Srbi u istočnoevropskoj dijaspori

Ljubivoje Cerović

Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do današnjeg vremena

• Predgovor - Slavko Vejinović
• Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do današnjeg vremena
• Rani srednji vek
• Stvaranje duhovnog jedinstva
• Srpski kulturni poslenici u Vlaškoj i Moldaviji
• Srpsko plemstvo u Banatu i Krišani
• Područja naseljavanja
• Oslobodilački pokreti u vreme Turaka
• Bečki rat i Velika seoba Srba
• Pomoriški i banatski graničari
• Karlovačka mitropolija
• Temišvarski sabor
• Bune, ustanci, revolucije
• Borba za nacionalno oslobođenje
• Srpsko školstvo
• Kulturni i društveni život
• Prvi svetski rat
• Srbi u okvirima Rumunije

Predgovor - Slavko Vejinović

Objavljivanjem publikacije Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do današnjeg vremena, kao prve knjige Edicije Srbi u istočnoevropskoj dijaspori, Ministarstvo za veze sa Srbima izvan Srbije, realizujući svoje programske zadatke, nastoji da neposredno doprinese celovitijem i objektivnijem sagledavanju pitanja i problema koji se tiču doseljavanja Srba na prostore istočne Evrope; njihovog života i rada u novim krajevima, koji su - vremenom - za njih i njihove potomke postali domovina.

Pored ove publikacije, u planu je da se u okviru pomenute Edicije izdaju još i knjige o Srbima u Mađarskoj, Slovačkoj, Rusiji i Ukrajini.

Izučavanje doseljavanja Srba u ove zemlje i ostanka i opstanka u njima spada u red izuzetno važnih pitanja, posebno zato što o seobama Srba i njihovom životu na ovim područjima do sada nije posvećivana posebna pažnja - ni u naučnoj misli ni u političkoj praksi.

Srbi su se na ove prostore počeli naseljavati još od ranog srednjeg veka, da bi ovaj proces naročito bio intenzivan polovinom 18. veka, kada je veliki broj njih naselio područje Rumunije, Mađarske, Slovačke , Rusije i Ukrajine.

Srbi su u ovim zemljama ostavili veoma vidljive pečate svog postojanja, bogatog života i rada i ekonomske moći. To govori o snazi njihove duhovnosti, kulture, obrazovanja, ali i o neraskidivim vezama sa svojim narodom i svojom otadžbinom.

Na prostorima gde žive od ranog srednjeg veka, Srbi su podigli veliki broj umetnički izuzetno vrednih i istorijski značajnih spomenika, kao što su crkve i manastiri, i osnivali škole, domove za učenike, čitaonice i druge kulturne institucije koje su imale i nacionalnu funkciju. Neki od tih spomenika su tokom vremena propali i uništeni, ali ih je veliki broj ipak do danas sačuvan. Nažalost, većina ih je u takvom stanju da je sada neophodno preduzimati hitne mere zaštite kako bi se spasili od daljeg propadanja. Neki od najvrednijih spomenika, uz značajnu pomoć države Srbije, ali i domicilnih zemalja, su obnovljeni i restaurirani, i tako sačuvani za buduće generacije i pokolenja. U ovim krajevima nije retkost susresti se sa srpskim imenima, nazivima i običajima. Oni su se sačuvali i odomaćili čak i u onim sredinama gde su se Srbi utopili u domaće stanovništvo i potpuno asimilovali.

Naseljavajući prostore istočne Evrope, Srbi su postali sastavni deo brojne srpske zajednice koja danas živi u više od sto zemalja, na svih pet kontinenata. Oni su organizovani i okupljeni u preko 800 klubova, udruženja i asocijacija.

Srbi su u svojoj burnoj istoriji često napuštali zavičaj. Oni su se, pojedinačno ili sa članovima svojih porodica, selili i iseljavali; odlazili na privremeni rad u druge zemlje, ili su kao prognanici i izbeglice, privremeno ili trajno, napuštali svoje domove i svoj zavičaj.

Ratovi i pretnje ratovima, osvajanja srpskih teritorija od strane drugih - pored ekonomskih razloga i potrage za boljim životom - osnovni su činioci koji su uticali na iseljavanje i odlazak Srba sa njihovih teritorija na kojima su vekovima živeli.

Brojne srpske zajednice su u svojim novim domovinama sačuvale svoje korene, svoju duhovnost, vezu sa maticom i osećanje pripadnosti svom, srpskom narodu. Ali je, isto tako, znatan broj i onih koji su, u vrtlogu istorijskih zbivanja, izgubili duhovnu vezu sa srpskim narodom i svojom maticom, pa se nisu sačuvali od procesa neumitne asimilacije.

Sve su ovo suštinski razlozi koji su motivisali Ministarstvo da pokrene izdanje ove Edicije.

Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do današnjeg vremena

Srbi na teritoriji današnje Rumunije u kontinuitetu žive više od milenijuma. Danas oni predstavljaju najstariju srpsku dijasporu u svetu.

Zajedništvo Srba i Rumuna na ovim prostranstvima izgrađivalo se vekovima. Zajednička crkva, školstvo, borba za nacionalno oslobođenje, ratovi protiv zajedničkih neprijatelja - nikad među sobom - svojim potomcima ostavili su u amanet da slede primer svojih predaka. Srpska nacionalna manjina u Rumuniji, kao baštinik bogate nacionalne kulture nastale na ovom prostoru, predstavlja most saradnje između dva susedna prijateljska naroda.

Rani srednji vek

U doba seobe naroda, koja je u poznom antičkom dobu zahvatila veliki deo evropskog kontinenta, slovenska plemena iz prapostojbine počinju da se pomeraju prema panonsko-karpatskom basenu.

Sloveni, preci Srba, počinju da naseljavaju Panonsku niziju u ranom srednjem veku. Veći deo je početkom VII veka prešao Dunav i Savu i naselio Balkansko poluostrvo, dok je deo ostao da živi u Panonskoj niziji.

Pre dolaska Slovena ovde su vekovima živeli Dačani koji se pominju u IV veku pre n. e., a dva veka kasnije osnovali su plemenski savez. Rimljani su u vreme cara Trajana, 107. godine osvojili i uspostavili vlast u Dakiji, odakle su se 271. povukli pred najezdom Gota, koje su istisnuli Huni 375. godine. Posle raspada Atilinog hunskog plemenskog saveza 453, ovim područjem su vladali Gepidi, posle kojih 567. godine Panonsku niziju zauzimaju Avari sa kojima dolaze i Sloveni. Posle propasti Avarske države 796. godine, područje Banata je pripalo Bugarima, koje tokom X veka istiskuju Mađari. Oni su stvorili moćnu državu na tlu Panonske nizije.

O prisustvu predaka Srba - Slovena u ranom srednjem veku na tlu Rumunije svedoče i toponimi. Tako naziv naselja i reke Bodrog na banatskoj strani Pomorišja vodi poreklo od slovenskog plemena Bodriča, koji su svoje ime ostavili većem broju lokaliteta u Panonskoj niziji. Severinsku županiju na jugoistoku Banata, u dolini Tamiša i Černe, naseljavalo je slovensko pleme Severini, o čemu svedoči naziv Severinske županije i grada Turn Severina. Preci Srba, pomerajući se dolinom Tise prema Balkanskom poluostrvu iz prapostojbine Bojkije, naselili su Pomorišje i Pokrišje na teritoriji današnje Rumunije. Bojkija, vekovima nazivana Srpska zemlja, nalazila se iza Karpata, u današnjoj Ukrajini.

Kao i njihovi sunarodnici južno od Save i Dunava, Srbi u jugoistočnom delu Panonske nizije, tokom druge polovine IX veka, primaju hrišćanstvo od sledbenika Ćirila i Metodija. Već u drugoj polovini X veka, na severozapadu Banata, gde je bila velika koncentracija srpskog stanovništva, podignut je manastir Morisena, grčkog obreda. U prvoj polovini XI veka, po nalogu pape, u vreme vladavine prvog ugarskog kralja Ištvana grčki monasi su proterani, a manastir su preuzeli latinski kaluđeri.

Srbi su se u XI veku uključili u politički život Ugarske. U više mahova, srpski velikaši iz istočnih delova Ugarske, gde je bilo većinsko srpsko stanovništvo, učestvovali su u dinastičkim borbama među pretendentima na ugarski presto.

Uticaj Srba u Ugarskoj bio je velik, naročito kada je u ime maloletnog kralja Geze II, kao palatin, polovinom XII veka Ugarskom upravljao Beloš, brat kraljeve majke Jelene, čiji je otac bio raški župan Uroš I.

Stvaranje duhovnog jedinstva

Krajem druge decenije XIII veka Srbija je ostvarila nacionalnu i versku samostalnost, ozvaničenu proglašenjem Stefana Prvovenčanog za kralja 1217. i Save Nemanjića za arhiepiskopa 1219. godine. Time su stvoreni uslovi za duhovno objedinjavanje celokupnog srpskog naroda.

Za vreme vladavine dinastije Nemanjića (1168-1371), Srbija je u političkom, vojnom, privrednom i kulturnom pogledu postala vodeća država na jugoistoku Evrope. Osnivač ove najveće i najmoćnije dinastije u srpskoj istoriji bio je raški veliki župan Stefan Nemanja.

Stvaranje duhovnog jedinstva srpskog naroda severno i južno od Dunava i Save na tradicijama Svetosavske pravoslavne crkve imalo je presudan značaj za opstanak Srba na ovim prostorima. U tom smislu, izuzetan značaj imao je sporazum koji je arhiepiskop Sava Nemanjić 1220. godine postigao sa ugarskim kraljem Andrašom II o ingerenciji Srpske pravoslavne crkve i na području Ugarske - tamo gde je živelo srpsko stanovništvo. Podizanje četiri pravoslavna manastira na području južne Ugarske od kojih dva - Bazjaš i Zlatica - na teritoriji današnje Rumunije, oko 1225. godine, potvrdilo je uspešnost misije arhiepiskopa Save Nemanjića na Ugarskom dvoru.

