u demokratiji i stoga se kod njih na zajedničkom skupu svršavaju kako povoljni tako i nepovoljni javni poslovi... (Prokopije, Gotski rat /VI vek/ — Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 26) ... Limiganti ("Ropski Sarmati", prim. prir.) su se dugo kolebali da li da se usprotive ili da mole za milost (rimskog cara, prim. prir.), jer su imali ozbiljnih razloga i za jedno i za drugo. Na kraju, posle skupa seoskih prvaka, preovladalo je mišljenje da se predaju... (Amijan Marcelin, Istorija /IV vek/, — Izvori za Blgarskata Istorija II, Sofija 1958, 127) Huni...Nikad se ne zaklanjaju ni u kakvim zgradama, već ih izbegavaju kao grobove. Kod njih se ne mogu naći čak ni šiljaste trščane kolibe... Niko od njih ne ore, niti se prihvata ručice pluga... Na kolima u kojim stanuju, žene im tkaju onu ružnu odeću, tu imaju odnose sa muževima, porađaju se i doje decu sve dok ne odrastu... (Amijan Marcelin, Istorija /opis Huna/ — M. Dušanović, "Geografsko-etnografski ekskursi u delu Amijana Marcelina", Beograd 1986, 79-80) SloveniSela Slovena i Anta leže na rekama jedno do drugog i u uzajamnoj vezi, tako da među njima nema razmaka vrednog pomena, a u blizini su im šume ili močvare ili ritovi... ...Ima u njih obilje svakojakih životinja i u kamare spremljenih poljskih proizvoda, naročito prosa i žita... (Pseudomavrikije, Strategikon /kraj VI — početak VII veka/ , Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 131, 132, 139) O autoruStanko Trifunović (r. 1964. u Nišu) jedan je od retkih arheologa u srpskim zemljama koji se kao osnovnom vokacijom bave istraživanjem Slovena. Diplomirao na Katedri za srednjovekovnu arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu 1989. Za diplomski rad dobio nagradu Narodnog muzeja u Beogradu. Na postdiplomskim studijama sa temom "Materijalna kultura Srba u južnoj Ugarskoj od XIII do XVI veka". Od 1993. godine zaposlen u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu kao kustos-arheolog, od kada i samostalno vodi arheološka iskopavanja na više lokaliteta u Bačkoj i Banatu, iz oblasti slovenske arheologije III do X veka. Učestvovao na naučnom skupu "Srednjovekovna i slovenska arheologija u Vojvodini 1994, a učesnik je Međunarodnog kongresa za slovensku arheologiju u Novgorodu, Ukrajina (avgust 1996). // Projekat Rastko / Arheologija // |