|
|
 |
|
 |
Elektronsko izdanje
Zajednički poduhvat TIA Janus i Ars Libri
Ars libri i Kremen
Beograd
2001
Biblioteka Lavirint
Knjiga 10
Teza o tesnim etničkim i kulturnim vezama između Evrope i orijenta ugrađena je u same temelje arheologije. Iako prvobitno zasnovana samo na predrasudama nauke XIX veka, na prime na uverenjima da je Azija kolevka čovečanstva ili da je Mesopotamija ishodište civilizacija, ta teza je već početkom XX veka prerasla u aksiom Ex Oriente lux. Kako je gotovo istovremeno prihvaćena i difuzionistička teorija o nastanku kultura, to je prva polovina XX veka protekla u naporima arheologa da utvrde puteve i vreme širenja ljudskih zajednica i kulturnih dobara iz prednje Azije prema Evropi.
Sve je to došlo do izražaja i u raspravama o poreklu neolitskih kultura Evrope. Vodeći arheolozi – M. M. Vasić, G. Čajld, V. Milojčić i F. Šahermajer – založili su se za tezu o presudnom uticaju Orijenta na formiranje i razvoj neolitskih kultura jugozapadne Evrope bilo putem migracija stanovništva, bilo putem kolonizacije ili putem difuzije kulturnih dobara i ideja. Taj model, koji na jednostavan način razrešava jedan od krucijalnih problema evropske praistorije, odmah je široko prihvaćen. Zavisno od raspoloživih arheoloških nalaza, u tom modelu samo su menjane lokacije ishodišta neolitske kulture i trase puteva kojima se ona širila od prednje Azije prema Egeji i Balkanu. Tako je neolitska kultura Tesalije (Sesklo kultura) najpre povezivana sa centralnoazijskim nalazištem Anau, da bi kasnije Šahermajer, upoređujući keramiku Seskla sa keramikom Tel Halafa i Samare, zaključio da sve keramičke forme, dekorativni motivi i ostala kulturna dobra u Tesaliji imaju svoje uzore u prednjoj Aziji. Samo nekoliko godina kasnije, posle otkrića prvih neolitskih naselja u Anadoliji, isti autor je na osnovu poređenja tesalijske neolitske keramike sa keramikom Čatal Hijika i Hadžilara smelo zaključio: "Više ne može biti sumnje da u Grčkoj imamo posla s jednom graničnom provincijom koja pripada dalekoj neolitskoj i halkolitskoj kulturi Anadolije".[1]
Vajnberg, Teokares, Milojčić, Garašanin, Titov i Melart postavili su slične teze. Čak i oprezni Čajld gledao je na Anadoliju kao na ispruženu ruku Azije prema Evropi i da bi to potkrepio prisećao se "kraljevskog puta" kojim je persijska vojska marširala prema Trakiji i Grčkoj. Tako se vremenom u diskusijama o poreklu neolitskih kultura jugoistočne Evrope iz starog aksioma Ex Oriente lux iskristalisao novi aksiom Ex Anatolia lux.
Uvažavanje tog aksioma i danas je veliko. Arheološki nalazi mahom se tumače sasvim jednostrano: uočavaju se samo sličnosti između neolitskih kultura Balkana i neolitskih kultura Anadolije, a predviđaju se velike i brojne razlike. Međutim, baš te sličnosti i razlike pokazuju da su etnički i kulturni odnosi između Balkana i Anadolije u prošlosti bili i veoma složeni i veoma promenljivi, kao i da dug Evrope Aziji nije veći od onog koji Azija duguje Evropi. Jer, treba se prisetiti da nije samo persijska vojska marširala preko Anadolije prema Evropi, već i da su trupe Aleksandra Velikog proširile helensku kulturu do Mesopotamije i Indije.