Kao svuda gde su živeli, Srbi su i na teritoriji današnje Rumunije stvorili predanja o Svetom Savi. U Banatskoj Crnoj Gori s kolena na koleno se prenosi predanje da su učenici Svetoga Save, sa svojim porodicama, naselili ovo područje, dajući imena naseljima koja su osnivali.

Iako su ostvarili verske privilegije, Srbi u južnoj Ugarskoj su bili izloženi pokatoličavanju, o čemu svedoče brojni primeri prinude. Neposredna turska opasnost i migracija mađarskog stanovništva na sever Ugarske početkom XV veka iz osnova su izmenili stav Ugarskog dvora prema srpskom pravoslavnom stanovništvu. Pokatoličavanje je ustupilo mesto verskoj toleranciji, a odbojni stav prema Srbima ustuknuo je pred neophodnošću stvaranja snažnog i organizovanog odbrambenog bedema na opustelom području Ugarske protiv turske ekspanzije.

Podizanje srpskih manastira na današnjoj teritoriji Rumunije nastavljeno je i u XV veku. Manastir Kusić, na levoj obali Nere, kao i manastir Senđurađ na reci Brzavi, jugozapadno od Temišvara, podigao je krajem XV veka despot Jovan Branković. Podizanje manastira Bezdina i Hodoša u Pomorišju, prvom polovinom XVI veka, vezano je za porodicu Jakšića. U periodu do turskih osvajanja, na teritoriji današnje Rumunije podignuto je tridesetak srpskih pravoslavnih manastira.

Masovno doseljavanje Srba na tlo Panonske nizije uslovilo je potrebu čvršćeg organizovanja Srpske pravoslavne crkve. Prvi podatak o postojanju srpske eparhije na ovom tlu potiče iz 1479. Eparhija u Jenopolju bila je pod ingerencijom beogradskog mitropolita. Posle pada Beograda pod Turke 1521, izmenjena je organizovanost Srpske pravoslavne crkve u Ugarskoj. Tada je jurisdikcija nad pravoslavnim stanovništvom u Ugarskoj preneta na mitropolita u Jenopolju.

Posle osvajanja Budima i većeg dela Ugarske 1541, Turci su svoje akcije usmerili na Banat i Krišanu; najpre Banat (1552) a potom i Krišana (1566) dospeli pod njihovu vlast. Čitava teritorija uključena je u sastav Temišvarskog ejaleta.

Srpski kulturni poslenici u Vlaškoj i Moldaviji

U periodu od kraja XIV do početka XVI veka veliki broj Srba, vlastele i kulturnih pregalaca, boravio je u rumunskim kneževinama Vlaškoj i Moldaviji. Među njima posebno mesto pripada bliskom rođaku kneza Lazara Hrebeljanovića, Nikodimu Grčiću, koji je osnovao prve rumunske manastire: Vodicu, Prislop i Tismanu. Maksim Branković, raniji srpski despot - Đorđe, osnovao je Vlašku mitropoliju. On je poneo prvo mitropolitsko zvanje u Vlaškoj, početkom XVI veka. Uz materijalnu pomoć vlaškog vojvode, sa Majkom Angelinom, Maksim Branković je početkom XVI veka podigao manastir Krušedol na Fruškoj gori. Cetinjski štampar Makarije osnovao je prvu rumunsku štampariju početkom XVI veka u Trgovištu. U njoj je štampano tri bogoslužbene knjige na staroslovenskom jeziku, u vlaškoj recenziji.

U Vlaškoj i Moldaviji živeli su poslednji potomci slavne loze Brankovića. Bila je to Despina, supruga vlaškog vojvode Basarabe IV Njagoja, ktitora manastira Krušedola, kćerka despota Lazara Brankovića. Njenim nastojanjem podignut je manastir Kurtea de Arđeš. Mecena manastira na tlu Moldavije bila je i Jelena, supruga vojvode Petra IV Rareša, kćerka Jovana Brankovića. Kći Petra i Jelene bila je Roksanda, supruga moldavskog vojvode Aleksandra Lupušnjana. Pored ostalog, ona je dala i priloge za manastir Mileševu u kome je počivalo telo Svetog Save.

Srpsko plemstvo u Banatu i Krišani

Turski prodor na balkansko područje i kosovska tragedija pokrenuli su Srbe sa svojih vekovnih ognjišta na seobe u Ugarsku. Na poziv ugarskih kraljeva, doseljavali su se i plemstvo i narod.

Među prvim srpskim vlastelinima koji su početkom XV veka dobili posede u Ugarskoj bio je Dmitar Mrnjavčević, "velmožni i poštovani sin kralja Vukašina", mlađi brat legendarnog junaka srpskih narodnih pesama Marka Kraljevića. Dobio je posede u Vilagoškom vlastelinstvu i zvanje velikog župana Zarandske županije.

Despot Stefan Lazarević, sin kneza Lazara Hrebeljanovića, pošto se oslobodio turske vlasti 1402, odlučan da se bori protiv Turaka i osloni na hrišćansku Evropu, pre svega na Ugarsku, prihvatio je vazalni status prema kralju Žigmondu. Granice Ugarske u to vreme ozbiljno su ugrožavali Turci. Na temelju ugovora iz 1404, despot Stefan je od ugarskog kralja dobio prostrane posede, među kojima i neke na teritoriji današnje Rumunije.

Posle smrti despota Stefana Lazarevića 1427. godine, na srpski despotski presto stupio je Đurađ Branković, dobivši od ugarskog kralja Žigmonda prostrana imanja širom Ugarske. Despot Đurađ Branković bio je najistaknutiji pripadnik poslednje velike srpske srednjovekovne dinastije. Za dva i po veka, ova dinastija je svojom političkom, vojnom i duhovnom delatnošću, kao i porodičnim vezama sa carskim, kraljevskim i vlastelinskim porodicama, obeležila poslednje decenije postojanja srednjovekovne srpske države i započela istoriju Srba u Ugarskoj, posle pada Despotovine 1459. godine.

Nekoliko godina kasnije, ugarski kralj Matija Korvin je 1465. godine uveo u despotsko zvanje i dao posede u Sremu - Vuku, unuku Đurđa Brankovića, poznatom iz narodne tradicije pod nazivom Zmaj Ognjeni Vuk. On je vodio ratove protiv Turaka, pokušavajući da oslobodi porobljenu otadžbinu. Sa tih pohoda naseljavao je u Srem i u Banat srpsko stanovništvo.

Posle njegove smrti 1486, kralj Matija Korvin je despotsku titulu dao Đorđu, starijem sinu despota Stefana Brankovića. Kada se Đorđe zamonašio, uzevši ime Maksim, na srpski despotski tron je 1497 godine stupio njegov mlađi brat Jovan, koji je vladao do svoje smrti 1502. godine. Svi Brankovići su ratovali protiv Turaka, pokušavajući da ih što više potisnu iz Srbije.

U vremenu koje je prethodilo turskim osvajanjima, od ugarskih kraljeva posede je dobijalo i srpsko plemstvo koje je živelo na tlu današnje Rumunije. Radič Postupović, veliki čelnik despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića, dobio je posede u Banatskoj Crnoj Gori. U razdoblju dugom gotovo jedan vek - omeđenom padom Despotovine i turskim osvajanjem Pomorišja - na ovom severnom srpskom etničkom prostoru posede je imala poznata srpska vlastelinska porodica Jakšići. Vojvoda Miloš Belmužević, iz ugledne srpske zetske vlastelinske porodice, imao je posede u Temišvarskoj županiji, a despot Radič Božić u Pomorišju. U borbama za nasleđe ugarskog prestola posle Mohačke bitke istakao se Petar Petrović, koji je jedno vreme bio ugarski kraljevski namesnik. Među najuglednijim srpskim velikašima na području Pomorišja, u vreme od pada Budima do turskog osvajanja Banata, bio je i vojvoda Nikola Crepović.

Područja naseljavanja

Seoba Srba na tlo današnje Rumunije sa teritorije izgubljenog carstva odvijale su se od kraja XIV do kraja XVIII veka. Bile su posledica turskih osvajanja srpske države, ali su trajale i u vreme kada su Banatom i Krišanom vladale Osmanlije.

Naseljavanje Srba na tlu današnje Rumunije tokom srednjeg veka bilo je usmereno u nekoliko regiona.

Na severu Srbi su dospeli na područje preko Moriša do porečja Belog, Crnog i Brzog Kriša, sve do njihovog ušća u Tisu. U ovoj oblasti koja se zove Krišina, drugom polovinom XV veka Srbi su živeli u sedamdesetak naselja. Gotovo sva naselja nosila su mađarske nazive, što svedoči da su ovde pre njih živeli Mađari koji su se pred turskom opasnošću odavde odselili. Posle Velike seobe 1690. godine Srbi su uglavnom naselili postojeća mesta. Već početkom XVIII veka ovde počinje da opada broj Srba, čemu su doprinela ratna stradanja u vreme Rakocijevog ustanka, buna Pere Segedinca, kao i razvojačenja Pomoriške granice, posle čega je usledila seoba u Rusiju, odnosno u Ravni Banat. Tada je broj naselja u kojima su Srbi živeli višestruko smanjen, pa je u XIX veku njihov broj sveden na desetak, a početkom XX veka na samo pet mesta.

U Ravnom Banatu, koji se prostire od Temišvara do jugoslovensko-rumunske granice, od Moriša do južnih ogranaka Karpata, Srbi kontinuirano žive od ranog srednjeg veka, o čemu svedoči veliki broj srpskih toponima, pored brojnih mađarskih naziva. Posle turskih osvajanja, kada je ovaj deo Banata opusteo, seoba Srba na ovo područje traju od početka XV i odvijaju se do kraja XVIII veka. U ovom regionu Srbi su živeli u oko 150 naselja. Posle povlačenja Turaka, tokom XVIII veka, etnička slika Ravnog Banata znatno se izmenila doseljavanjem Nemaca, Rumuna i Mađara. Tako se broj srpskih naselja u XIX veku smanjio na sedamdesetak, a u XX veku na oko četrdeset.

Višestruki su razlozi što se srpsko stanovništvo na ovom području održalo tako dugo u većem broju. Pored velike brojnosti Srba, značajno je bilo i prisustvo srpskog plemstva, postojanje dvadesetak manastira, kao i neposredna veza sa gusto naseljenim predelima srpskim stanovništvom u zapadnom Banatu.

Površinom i brojem naselja koja su Srbi nastanjivali u vremenu do XVIII veka izdvajao se Istočni Banat, od Temišvara na istoku do Moriša na severu, a na istoku i jugu do Banatskih planina i karpatskog venca prema Dunavu. Njegovo jezgro činilo je Banatska Crna gora.

Od ranog srednjeg veka Srbi kontinuirano žive u Banatskoj Crnoj Gori, teritoriji između Tamiša i Moriša, istočno od Temišvara. Tokom XV i XVI veka srpske izbeglice su preplavile Istočni Banat. Ovde je do XVIII veka zabeleženo preko 250 naselja u kojima su živeli Srbi. Gotovo sva su imala srpske nazive koji, često, govore i o kraju iz kojeg su doseljenici poticali. I ovde se etnička slika iz osnova promenila tokom XVIII veka, kada u nekoliko velikih talasa dolaze Rumuni iz Vlaške i Erdelja, u manjem broju Nemci, a još manje Mađari. U XVIII veku srpsko stanovništvo se doseljava i u Banatsku Crnu Goru. Ipak, već u XIX veku ogromnu većinu stanovništva u ovoj oblasti čine Rumuni. Jedino su između Tamiša i Moriša ostala 24 srpska naselja u Banatskoj Crnoj Gori, da bi se krajem XIX veka njihov broj smanjio na deset. Na taj način stvoreno je etničko ostrvo - Banatska Crna Gora - koja je u XX veku pretvorena u etničku oazu sa četiri srpska sela.

Na ovakav ishod, kada je reč o prisustvu Srba u Istočnom Banatu, uticala je odvojenost od ostalih krajeva koje su naseljavali Srbi, kao i snažni talasi doseljavanja Rumuna iz Vlaške i Erdelja. Ovome treba dodati izostanak srpskog plemstva, kao i nedovoljno prisustvo srpskog sveštenstva, o čemu govori i podatak da na ovom prostranom području nije postojao ni jedan srpski manastir. Održali su se samo tamo gde su imali dublje korene - u Banatskoj Crnoj gori.

Banatsku Klisuru čini usko područje koje se pruža od ušća Nere do Đerdapa na Dunavu, sa zaleđem koje nadvišavaju obronci Karpata. Sa njom celine čine i sela na levoj obali Nere, koja nose naziv Poljadija. Gotovo svi nazivi naselja su srpskog porekla, što svedoči da Srbi na ovom tlu predstavljaju najstariji etnički sloj, koji u kontinuitetu ovde živi vekovima. Ovde su se Srbi dugo održali u velikom broju, što je, pre svega, posledica neposredne veze sa Srbijom preko Dunava, kao i činjenice da su Klisura nalazila u sastavu Vojne granice. Od nekadašnjih tridesetak srpskih naselja koja su se nalazila od ušća Nere do ušća Černe u Dunav danas je ostalo petnaest.

Više od pola milenijuma planinsko područje gornjeg toka Karaša nastanjuje stanovništvo katoličke vere - Karaševci. Njihovi običaji, delimično i nošnja, a pre svega jezik, govore o njihovom srpskom poreklu iz Timočkog kraja, od Crne reke. Iako u okruženju rumunskog, a kasnije i nemačkog stanovništva, Karaševci su uspeli da se održe. Uprkos vekovnim iskušenjima, zadržali su mnoga obeležja, pre svega leksička, ali i predanja, koja govore o njihovom srpskom etničkom poreklu. Održali su se vekovima u sedam naselja.

U periodu od XV do XVIII veka Srbi su naseljavali i Erdelj, i to područje između Alba Julije, Teviša i Sibinja. Ovamo su došli u nekoliko talasa, koji su usledili posle pada Despotovine, zatim pada Banata i Krišane i propasti Banatskog ustanka. U nemačkom i rumunskom okruženju, bez neposredne veze sa svojim etničkim stablom, Srbi u Erdelju su nestali krajem XVIII veka.

O razmerama srpskih seoba, koje kulminaciju dostižu između sredine XV veka, posle pada Despotovine, i sredine XVI veka, posle pada Banata, svedoči podatak koji daje ugarski kralj Matija Korvin u pismu rimskom papi 1483. godine, kada navodi da se tokom protekle četiri godine u njegovo kraljevstvo doselilo preko 200.000 Rascijana. Dva mađarska izvora iz 1542. i 1543. godine Banat nazivaju Raškom, a za Temišvar navode da se nalazi "usred Raške".

Oslobodilački pokreti u vreme Turaka

Tokom druge polovine XV veka Turci su pokorili sve srednjovekovne balkanske države. Prodoru prema srednjoj Evropi isprečila se Ugarska. Međutim, njen poraz na Mohačkom polju i smrt kralja Lajoša 1526. godine izazvali su opšte rasulo u nekada moćnoj kraljevini. Otpočela je iscrpljujuća i bespoštedna borba pretendenata na ugarski presto i to austrijskog nadvojvode Ferdinanda Habsburškog i erdeljskog kneza Janoša Zapolje. to je još više slabilo Kraljevinu Ugarsku, koju su Turci sistematski osvajali.

U dramatičnim okolnostima, posle mohačke katastrofe, na području Lipove na Morišu 1526. godine izrastao je oslobodilački pokret srpskog naroda, kojem je na čelo stao Jovan Nenad. Imajući u to vreme najmoćniju vojnu silu na panonskom prostoru sa 15.000 naoružanih ljudi, za kratko vreme osvojivši teritoriju istočnog i južnog dela Panonske nizije, stvorio je snažno srpsko etničko jezgro. O njegovo savezništvo otimale su se obe zaraćene strane. Evropske velike sile slale su na njegov dvor diplomatske misije ili akreditovane predstavnike. Na vrhuncu moći, pozivajući se na vizantijske i srpske tradicije, Jovan Nenad se, u svojoj prestonici Subotici, proglasio carem. Da bi uspešno vladao širokim prostranstvom, ustanovio je i drugu prestonicu - Čomu na Tamišu u blizini Temišvara. Nepunu godinu dana kasnije, 157. godine, oslobodilački pokret srpskog naroda u Panonskoj niziji, pod vođstvom cara Jovana Nenada, udruženim snagama ugarskog plemstva u krvi je ugušen. Jovan Nenad je mučki ubijen.

Herojska borba za nacionalno oslobođenje pod vođstvom Jovana Nenada, duboko se urezala u istorijsku svest srpskog naroda. Učvršćena je rešenost da se samo beskompromisnom borbom može povratiti izgubljena sloboda.

Tursko osvajanje Banata i Krišane dovelo je do krupnih promena na ovim područjima u privrednom pogledu, kao i u sastavu stanovništva. U gradovima većinu su činili muslimani, dok su u selima Srbi činili većinsko stanovništvo.

U administrativnom pogledu Banat je predstavljao jedinstvenu celinu, odnosno pašaluk, sa sedištem u Temišvaru. Formirano je nekoliko sandžaka, odnosno manjih jedinica - nahija.

Srpski narod u Banatu, Krišani i Erdelju nikad se nije mirio sa gubitkom slobode. Zato je turska vladavina bila ispunjena bunama i ustancima. Tako je krajem XVI veka područje Banata posalo poprište velikog ustanka srpskog naroda za nacionalno oslobođenje. Posle početnih uspeha, ustanici su marta 1594. godine, noseći zastave sa likom Svetoga Save, isterali Turke sa gotovo čitave teritorije Banata i Krišane. Sinan-paša je u znak odmazde 27. aprila 1594. godine na Vračaru spalio mošti Svetoga Save. Izvršavajući ovaj gnusni čin, računalo je da će time obeshrabriti ustanike. Suprotno njegovim očekivanjima, Srbi su krenuli u još žešću borbu za nacionalno oslobođenje. Tek kada je Sinan-paša sa 30.000 vojnika elitnih turskih jedinica krenuo na slabo naoružane Srbe, ustanak je ugušen. Usledile su represalije, pa su, prema navodima savremenika "živi zavideli mrtvima". Međutim, nepokolebljiva borba Srba za slobodu i obnovu nacionalne države nije ugašena.

Posle slamanja ustanka u Banatu, Srbi se sele u Erdelj, pod vođstvom vršačkog vladike Teodora Nestorovića. Naseljen je prostor do Jenopolja i Teviša. U ovoj dijaspori, gde su i od ranije živeli, Srbi su imali svoju eparhiju, otvarali škole, podizali crkve i štamparije.

Krajem XVI i u prvim decenijama XVII veka srpsko plemstvo koje se našlo na području Vlaške angažovale su tamošnje vojvode na diplomatskom i vojnom planu. U borbi za ujedinjenje rumunskih zemalja, koju je u periodu 1595-1601. godine vodio vlaški vojvoda Mihaj Hrabri, učestvovali su i Srbi. Đorđe Slankamenac i Sava Temišvarac, sa nekoliko hiljada svojih vojnika, učestvovali su u više bitaka vođenih u ratu za rumunsko ujedinjenje. Legendarni Starina Novak, među Rumunima poznat kao Baba Novak, sa svojim hajducima bio je jedna od zapaženijih ličnosti u rumunskoj oslobodilačkoj vojsci.