Teško je izložiti ukratko sve sličnosti i razlike između mezolitskih i neolitskih kultura Balkana i Anadolije. Prethodno treba istaći neke činjenice koje se moraju uzeti u obzir prilikom ocene nastanka i razvoja neolitskih kultura u jugoistočnoj Evropi, a posebno u kontinentalnom delu Balkanskog poluostrva koji se inače geomorfološki i geografski jasno odeljuje od Egeje i Anadolije i široko otvara prema Panoniji, Transilvaniji i Vlaškoj niziji.
Najpre treba istaći da su već sa geografskog i geomorfološkog stanovišta Balkan i Anadolija posebne, jasno odeljene oblasti i da je svaka od njih razdeljena na veliki broj geografskih celina. Evroazijski karakter Balkanskog poluostrva proizilazi samo iz konfiguracija obala Egejskog mora i egejskih ostrva, tj. samo iz reljefa njegovih perifernih delova. Kontinentalni blok i Balkanskog poluostrva i Anadolije jasno se razgraničava od primorskog pojasa. Iz tih razloga obe te oblasti pretežu geografske osobine izolovanja i odvajanja nad geografskim osobinama spajanja i prožimanja. Već te geografske činjenice dovode u pitanje mogućnost velikih, čestih i brzih migracija a istovremeno objašnjavaju regionalni partikularizam izražen u kulturama pomenutih oblasti kako u praistorijskim tako i u istorijskim epohama.
Kulturni partikularizam jasno se uočava i na Balkanu i u Anadoliji već u poznom glacijalu i ranom holocenu, između 12. i 6. milenijuma pre nove ere. U to vreme u Anadoliji se može pratiti razvoj samo jedne kulture, teritorijalno ograničene na oblast Antalija. Na Balkanu se, međutim, razvija nekoliko kultura koje se grupišu u šest zona: 1. Transdanubija sa delovima Slovačke, Moravske, Austrije, Hrvatske i Slovenije; 2. Karpatska zona sa Transilvanijom, Banatom, Oltenijom i Srbijom; 3. Moldavsko-ukrajinska zona, 4. Pontska zona, tačnije oblast severoistočne Bugarske; 5. Jadransko-jonska zona i 6. Egejska zona. Iako kultura svake od tih zona ima posebne karakteristike, ipak se jasno uočava d se sve one zasnivaju na poznopaleolitskoj kulturi mediteranskoj tardegravijetena. U vreme ranog holocena u jugozapadnim krajevima Balkanskog poluostrva pod uticajem pojačanih kulturnih strujanja sa Apenina razvija se jedan posebni kulturni facijes (jadransko-jonski), a početkom atlantika razdvaja se od egejskog facijesa. Istovremeno u severnom delu Balkanskog poluostrva tačnije u području Đerdapa i na južnim obroncima Karpata, potpomognut izvanrednim ekološkim uslovima, počinje nagli uspon lokalne kulture (kultura Lepenskog Vira). Za to vreme u jugoistočnim delovima, u daleko nepovoljnijim životnim uslovima, srodni egejski facijes razvijao se znatno sporije.
Arheološki nalazi kojima danas raspolažemo pokazuju da je u poznom glacijalu i ranom holocenu Balkan bio daleko gušće naseljen od Anadolije i da između ove dve velike oblasti nije bilo bližih etničkih i kulturnih kontakata. Nekoliko nalaza iz oblasti Antalija ipak ukazuju na izvesno zajedništvo Anadolije i Balkana koje ne treba predvideti. Kameni i koštani predmeti ukrašeni gravurama iz nekih pećina u oblasti Antalija veoma nalikuju na predmete koji su otkriveni u najstarijim naseljima kulture Lepenskog Vira (Proto-Lepenski Vir, Vlasac I, Ikoana), ali i na slične predmete koji su nađeni na jugu Apeninskog poluostrva i u severnom Iraku (Zavi Šemi). Ti umetnički predmeti ukazuju na zajedništvo u umetnosti jednog dela Evrope i prednje Azije u toku devetog i osmog milenijuma pre nove ere. To zajedništvo verovatno ne proizilazi iz etničkih ili kulturnih prožimanja tokom pomenutog razdoblja već pre iz istog nasleđa, iz mlađepaleolitske kulture mediteranskog gravetijena.