Uprkos nedaćama koje su pratile mukotrpan život Srba u Banatu i Krišani, njihovo naseljavanje iz zavičaja na ova područja nije jenjavalo. Za to su bili zainteresovani i Turci, jer su posle njihovih haranja na ovim prostorima opusteli čitavi krajevi. Na taj način se ovde zadržala srpska etnička većina. Ovo potkrepljuju i podaci iz Pećkog katastiga, svojevrsnog popisa stanovništva, izvršenog 1660. i 1666. godine, kada je samo zapadno od Temišvara registrovano blizu 200 naselja sa srpskim stanovništvom.

Bečki rat i Velika seoba Srba

U sumrak otomanske vladavine na području Ugarske, kada je 1683. godine protiv Turske otpočeo veliki rat hrišćanske koalicije sa Austrijom na čelu, uoči Velike seobe Srba pod Arsenijem III Čarnojevićem, pokrenuto je pitanje obnavljanja Srpskog carstva. Pokretač ove ideje, grof Đorđe Branković iz Jenopolja na Belom Krišu, koji se predstavljao kao potomak slavnih despota Brankovića, 1688. godine uputio je Memorandum austrijskom caru. U njemu je izložio projekat o obnovi Srpske države koja bi zahvatala područja na Balkanskom poluostrvu i u Panonskoj niziji. S obzirom da su srpska pomoć i autoritet Brankovića bili neophodni u ratu koji je vođen, tim pre što je Branković obećao da će okupiti veliku vojsku i učestvovali u oslobađanju "otačastva svojih predaka", Bečki dvor je u načelu prihvatio Memorandum. Strah od mogućeg obnavljanja Srpskog carstva, međutim, bio je dovoljan razlog da ga Dvor 1688. godine uhapsi i konfinira najpre u Beč, a potom u Heb u Češkoj. U konfinaciji, u kojoj je živeo do kraja života 1711. Branković je napisao istoriografsko delo Slaveno-serbske hronike.

U vreme Velikog rata izbio je ustanak srpskog naroda, koji je 1686. godine na području Temišvara pokrenuo i vodio kapetan Novak Petrović. Pored Banata i Krišane, ustanak je zahvatio i oblasti na desnoj obali Tise, od Segedina do Bečeja. Ustaničke jedinice su 1688. godine postale jezgro vojske sa kojom je grof Branković nameravao da krene u oslobođenje Srbije. Posle Brankovićevog hapšenja, ustanička vojska se raspala.

Hrišćanska vojska je tokom 1689, goneći Turke, dospela duboko na područje Balkanskog poluostrva, sve do severnih delova Makedonije. U jesen 1689. došlo je do protivofanzive Turaka, što je uslovilo povlačenje hrišćanske vojske. Pošto su aktivno učestvovali u ratu protiv Turaka, a plašeći se turske osvete, prema Savi i Dunavu povlačilo se preko 50.000 Srba, predvođenih patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem.

Pre napuštanja zavičaja, u Beogradu je 1690. godine održan Narodno-crkveni sabor. Tada su Srbi, na osnovama Pozivnog pisma cara Leopolda I, zatražili da se nasele u Ugarsku. Patrijarh Arsenije III je poslao jenopoljskog vladiku Isaiju Đakovića sa Verovnim pismom da u njegovo ime pregovara sa austrijskim carem.

Posle uspešnih pregovora u Beču, episkop Isaija Đaković je 21. avgusta 1690. godine došao u Komoran i doneo carske privilegije patrijarhu Arseniju III Čarnojeviću, koji se tu nalazio. Njima je Srpska pravoslavna crkva dobila pravo upotrebe starog kalendara, slobodan izbor arhiepiskopa, pravo da patrijarh postavlja episkope i crkvene velikodostojnike, pravo na građenje crkvi i pravo na crkvena imanja. Privilegije su dopunjene odredbama po kojima je car uzeo u zaštitu sve Srbe, njihova dobra i posede, oslobodio ih svih poreza i nameta, a ugarskim vlastima preporučio srpsko sveštenstvo i svetovno stanovništvo kao svoje štićenike. U dopunama privilegija car Leopold I je oslobodio Srbe od davanja desetka katoličkom kleru i zajemčio pravoslavnim episkopima da će moći nesmetano vršiti kanonske vizitacije.

Konačnoj pobedi hrišćanske vojske značajno su doprineli i Srbi. U najvećim bitkama kod Slankamena 1691. i kod Sente 1697, srpsku vojsku su vodili Jovan Monasterlija i Jovan Tekelija. Veliki rat je završen Karlovačkim mirom 1699, po kojem je gotovo čitavo panonsko područje pripalo Austriji. Samo su istočni Srem i Banat ostali pod Turcima.

Pomoriški i banatski graničari

U nastojanjima da obezbedi čvrstu odbranu prema Otomanskom carstvu, Dvorski ratni savet je 1701. godine formirao Potisko-pomorišku granicu. U Pomoriškoj granici, čiji je centar postao Arad, zapovednik je bio oberkapetan Jovan Tekelija. Neposredno po osnivanju Granice, srpski narod u Ugarskoj doživeo je teška stradanja. Tada je, prema navodima mađarskih izvora, u vreme Rakocijevog ustanka (1703-1711), izgubio oko stotinu hiljada života.

Posle novog austrijsko-turskog rata (1716-1718) Turci su proterani iz Banata, koji je dospeo pod direktnu ingerenciju Bečkog dvora, koji je njime upravljao preko Zemaljske administracije, čiji je sedište bilo u Temišvaru.

Pomorišje je ponovo postalo poprište sukoba u vreme bune Pere Segedinca 1735. godine. Na čelu bune protiv ugarskih velikaša, po želji pobunjenih "jobađa" (kmetova) iz redova Rumuna, Slovaka i Mađara, bio je srpski graničarski oficir Pera Segedinac, iz Pečke na Morišu. Neuporedivo jače austrijske snage, koje su pojačali pomoriški srpski graničari, porazile su pobunjenike.

Do nove migracije Srba na područje Banata došlo je u vreme druge seobe, tokom austrijsko-turskog rata (1737-1739). Granica je učvršćena na Savi i Dunavu, tako da je Potisko-pomoriška granica, koja se još od 1718. godine nalazila duboko u pozadini, postala izlišna. Zato je Dvorski ratni savet odlučio da Vojnu granicu pomeri na Dunav, pa je 1741. godine razvojačena Potisko-pomoriška granica. Ovo je izazvalo nezadovoljstvo srpskih graničara, koji su odbijali da se sele na jug, na novu granicu, a nisu hteli da prihvate status kmetova u ugarskim županijama. Kako njihovi zahtevi nisu uvaženi ni posle ogorčene borbe za očuvanje statusa graničara, koja je trajala čitavu deceniju, došlo je 1751. i 1752. godine do seoba Srba pod vođstvom Jovana Horvata i Jovana Ševića na granično područje Rusije prema Turcima i Tatarima. Ovde su osnovane Nova Serbija i Slavenoserbija. Inače, Srbi su počeli da se sele u Rusiju već posle Rakocijevog ustanka, a naročito dvadesetih i tridesetih godina XVIII veka. Do kraja pedesetih godina XVIII veka preko desetak hiljada Srba sa područja Pomorišja i Potisja odselilo se u Rusiju.

Počeci organizovanja graničarske službe u Banatu datiraju iz 1724. godine, kada je guverner grof Mersi osnovao zemaljsku miliciju. U vremenu razvojačenja Potiske i Pomoriške granice, deo "militara" se naselio u Banat, od Velike Kikinde do Banatske Klisure. Od njih je 1764. godine formiran Ilirski pešački puk, koji je ukinut 1776. godine, kada je osnovan Vlaško-ilirski puk, koji se pružao od Karaša do Đerdapa. Zapadno od njega, prema Pančevu, formiran je Nemački banatski puk.

Karlovačka mitropolija

Na osnovama privilegija iz 1690. godine, patrijarh srpski Arsenije III Čarnojević je pristupio reorganizaciji Srpske pravoslavne crkve u Habzburškoj monarhiji pod čijom su se ingerencijom nalazili sem Srba i Rumuna, Grci i Cincari. Do 1706. godine sedište patrijarha nalazilo se u Sent-Andreji. Posle izbora prvog mitropolita Isaije Đakovića, 1708, sedište mitropolije je premešteno u Krušedol, da bi se od 1713. do 1919. godine sedište nalazilo u Karlovcima.

Drugom polovinom XVIII veka Karlovačka mitropolija je zahvatila područje od Jadrana do Bukovine, od Save i Dunava do Gornje Ugarske. U njenim okvirima nalazile su se eparhije: Gornjokarlovačka, Pakračka, Sremska (arhidijeceza), Bačka, Budimska, Aradska, Temišvarska, Vršačka, Erdeljska i Bukovinska.

Borba Rumuna za nacionalnu emancipaciju ogledala se i kroz nastojanja rumunske jerarhije da se izdvoji iz sastava Karlovačke mitropolije. Ova borba je dostigla kulminaciju 1848. godine, kada je Rumunska pravoslavna crkva proklamovala izdvajanje iz sastava Karlovačke mitropolije, što tada nije bilo ostvareno. To je učinjeno carskim dekretom 1864. godine, kada se rumunska Sibinjska mitropolija izdvojila iz sastava Karlovačke mitropolije. Carskim reskriptom iz 1868. došlo je do podele parohija i manastira, što je dovelo do mnogih nesporazuma između dveju crkava. Kada je ostvareno konačno razdvajanje crkava nastupio je period saradnje među Srbima i Rumunima.

Nekoliko eparhija Karlovačke mitropolije, u celini ili delimično, nalazilo se na tlu današnje Rumunije.

Temišvarska eparhija zahvatala je severni Banat, prema Morišu, Tisi i Erdelju. Ona se prvi put pominje 1608. godine, u vreme vladavine Turaka. Posle njihovog isterivanja i uključivanja Banata u sastav Austrije, sve do 1919. godine, Temišvarska eparhija se nalazila u sastavu Karlovačke mitropolije. Posle uključivanja većih delova Temišvarske i Vršačke eparhije u sastav Kraljevine Rumunije, uspostavljena je današnja Temišvarska eparhija, čije se ingerencije odnose na sve srpske pravoslavne crkvene opštine u Rumuniji.

Vršačka eparhija zahvatala je Južni Banat. Prvi pomen ove eparhije datira iz vremena Banatskog ustanka 1594. godine. Posle isterivanja Turaka i uspostavljanja austrijske vlasti 1718, sedište eparhije nalazilo se u Karansebešu, a od 1741. do 1919. u Vršcu. Ova eparhija se uvek nalazila u sastavu Karlovačke mitropolije. Prilikom razdvajanja crkava 1864, iz sastava Vršačke eparhije izdvojen je istočni deo, koji je, kao Karansebeška eparhija, uključen u sastav Sibinjske mitropolije. Delovi Vršačke eparhije koji su se 1919. našli u Rumuniji priključeni su Temišvarskoj eparhiji.

Aradska eparhija je imala ingerenciju na području severno od Moriša i u Krišani, odnosno Pokrišju. Nastavljala je tradicije Jenopoljske eparhije još iz vremena pre dolaska Turaka. Obnovljena je kao Jenopoljsko-aradska eparhija posle Velike seobe 1690. godine. Do 1864. godine nalazila se u sastavu Karlovačke mitropolije, da bi se posle razdvajanja srpskog i rumunskog dela našla u sastavu Sibinjske mitropolije.

Od 1716. do razdvajanja crkava, u sastavu Karlovačke mitropolije nalazila se i Erdeljska eparhija. Od 1790. do razdvajanja, Bukovinska eparhija se takođe nalazila u sastavu Karlovačke mitropolije. Obe su zajedno sa Aradskom i Karansebeškom eparhijom uključene u sastav rumunske Sibinjske mitropolije, 1864. godine.

Temišvarski sabor

Carskom odlukom 1779. godine, Banat je dospeo u nadležnost ugarskih županija iako se do tada nalazio pod upravom Zemaljske administracije. Tada je veliki deo poseda rasprodat pojedincima, najviše Srbima, ali i Grcima, Cincarima i Jermenima, koji su tada dobijali i plemićke titule. Na taj način, najveći deo srpskog plemstva bio je koncentrisan u Banatu, posebno na području Temišvara. Pored novog plemstva, značajan privredni kapital stekla je i građanska klasa - trgovci i zanatlije. Da bi zaštitila sopstvene interese organizovali su se u kompanije koje su imale svoje filijale na širokom prostoru Panonske nizije.

Tokom XVIII veka, posle oslobođenja od Turaka, Temišvar postaje snažan ekonomski, administrativni i kulturni centar Banata i južnih delova Ugarske. Sve do kraja XVIII veka Srbi su u njemu bili dominantno stanovništvo, što se, između ostalog, izražavalo i posebnim gradskim magistratom, koji je, paralelno sa nemačkim, postojao sve do 1782. godine. Tada je Temišvar dobio status slobodnog kraljevskog grada.

Godinu dana posle izbijanja Francuske buržoaske revolucije (1789), u uslovima zaoštrene političke atmosfere, kada je mađarsko plemstvo otkazalo poslušnost Bečkom dvoru, prihvaćen je zahtev Srba da održe Narodno-crkveni sabor.

Temišvarski sabor, održan 1790. godine, predstavlja najznačajniji politički skup srpskog naroda održan posle Velike seobe. U središtu pažnje stotinu deputiraca iz redova sveštenstva, plemstva, graničara i građanstva našlo se razrešavanje političkog statusa srpskog naroda u Habzburškom carstvu.

Posle burne debate, u kojoj su se sukobila mišljenja deputiraca koji su se zalagali za razrešavanje statusa srpskog naroda uz oslonac na Bečki dvor, odnosno na mađarsko plemstvo, većina je podržala zahteve sadržane u Elaboratu, koji je upućen austrijskom caru Leopoldu II. Elaborat je zahtevao za Srbe i ostale pravoslavne posebnu političko - teritorijalnu oblast, koja bi obuhvatala Banat. Na osnovama odredaba Patenta o verskoj toleranciji, iz 1782. godine, zahtevana je zabrana mešanja katoličke crkve u poslove pravoslavnih. Traženo je da se Srbima obezbedi školovanje na maternjem jeziku i da se stipendije dodeljuju onima koji ispunjavaju uslove, bez obzira na religijsku pripadnost. Zahtevana je proporcionalna zastupljenost Srba i ostalih pravoslavnih građana u gradskim magistratima. Sem toga, traženo je pravo na otvaranje bogoslovije, gimnazije i na osnivanje ćirilske štamparije.

Car je prihvatio sve zahteve sem onog da Banat postane zasebna srpska teritorija. Zahtev je odbijen uz obrazloženje da je ova oblast pre više od jedne decenije priključena Ugarskoj i inkorporirana u njene županije. Srbima je preporučeno da "ostanu strpljivi, a car će odlučiti da li će i kada ustupiti deo carstva".

Imajući u vidu zahteve Temišvarskog sabora, car je februara 1791. godine doneo odluku o ustanovljenju Ilirske dvorske kancelarije, svojevrsnog ministarstva za "srpska pitanja". A kada je proteklo nešto više od godinu dana, kada je okončan austrijsko-turski rat i kako Beču nije više bila potrebna srpska pomoć, car je ukinuo Ilirsku dvorsku kancelariju, popuštajući pred zahtevima mađarskog plemstva.

Bune, ustanci, revolucije

U poslednjem austrijsko-turskom ratu (1788-1791) aktivno su učestvovali i Srbi sa područja Banata, posebno iz Banatske Klisure. U tom ratu Austrija je ozbiljno računala na Srbe, pa je na svojoj teritoriji formirala srpske dobrovoljačke odrede - frajkore. Ovi odredi su dejstvovali zajedno sa austrijskom vojskom na teritoriji Banatske Klisure i u Srbiji. Ovaj austrijsko-turski rat je poznat kao Kočina krajina. Ime je dobio po kapetanu Koči Anđelkoviću, vođi frajkora, koji je, boreći se protiv Turaka, poginuo kod Brzaske u Klisuri. Kočina krajina je predstavljala veliku kariku u oslobodilačkoj borbi srpskog naroda. U akcijama frajkora u a zajednici sa austrijskom vojskom, koju su u najvećem broju činili srpski graničari, uspostavljene su čvrste veze među Srbima u Otomanskom i Habzburškom carstvu, što je predstavljalo dragoceno iskustvo, značajno u daljoj zajedničkoj borbi za nacionalno oslobođenje.

Prvi srpski ustanak (1804-1813) predstavljao je prekretnicu u istoriji srpskog naroda. Njim je otpočela presudna borba za nacionalno oslobođenje. Srbi sa teritorije Habzburške monarhije su se uključili u pružanje moralne i materijalne pomoći svojim sunarodnicima u Srbiji, a neki su učestvovali i u ustaničkim akcijama. Mnogi Srbi su stavili svoje intelektualne snage u službu novoj državi; među njima je bio i Dositej Obradović, rodom iz Čakova, popečitelj prosvete i tvorac Liceuma u Beogradu. Projekat o obnavljanju srpskog carstva na samom početku ustanka sačinio je Sava Tekelija, iz Arada, prvi Srbin doktor pravnih nauka, uputivši Memorandum austrijskom caru Leopoldu I, kojim je tražio obnavljanje Srpskog carstva. Solidarnost Srba i Habzburške monarhije sa sunarodnicima u ustaničkoj Srbiji došla je do izražaja i kada je prihvaćeno stotinu hiljada izbeglica koje su, posle propasti ustanka 1813. godine, pred turskom odmazdom, pohrlile u Banat, Srem i Vlašku.

Na području Habzburške monarhije, pod neposrednim uticajem ustaničkih pobeda, izbilo je nekoliko buna, među kojima i Kruščička 1808. godine, koju su podigli graničari Ilirsko-vlaškog puka na području Poljadije i Banatske Klisure.

Bratska saradnja među Srbima podeljenim Dunavom i Savom, došla je do punog izražaja revolucionarne 1848. godine, na Majskoj skupštini u Karlovcima. Tada je proglašeno Srpsko Vojvodstvo na celokupnoj teritoriji Banata, Bačke, Baranje i Srema, za patrijarha je izabran dotadašnji karlovački mitropolit Josif Rajačić, a za vojvodu Stefan Šupljikac. Izabran je i Glavni odbor. Ovom istorijskom skupu prisustvovali su i predstavnici Srba iz Temišvarskog Banata i Banatske Klisure. U pomoć Srbima koji su, sa Đorđem Stratimirovićem na čelu, poveli rat protiv Mađara, došli su dobrovoljci iz Srbije koje je predvodio Stefan Knićanin. Iz Srbije je stalno stizala i materijalna pomoć.

Neposredno posle održavanja Majske skupštine, značajno mesto dobijaju odnosi Srba sa Rumunima, u okvirima Karlovačke mitropolije. Iako su objektivne okolnosti oba naroda upućivale na saradnju, zahtev za odvajanje Rumunske pravoslavne crkve u Ugarskoj iz sastava Karlovačke mitropolije zaoštrio je srpsko-rumunske odnose. Rumunsko vođstvo se opredelilo za saradnju sa Mađarima. Međutim, narastanjem rumunskog nacionalnog pokreta dovelo je do konfrontacije sa vođstvom mađarske revolucije, tako da su vremenom nestajali nesporazumi između Srba i Rumuna. Odnosi su se postepeno pretvarali u prećutnu međusobnu solidarnost.