U razdoblju koje sledi, tokom sedmog milenijuma, kad se i u Anadoliji i na Balkanu odigrava tzv. neolitska revolucija, pretpostavljale su veoma tesne veze između prednje Azije i jugoistočne Evrope. Tu pretpostavku je, međutim, teško dokazati. U Anadoliji inicijalna faza kultivacije žitarica i domestifikacija životinja dokumentovana je samo na pet nalazišta (Čajeni, Ašikli Hijik, Džan Hasan III, Suberde, Hadžilir) koja su locirana od izvorišta Tigra do jugozapadne Anadolije, duž linije duge preko 600 km. Nalazišta koja reprezentuju kulturu prekeramičkog neolita Anadolije niti su istovremena niti su jednoobrazna. Zajednica koja je naseljavala Suberde bavila se isključivo lovom, a ona u Džan Hasanu nije gajila nijednu domaću životinju. U Ašikli Hijiku agrikultura nije posvedočena, a nalazi iz Čajenija ukazuju na retardiranu domestifikaciju. To znači da je kultura prekeramičkog neolita Anadolije veoma partikularizovana i da nema jedno izvorište. kako veza sa lokalnom mezolitskom kulturom nigde nije posvedočena, ostaje sasvim nejasno poreklo neolitske kulture Anadolije.
Na Balkanu je situacija iz osnova drugačija. Svi arheološki nalazi iz početne faze kultivacije i domestifikacije potiču sa područja koja su bila naseljena u srednje kameno doba. Kulturni kontinuitet posvedočen je na nekoliko nalazišta u Grčkoj, a mezolitska kultura u karpatsko-transilvanijskoj zoni dobija nove sadržaje koji joj daju karakter jedne protoneolitske kulture. Tako naselje iz mlađe faze kulture Lepenskog Vira po svojoj strukturi, stambenim objektima i kamenim skulpturama veoma nalikuje na Ejnan, prekeramički Jerihon B i prekeramički Hadžilir. S druge strane, naselja prekeramičkog neolita u Tesaliji više su nego siromašna, a sve što je u njima nađeno – staništa i amuleti – potpuno se razlikuje iz prekeramičkih naselja Anadolije. Očigledno je da prekeramičke kulture Anadolije nisu začele kulturu prekeramičkog neolita Grčke niti putem migracije niti putem neposredne kolonizacije. Kako su, međutim, u prekeramičkim naseljima Grčke otkriveni ostaci žitarica i životinja za koje se smatra da su mogle biti domestifikovane jedino u prednjoj Aziji, to se mora zaključiti da su ta dobra dospela u Egeju ili iz nekog kulturnog centra izvan Anadolije ili putem razmene dobara između nesrodnih zajednica ili, pak, tek posle okončanja prednjoazijskih prekeramičkih kultura, odnosno u vreme kad se neolitska kultura Anadolije nalazila na svom vrhuncu (kraj sedmog i početak šestog milenijuma pre nove ere).
Poređenje neolitskih kultura Anadolije sa neolitskim kulturama Balkana s ciljem da se utvrde međusobne veze skopčano je i danas sa najvećim rizicima. Izlišno je navoditi sve stranputice komparativne metode, ali je potrebno napomenuti da se smeju porediti samo podjednako adekvatno istraženi fenomeni, da sličnost ne podrazumeva obavezno i istorodnost i da su razlike bitnije od sličnosti.
Neolit Balkana i neolit Anadolije nisu podjednako adekvatno proučeni. Dok je na Balkanu istraženo nekoliko kulturnih celina, u Anadoliji je istraženo svega tridesetak neolitskih naselja. Starijeneolitska naselja u Anadoliji otkrivena su samo u dve oblasti, u ravnici Konja (Čatal Hijik) i u kilikijskoj ravnici (Mersin). Kako se kulture Čatal Hijika i Mersina međusobno razlikuju i kako se ni teritorijalno ni kulturno ne povezuju ni sa jednom prekeramičkom kulturom Anadolije, to i njihovo poreklo ostaje potpuno zagonetno.