Carskom odlukom 1849. godine, Temišvar je postao sedište Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, što je potrajalo do 1860. godine. Vojvodstvo Srbije zahvatilo je Bačku i Banat sa Rumunskim i Iločkim srezom u Sremu. Vojna granica ostala je izdvojena iz sastava Vojvodstva. Od Petrovaradinske regimente, Šajkaškog bataljona i tri banatske regimente osnovana je Banatsko-srpska zemaljska vojnička uprava, sa sedištem u Temišvaru. Vojvodstvo je bilo podeljeno na pet okruga: Temišvarski, Lugoški, Bečkerečki, Somborski i Novosadski.

Kada su pozicije cara Franca Jozefa bile oslabljene posle poraza kod Mađente i Solferina od udruženih snaga Francuske i Pijemonta, otpočeli su pregovori sa Mađarima i uvaženi su njihovi zahtevi. Zato je 27. decembra 1860. godine doneta carska odluka o ukidanju Vojvodstva Srbije.

Borba za nacionalno oslobođenje

Ukidanje Vojvodstva označilo je novu etapu u borbi Srba za nacionalno oslobođenje. Srpsko javno mnjenje bilo je revoltirano ovom carskom odlukom. Kao ustupak Srbima, car je dozvolio održavanje Narodnog crkvenog sabora. Na Blagoveštanskom saboru 1861. zahtevano je osnivanje Vojvodstva Srpskog u kojem bi Temišvar bio glavni grad. Zahtevano je da u sastav Vojvodstva uđu područja gde Srbi čine većinu stanovništva u Ugarskoj, odnosno Hrvatskoj, kao i u Vojnoj granici. U njenom sastavu našli bi se: provincijalni Srem (Rumski, Iločki i Vukovarski srez), Bačka od Sente do Sombora, prema Molu na Tisi. U Banatu bi se granica kretala od Moriša, odnosno manastira Hodoša, išla bi istočno od Temišvara, Vršca i Bele Crkve i izbijala na Dunav. U sastav Vojvodstva Srpskog ušle bi i Petrovaradinska, Banatsko-nemačka i Banatsko-srpska regimenta i Šajkaški bataljon. Na insistiranje ugarskog plemstva, Bečka vlada je 1862. godine odbila ovaj zahtev, jer je smatrala da je to prvi korak u pravcu ostvarivanja srpskog ujedinjenja.

Proglašenje dvojne monarhije, kada je 1867. godine stvorena Austrougarska, ogorčilo je srpski narod, koji je u ovom činu, s pravom, video napad na tekovine koje je stekao borbom za ostvarivanje nacionalnog programa, u kojem su zahtevi za nacionalnom emancipacijom stavljeni u kontekst zajedničke borbe sa ostalim ugnjetenim narodima Ugarske. U suštini, Bečkerečki program, donet 1869. godine, predstavljao je manifest građanske klase u vreme njenog političkog organizovanja u Srpsku narodnu slobodoumnu stranku, sa Svetozarom Miletićem na čelu.

Sedamdesetih i osamdesetih godina XIX veka na srpskoj političkoj sceni u Ugarskoj događala su se velika previranja. Koreni tim pojavama su se nalazili u delovanju Ujedinjene omladine srpske (1866-18719, stvorene pod uticajem socijalističkog učenja u Evropi. Inicijator osnivanja ove organizacije bila je akademsko udruženje Zora u Beču, na čijem se čelu nalazio Branko Stefanović, student iz Temišvara.

U naše krajeve ideje "nove nauke" donosili su mladi intelektualci, pre svih studenti koji su poticali i sa područja današnje Rumunije. Njihove ideje, početkom sedamdesetih godina XIX veka, preuzela je Nova omladina. Previranja unutar građanskog društva izazvala su 1887. godine rascep u do tada jedinstvenoj Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci, pa su formirane Radikalna i Liberalna stranka.

Poslednjih decenija XIX veka javile su se u Banatu radničke organizacije i na teritoriji današnje Rumunije. Središte radničkog pokreta u Banatu postao je Temišvar, kao najrazvijeniji industrijski centar. Idejne osnove radničkog pokreta postavili su socijalistički mislioci početkom sedamdesetih godina XIX veka. Na području Ugarske nastaju organizacije Srpskog agitacionog odbora u okvirima Socijaldemokratske partije Ugarske osnovane 1890. godine.

Osamostaljivanje srpskih i rumunskih kneževina doprinelo je jačanju međusobnih veza. U vreme vladavine kneza Miloša Obrenovića, ustanovljene su čvrste veze između Srbije i rumunskih kneževina. One su produbljene posebno u periodu kada je knez Mihailo Obrenović uspostavio diplomatske odnose sa Ujedinjenim Rumunskim Kneževinama, odnosno Rumunijom. Od tada potiču prvi ugovori o saradnji, koja je nastavljena sve do I svetskog rata, kao i tokom njegovog trajanja. Tada su se Srbija i Rumunija našle u zajedničkom savezničkom bloku u ratu protiv Centralnih sila.

Crna gora je uspostavila diplomatske odnose sa rumunskim kneževinama u vreme kneza Danila Petrovića, kao i kneza, odnosno kralja, Nikole I Petrovića.

Raspoloženje Srba u Ugarskoj u vreme balkanskih ratova kao i uoči izbijanja Prvog svetskog rata bilo je borbeno. Tu borbenost je izazvalo i ukidanje narodno-crkvene autonomije, 1912. godine. Srpsko javno mnjenje se ustalasalo, jer se stvorilo čvrsto uverenje da je Balkanski rat početka akcije za srpsko ujedinjenje, koje nije ostvareno 1878. godine. Ratne pobede Srpske vojske praćene su izlivima patriotskih osećanja među Srbima u Habzburškoj monarhiji. Svojoj braći u Srbiji, Srbi iz Ugarske pružali su moralnu i materijalnu pomoć. Uzburkano srpsko javno mnjenje u vreme balkanskih ratova nije se smirivalo, već je postajalo sve odlučnije u nastojanju da ostvari pravo da svi Srbi žive u zajedničkoj državi.

Krajem XIX veka političku scenu Ugarske je karakterisala pojačana i organizovana borba ugnjetenih naroda za nacionalno oslobođenje, u kojoj su vodeće mesto imali Srbi, Rumuni i Slovaci.

Posle dve decenije duge krize, izazvane sporenjima oko razdvajanja srpske i rumunske crkve 1864. u uslovima uspostavljanja dualizma u Habzburškoj monarhiji koje je imalo za posledicu jačanje ugarskog nacionalizma i pojačane pritiske na nacionalne manjine, došlo je do zbližavanja između građanskih političkih stranaka srpskog i rumunskog naroda, što se ogledalo u zajedničkoj parlamentarnoj borbi za nacionalnu emancipaciju. U uspešnoj međusobnoj saradnji posebno mesto imao je Kongres narodnosti, održan u Budimpešti 10. avgusta 1895. godine, koji su organizovali politički prvaci iz redova Srba, Rumuna i Slovaka. Svetska javnost je saznala za borbu ugnjetenih nacija naročito zahvaljujući sličnom skupu, održanom u Parizu 1896. godine.

Kao deo srpskog naroda na njegovom najisturenijem severoistočnom području, Srbi su se na današnjem tlu Rumunije uključili u opštenarodnu borbu za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje, koja je vođena kako na području Habzburške monarhije tako i u Srbiji i Crnoj Gori.

Srpsko školstvo

Prva reforma srpskog i rumunskog školstva izvedena je 1776. u Temišvarskom Banatu. Nosilac reforme bio je Teodor Janković Mirijevski, pedagog i filozof - racionalista, svestranog obrazovanja i visoke lične kulture. Reforma srpskog školstva u Habzburškoj monarhiji sedamdesetih godina XVIII veka odvijala se u skladu sa opštim nastojanjima da se ostvare neminovne društvene promene u Habzburškom carstvu u kojima je prosveta imala važnu ulogu. Srpska pravoslavan crkva je u tome videla moćno sredstvo za očuvanje nacionalnog identiteta.

Opredeljenju da se sa školskom reformom otpočne baš u Banatu, doprinela je činjenica da je ova oblast direktno potčinjena Dvorskom ratnom savetu i da je ovde u sastavu stanovništva bilo oko četiri petine pravoslavnih: Srba, Rumuna, Grka i Cincara.

Školski zakon koji je važio za Austriju predstavljao je osnovu za izvođenje prosvetne reforme i u Temišvarskom Banatu. Zakonskim odredbama predviđene su tri vrste škola: trivijalne ili seoske, glavne ili gradske i normalne, odnosno uzorne škole. Zakon je predviđao da se u svakoj opštini gde je postajala parohija mora osnovati pravoslavna, srpska ili rumunska, škola. Nastavni plan škola je sadržavao čitanje i pisanje na narodnom jeziku, račun, katehizis i pojanje. Rad škola u Banatu bio je organizovan na tekovinama tadašnje savremene naučno-pedagoške teorije. Uveden je razredno-časovni sistem. Uveden je i princip postupnosti u nastavi, kao i obavezno školovanje muške i ženske dece, a dominiralo je zalaganje za uvođenje očigledne nastave, oslobođene dogmatizma.

U celini gledano, aktivnost Teodora Jankovića Mirijevskog na reformi srpskog i rumunskog školstva u Temišvarskom Banatu dala je odlične rezultate, jer je samo od 1776. do 1781. broj škola i učenika na ovom području upetostručen.

Otvaranje srpskih srednjih škola, posle mnogih neuspelih pokušaja, ostvareno je posle Temišvarskog sabora. Tada su u Karlovcima otvorene gimnazije 1791. i bogoslovija 1794. godine. U njima su se školovali i Srbi sa teritorije današnje Rumunije.

Krupan korak napred u razvoju srpskog školstva učinjen je 1810. godine, kada je za vrhovnog inspektora svih pravoslavnih škola u Ugarskoj imenovan Uroš Nestorović. Posle obilaska srpskih i rumunskih osnovnih škola, među kojima i škola u Temišvarskom Banatu i Krišani, uverio se u nepovoljno stanje školstva. Decembra 1810. godine caru Francu I podneo je izveštaj sa inspekcijskog putovanja i predložio mere da se prevaziđe zaostajanje srpskog školstva. Prihvativši predloge Nestorovića, Bečki dvor je doneo plan o unapređivanju i organizovanju srpskih i rumunskih škola u Ugarskoj. Plan je sadržavao odredbe o osnivanju i izdržavanju škola, o distriktualnim školskim direktorijumima, o učiteljima i njihovim dužnostima, o lokalnim školskim direktorima i katihetama, o proširivanju i upotpunjavanju učitelja i učenika, o udžbenicima i priboru, o stipendijama i ustanovama za vaspitanje devojaka. Sem rečenog, Nestorović je sačinio predlog o osnivanju srpske i rumunske preparandije. Srpska učiteljska škola je osnovana u Sentandreji, a rumunska u Aradu. U Nestorovićevo doba, 1810. osnovana je Velika srpska pravoslavna gimnazija u Novom Sadu.

Najveća reforma srpskog školstva otpočela je 1857. godine, u Temišvaru u vreme postojanja Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata. Inicijator i realizator reforme bio je Đorđe Natošević, školski savetnik za pravoslavne škole u Namesništvu Vojvodstva, čije se sedište nalazilo u Temišvaru. Školskom reformom stvorena je osnova za formiranje i izgrađivanje centralne srpske školske vlasti na čelu sa savetnikom, čija se nadležnost prostirala nad svim srpskim školama u Habzburškom carstvu. Suština reforme srpskog školstva ogledala se u unapređenju materijalne osnove, kao i u uvođenju reda u organizaciji nastave. Uvedena je savremena nastava čitanja i pisanja sa osnovama gramatike. Promene u nastavi maternjeg jezika stvorile su čvrste temelje za unapređivanje celokupnog procesa vaspitanja i obrazovanja učenika. Kvalitetne promene u nastavnom radu ispoljavale su se i na intelektualnom, estetskom i moralnom vaspitanju učenika.

U periodu od 1867. do Prvog svetskog rata, kada su za srpsko školstvo važili ugarski zakoni, napori Srba su bili usmereni na odbranu od mađarizacije, koja se sprovodila naročito u srpskim školama. U istom periodu, došlo je do razdvajanja srpskog i rumunskog školstva, koje je pratilo razdvajanje crkava 1864. godine.

Kulturni i društveni život

Sa područja rumunskih zemalja poticali su mnogi velikani srpske kulture. Vredni su pomena i oni iz drugih srpskih krajeva koji su na ovom području duže ili kraće uspešno stvarali.

Grof Đorđe Branković, iz Jenopolja, svojim delom Slovensko-serbske hronike, početkom XVIII veka postavio je temelje srpskoj istoriografiji novog doba. Dositej Obradović, književnik, filozof, pedagog i narodni prosvetitelj, najznačajnija ličnost srpskog prosvetiteljstva i racionalizma, rođen je u srpskoj zanatskoj porodici u Čakovu. Sava Tekelija, doktor prava iz Arada, prvi među Srbima naučno se bavio istorijom države i prava. Veliki reformator srpskog jezika i pravopisa, sakupljač kulturnog blaga, Vuk Stefanović Karadžić jedno vreme je boravio i stvarao u rumunskim zemljama, posebno u Temišvaru. Jovan Sterija Popović, srpski književnik, izučavao je srpsko-rumunske leksičke veze i učio gimnaziju u Temišvaru, gde je napisao svoje prve literarne radove. Pesnik lirskog i patriotskog zanosa, Branko Radičević je pohađao gimnaziju u Temišvaru, gde je počeo da piše pesme na srpskom jeziku. Pavle Kengelac, prirodnjak i istoričar, pisac naučnih radova, više od tri decenije živeo je i stvarao u manastiru Senđurđu, gde je bio arhimandrit. Joakim Vujić, najznačajniji teatarski pregalac svoga doba, izvesno vreme je živeo i stvarao u Temišvaru i Aradu, proputovao je i opisao rumunske zemlje. Prva srpska spisateljica iz doba prosvećenosti, Eustahija Arsić svoj stvaralački vek provela je u Aradu. Književnik, istoričar i publicista Dimitrije Tirol, rodom iz Čakova, bio je nosilac nacionalnog preporoda u Temišvaru. Tvorac srpske medicinske terminologije Jovan Stejić, rodom je iz Arada. Veliki srpski pripovedač, romansijer i dramski pisac Miloš Crnjanski je proveo mladost u Temišvaru, gde je završio osnovnu školu i gimnaziju, životom i stvaralaštvom ostao je čvrstim nitima vezan za ovaj grad. U Srpskom Čeneju i Temišvaru je živeo i stvarao Dušan Vasiljev, pesnik srpske moderne.

Na čelu glumačke plejade Srba iz Rumunije nalazio se Dimitrije Ružić, iz Srpskog Čanada, koji je stvaralački vek proveo u Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu, kao glumac, reditelj i upravnik. I doajen putujućeg Srpskog pozorišta Fotije Iličić, bio je rodom iz Srpskog Čanada. Operski pevač međunarodnog ugleda Stefan Deskašev bio je iz Arada.

U rumunskim zemljama su živeli i stvarali brojni srpski likovni umetnici: Dimitrije Popović, slikar ukrajinskog baroka, rođen je u Oraovici. Stefan Tenecki, slikar baroknog izraza, poticao je iz aradske plemićke porodice. Teodor Ilić Češljar, nosilac klasicističkih shvatanja, stvarao je u Temišvaru. Arsa Teodorović, slikar klasicizma, stvarao je u Temišvaru. Konstantin Danil, rodom iz Lugoša, predstavnik je srpskog bidermajera, a najveće domete dostigao je u slikanju portreta. Nikola Aleksić, likovni hroničar Banata, rodonačelnik je čuvene slikarske porodice iz Arada, iz koje se najviše uzdigao njegov unuk Stevan Aleksić, slikar monumentalnih kompozicija religijske sadržine. U likovnom životu Srba istaknuto mesto imaju aradski rezbari Mihajlo i Lazar Janić. Ljubomir Aleksandrović iz Srpskog Semartona bio je istaknuti slikar srpskog romantizma. Iz Arada je poticala porodica arhitekata i likovnih umetnika Tabakovića: Milan, Aleksandar, Đorđe i Ivan.

Srbi u Rumuniji imaju bogatu tradiciju u publicistici. Zajedničko svim listovima i časopisima bilo je: kratak vek izlaženja - od nekoliko meseci do dve godine. Njihovo izlaženje više je bilo rezultat entuzijazma pojedinaca, nego realnih potreba čitalačke publike.

U Temišvaru je od 1827. do 1829. Dimitrije Tirol izdavao Banatski almanah, poučni istorijski i književni godišnjak. U vreme Vojvodstva Srbije, Milorad Medaković je 1851. u Temišvaru pokrenuo politički listi Južna pčela, u okviru kojeg je izlazio i Književni dodatak. Godinu dana kasnije u ovom gradu je Aleksandar Andrić pokrenuo književni list Svetovid. Neumorni Tirol je 1854, u okviru Društva čitališta fabričkog, pokrenuo Temišvarski kalendar. Kratko vreme u Bukureštu je 1871. izlazila Jugoslavija, list za umno i političko ujedinjenje Srba, a 1874. u istom gradu je izlazio Vostok, srpsko-bugarski list za politiku, nauku i zabavu. Narodni glasnik je u Temišvaru 1878. godine pokrenuo knez Petar Karađorđević. U istom mestu je 1880. pokrenut socijalistički list Smotra, koji je uređivao Nikola Marković. Posle prestanka izlaženja ovog lista, u Temišvaru gotovo četiri decenije nije više izlazio ni jedan list na srpskom jeziku. Godine 1895. pokrenut je Pomorišanin u Velikom Srpskom Semiklušu, a u Turn Severinu Slovenska sloga. U danima kada je Srpska vojska oslobodila Temišvar 1918, pa do njegovog predavanja Rumunima 1919, u ovom gradu je izlazio informativno-politički list Sloga. Njime je srpska štampa na teritoriji današnje Rumunije dostigla najviši domet.

Nastanak i razvoj društvenih i kulturnih ustanova i organizacija XIX veka među Srbima u Ugarskoj bili su izraz potreba građanske klase da aktivnostima na ovom planu doprinosi opštem napretku naroda.

Počasno mesto među ustanovama kulture u srpskom narodu pripada Matici srpskoj. Ova najstarija opštenacionalna kulturna ustanova, osnovana 1826. godine u Pešti, od prve godine postojanja imala je članstvo i među Srbima u Temišvaru, Aradu i drugim centrima koji se danas naleze na tlu Rumunije.

Najznačajniji donatori Matice srpske su poticali sa teritorije današnje Rumunije. Pored bogatstva dobrotvora, značajan je bio i njihov odnos prema kulturnoj tradiciji srpskog naroda.

Najistaknutije mesto među dobrotvorima Matice srpske pripada njenom doživotnom predsedniku, Savi Tekeliji, pripadniku ugledne aristokratske porodice iz Arada, koji je 1838. Matici srpskoj zaveštao svoju najveću zadužbinu - Tekelijanum, internat za srpske studente u Budimu. Iste godine je poklonio i svoju bogatu biblioteku, iz koje se razvila Biblioteka Matice srpske.