Sasvim je drugojačija situacija na Balkanu i u južnom Podunavlju. Tu se starijeneolitska naselja grupišu u onih čest zona koje su uočene u poznom mezolitu, a u Grčkoj slojevi ranog keramičkog neolita leže neposredno na slojevima prekeramičkog neolita. Tako se u prvoj zoni nalaze primarni centri kulture linearne keramike, u drugoj zoni centri protostarčevačke kulture, u trećoj zoni centri bugo-dnjestrovske kulture, u četvrtoj zoni centri kulture Pljanica-Ovčarevo, u petoj zoni centri impreso-kardijum kulture i u čestoj zoni centri ranokeramičkog neolita Grčke. Još neočekivanija činjenica da sve te neolitske kulture međusobno ukazuju na iste afinitete koji su već uočeni kod odgovarajućih mezolitskih kultura. Samo kultura Karanovo I koja leži u oblasti bez ikakvog mezolitskog nalaza, pobuđuje utisak jedne strane, sekundarno oformljene kulture. Sve ostale neolitske kulture su teritorijalno i verovatno genetski povezane s kulturama ranog postglacijala. Da li su one i na koji način povezane sa starijeneolitskim kulturama Anadolije teško je pouzdano ustanoviti.
Jedino zajedništvo između kultura Čatal Hijik i Mersin i kultura Protosesklo i Protostarčevo ispoljava se delimično u keramici i nekim predmetima za svakodnevnu upotrebu (na primer koštane pojasne kopče, glineni pečati). Keramika Čatal Hijika pripada kategoriji monohromne keramike kao i najstarija keramika Balkana (Protosesklo, Protostarčevo, Poljanica). Iz tih razloga je kao dokaz o zavisnosti starijeneolitskih kultura Balkana od etničkih i kulturnih kretanja u Anadoliji isticana impreso keramika, vezana za neolitsku kulturu u Kilikiji i u oblasti oko Mramornog mora (Fiker Tepe), a još češće slikana keramika iz ranohalkolitskih slojeva Hadžilira.
U mlađem neolitu i ranom halkolitu bili su naseljeni i jugozapadni i severozapadni delovi Anadolije, a time su bila znatno olakšana i kretanja ljudskih zajednica prema Egeji i Balkanu. Anadolska impreso keramika doista nalikuje na impreso keramiku koja je u velikoj količini zastupljena duž jadransko-jonske obale, u Podunavlju (Starčevo-Kereš-Kriš kultura) i jednom delu Tesalije (Presesklo). Na osnovu tih sličnosti Šahermajer je prebrzo izveo smeli zaključak: "Kilikijsko ukrašavanje otiscima noktiju verovatno je na Balkan i u severnu Tesaliju doneto s jednom grupom iseljenika".[2] Nevolja je, međutim, što matično područje tog ukrašavanja keramike otiscima noktiju nije ni Kilikija niti oblast oko Mramornog mora. Kilikijska impreso keramika je zavisna od keramike cirkummediteranske impreso-kardijum kulture, dok pojavu impreso keramike u naseljima oko Mramornog mora verovatno treba objasniti prodorima zajednica iz kontinentalnih oblasti Balkana.
Veoma je teško pouzdano dokazati i neposredne veze između ranohalkolitske Hadžilar kulture i neolitskih kultura Balkana. Fascinantni nalazi iz naselja Hadžilir VI i Hadžilir I tako su snažno impresionirali istraživače da im se u jedna mah učinilo da celokupna neolitska kultura Balkana proishodi iz Hadžilar kulture. Pri tome se previdelo upozorenje Melarta da Hadžilar, kao i Čatal Hijik, nije tipično naselje već da je to boravište elite, neka vrsta metropole koju okružuju znatno siromašnija naselja. Teritorijalni domet i mlađeneolitske i ranohalkolitske Hadžilar kulture bio je relativno mali. Elementi tih kultura jedva se prepoznaju u naseljima Fikir Tepe kulture, a slikana keramika Hadžilar V-I nije otkrivena ni na jednom mestu oko Mramornog mora, tj. u oblastima koje čine sponu između Anadolije, Egeje i Balkana. Slikana keramika Hadžilara slična je samo srednjoneolitskoj slikanoj keramici Tesalije (Sesklo I-III) i centralnog Balkana (Starčevo I-III), a potpuno se razlikuje od starije neolitske slikane keramike u tim istim oblastima (Protosesklo, Protostarčevo). S druge strane, u Hadžilaru VI-I mogu se naći keramičke forme ili tipovi statueta analogni onima iz mlađeneolitskih kultura Balkana, na primer Veselinovo, Arapi-Dimini, Danilo ili Vinča kulture. Sve to mogu biti zamke komparativnog metoda. Jedine činjenice jesu da na Balkanu nije još otkriven nijedan jedini predmet importova iz Anadolije i da je tek u vreme Troje I-II ostvareno kulturno jedinstvo između severozapadnog dela Male Azije, severnoegejskih ostrva i jednog dela Trakije i Egejske Makedonije.
Još samo nekoliko napomena. Arheološki nalazi kojima danas raspolažemo pokazuju da etničke i kulturne veze između Balkana i Anadolije tokom srednjeg i mlađeg kamenog doba nisu bile ni osobito intenzivne niti naročito učestane. Već krajem mezolita na Balkanu nastaju regionalne kulture od kojih svaka ima vlastitu fizionomiju. Sličan proces se verovatno odigravao i u Anadoliji, jer na to ukazuju razlike koje se uočavaju u kulturi prekeramičkog neolita ove prostrane oblasti. Te različitosti prouzrokovale su prožimanja kultura. U tim interakcija, a kulture nisu gubile svoju individualnost već su se stabilizovale i obogatile. Iz tih razloga neolitske kulture i na Balkanu i u Anadoliji ostaju vezane za određenu teritoriju i svaka od njih, ostvarujući samo njima svojstvene oblike kulture, izražava vlastiti Weltanschaung. Jasno je da se nastanak tako individualizovane kulture ne može objasniti migracionim modelom. S druge strane, zemljišta je u Anadoliji bilo previše u odnosu na broj neolitskih naselja, odnosno na brojnost stanovništva. Anadolski zemljoradnici nisu imali nikakvih razloga da krenu na težak i dalek put prema Egeji i Balkanu. To, međutim, ne znači da između zemljoradnika Balkana i Anadolije nije bilo nikakvih kontakata. Naprotiv, radoznali, istraživački ljudski duh, uvek spreman na avanture i rizike, pokretao je i na Balkanu i Anadoliji pojedince ili grupe ljudi da krenu u nepoznato. Ti putnici su u novim sredinama prikazivali kao egzotično i skupoceno ono što je u njihovim zavičajima bilo uobičajeno, da bi pri povratku upoznavali svoje saplemenike sa proizvodima i idejama tuđinaca kod kojih su boravili. Samo su na taj način lokalne zajednice u Argolidi, Tesaliji ili negde u kontinentalnim delovima Balkana mogle da se upoznaju sa veštinom uzgajanja nekih vrsta prednjoazijskih žitarica (emer – dvozrna pšenica) i životinja (koza, ovca). Za sva ta dobra Balkan svakako nije ostao dužan Anadoliji. Pitanje je samo vremena kad će i kulturna dobra balkanske provenijencije biti uočena u mezolitskim i neolitskim kulturama Anadolije. To će biti mogućno onog trenutka kada u arheologiji budu konačno napušteni naučni mitovi XIX veka i kada bude shvaćeno da je osim svetlosti koja se sa Orijenta širila prema Evropi postojala i svetlost koja se iz Evrope širila prema Orijentu.
1 Schachemeyr F., 1967 – Agais und Orient, Wien, str. 15.
2 Schachemeyr F., str. 17.
// Projekat Rastko /
Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]