Među značajne zadužbinare Matice srpske ubraja se i Jovan Nako, plemić iz Velikog Srpskog Semikluša, koji je osnovao prvu književnu zadužbinu. Jovan Palik - Učevni, plemić iz Temišvara, legatom je izdvojio najveći iznos novčanih sredstava koji je Matica srpska ikad primila kao zaveštanje.

Srbi sa teritorije današnje Rumunije doprineli su nastanku i razvoju Srpskog narodnog pozorišta, koje je osnovano 1861. godine u Novom Sadu. Pored zapažene aktivnosti u radu Društva za Srpsko narodno pozorište, glumačka trupa iz Srpskog Čanada je predstavljala prvi profesionalni ansambl SNP. Do Prvog svetskog rata, Srpsko narodno pozorište gostovalo je više puta u Temišvaru, Aradu, Čakovu, Lipovi, Velikom Srpskom Semiklušu i drugim sredinama u današnjoj Rumuniji.

Nastavljajući tradicije umetničkih rufeta i salona iz XVIII veka, u Temišvaru i drugim naseljima u kojima su živeli Srbi, nastaju prve kulturne organizacije. Po ugledu na Maticu srpsku, 1828. u Temišvaru je osnovano Društvo ljubitelja knjižestva srpskog, a 1851. Društvo čitališta fabričkog. Drugom polovinom XIX veka, u Banatu i Krišani se osnivaju brojna srpska čitališta i kulturno-umetnička društva.

Prvi svetski rat

U istoriji srpskog naroda Prvi svetski rat predstavljao je krupnu istorijsku prekretnicu, posle koje je velika većina Srba i Habzburškoj monarhiji doživela nacionalno oslobođenje i priključenje matičnoj zemlji.

Napad Austrougarske i njenih saveznika na Srbiju i Crnu Goru 1914. godine označio je početak Prvog svetskog rata. Iz ovog rata srpski narod izašao je kao pobednik i ostvario vekovni san da živi u zajedničkoj državi.

Srpski narod u Austrougarskoj je, po izbijanju rata, prolazio kroz teška iskušenja. Mnogi Srbi su dospeli u logore širom Austrougarske. Logor u Aradskoj tvrđavi predstavljao je simbol patnje srpskog naroda. Internirci su, bez obzira na godine i pol, bili izloženi velikim zlostavljanjima. Bilans žrtava bio je tragičan. Prema podacima Srpske pravoslavne crkve, u ovom logoru je od 1914. do 1918. smrt našlo preko 4.000 Srba.

Neposredno po izbijanju rata, Srbi iz Austrougarske, pojedinačno ili grupno, počeli suda prelaze na teritoriju Kraljevine Srbije i da stupaju u dobrovoljačke odrede. Najviše dobrovoljaca se regrutovalo od zarobljenika iz austro-ugarske vojske u Rusiji. Kada je Bugarska ušla u rat, dobrovoljci nisu više mogli da dolaze Dunavom, pa je u Odesi formirana Prva dobrovoljačka divizija od oko 10.000 boraca. Pošto je Rumunija ušla u rat na strani Antante, srpski dobrovoljci, zajedno sa Rusima, avgusta 1916. odlaze u Dobrudžu i uključuju se u ratne operacije na strani Rumunije, a protiv Austrougarske, Bugarske i Turske. Snage Dobrovoljačke vojske sastojale su se od oko 20.000 vojnika i oficira. Na ratištima Dobrudže ostalo je zauvek oko hiljadu srpskih vojnika. Dobrovoljci su i 1918. godine otišli da se bore na Solunski front, učestvujući u oslobođenju Srbije i svoga zavičaja.

Kajem Prvog svetskog rata na području Temišvarskog Banata nastala je veoma složena i napeta situacija, ispunjena socijalnim i klasnim sukobima. U tom smislu, značajno mesto su imale akcije dezertera iz austrougarske vojske, koji su nazivani "zeleni kadar" ili "logoši". Učesnici Oktobarske revolucije, po povratku iz Rusije, 1918. pokušavali su da se i ovde bore za njene ideje, pa su organizovali lokalne pobune, kao što je bila ona u Poljadiji.

Srpska oslobodilačka vojska je zajedno sa snagama Antante, početkom novembra 1918, stupila na tlo Banatske Klisure. Do sredine novembra 1918. oslobođen je Banat, a Srpska vojska je, na osnovu odluke Antante, zaposela čitavu ovu oblast, sem njegovog istočnog dela. U svim srpskim naseljima formirani su narodni odbori. Koordinaciju rada odbora u Banatu vršilo je Srpsko narodno veće u Temišvaru, osnovano 31. oktobra 1918. godine.

Srpsko narodno veće i srpski narodni odbori organizovali su izbor poslanika sa područja Temišvarskog Banata u Veliku narodnu skupštinu za Banat, Bačku i Baranju.

U prisustvu 757 poslanika iz 211 opština, među kojima je bilo 72 poslanika iz 36 opština sa teritorije današnje Rumunije, 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu je održana Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena za Banat, Bačku i Baranju. Poslanici su doneli jednoglasnu odluku o otcepljenju Banata, Bačke i Baranje od Ugarske i o njihovom priključenju Kraljevini Srbiji. Na taj način, veliki deo Temišvarskog Banata postao je sastavni deo Kraljevine Srbine, a od 1. decembra 1918. godine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Tada je uspostavljena vlast Velike narodne skupštine, a administraciju je vodila Narodna uprava. Ingerencija Narodne uprave prostirala se i na Temišvarski Banat, što je trajalo do povlačenja srpske vojske i administracije sa ovog područja.

Poslednjeg dana oktobra 1918. godine, Rumuni su u Temišvaru konstituisali Centralni nacionalni savet, koji je već 2. novembra prešao u Arad, odakle je inicirao i koordinirao radom veća po Erdelju, Banatu i Krišani. Širom Banata, u naseljima u kojima su živeli, Rumuni su formirali narodna veća, čiji su predstavnici učestvovali na Narodnoj skupštini u Alba Juliji 1. decembra 1918, kada je proglašeno priključenje Banata, Krišane i Transilvanije matičnoj Rumuniji.

Nemci i Mađari su 31. oktobra 1918. godine u Temišvaru proglasili Banatsku Republiku. Proglašavajući samostalnost u ime svih naroda Banata, rukovodioci Banatske Republike zahtevali su da ovu oblast zaposedne Antantina, a ne Srpska vojska. Želeli su da obezbede integritet istorijske Ugarske, što je značilo da Banat bude sastavni deo Mađarske. Da bi ostvarili svoje namere, rukovodioci Republike su 20. i 21. februara 1919. organizovali puč po gradskim centrima Ugarske, koji je Srpska vojska onemogućila.

u vreme održavanja Pariske mirovne konferencije nastali su među Srbima dani neizvesnosti u vezi sa sudbinom Banata. Srbi u Temišvarskom Banatu su nastojali da uvere predstavnike velikih sila o srpskom karakteru ove oblasti. U tom smislu, u toku Pariske mirovne konferencije, organizovanjem zborova, rezolucijama, memorandumima, proglasima i telegramima, izražavali su zahteve da se priključe matičnoj zemlji Srbiji.

Na Pariskoj mirovnoj konferenciji avgusta 1919. godine odlučeno je da Banat bude podeljen između Jugoslavije i Rumunije, tako da je 1919. godine povučena jugoslovensko-rumunska granica, koja je, uz manje izmene tokom 1923. i 1924. ostala i do danas.

Srbi u okvirima Rumunije

Od 1919. deo srpskog naroda ostao je da živi u okvirima Rumunije.

U vremenu između dva svetska rta (1919-1941) uočavaju se dva perioda, kada je reč o položaju srpske nacionalne manjine u Rumuniji. Prvi je od 1919. do 1933, a drugi od 1933. do 1941. godine.

Na Saboru u Sibinju 1919. godine, Rumunija je srpskoj nacionalnoj manjini priznala manjinska prava, kakva je mala u Ugarskoj, pre svega u domenu školstva i u crkvenom životu. Najviše zasluga, kada je reč o zalaganju za zaštitu srpske nacionalne manjine u Rumuniji, imala je Srpska pravoslavna crkva. Njenim podsticanjem, angažovala se u većoj meri i jugoslovenska diplomatija, što je rezultiralo zaključivanjem konvencije između Rumunije i Jugoslavije 1933. godine. Do tog vremena, odnos jugoslovenske politike prema zaštiti srpske nacionalne manjine u Rumuniji nije bio u skladu sa prijateljskim odnosima sa rumunskom državom, koji su obezbeđeni pre svega kroz Malu antantu, stvorenu 1921. između Jugoslavije, Rumunije i Čehoslovačke.

Posle sklapanja konvencije 1933. godine, došlo je do poboljšanja položaja srpske manjine u Rumuniji, što se ogledalo u regulisanju statusa školstva, kulturnih ustanova i društava kao i na političkom planu. Stvaraju se srednjoškolske ustanove - gimnazija i učiteljska škola; pokreće informativni list Temišvarski vesnik i osniva Zemaljska srpska narodna stranka. Uvođenjem kraljevske diktature u Rumuniji, 1938. godine zaustavlja se proces demokratskog razvoja ove zemlje, što se odrazilo i na život srpske manjine, kada je i prestalo delovanje Zemaljske srpske narodne stranke.

U vremenu od 1940. do 1944. godine rumunski narod se našao pod diktaturom generala Jona Antoneskua. Srbi su se odupirali fašizmu i zauzimali istaknuto mesto među antifašističkim snagama u Rumuniji. Tokom Drugog svetskog rata, u svojoj borbi, Srbi u Rumuniji su se oslanjali na Narodnooslobodilački pokret u matičnoj zemlji, održavajući u isto vreme veze i sa pokretom otpora rumunskog naroda.

Tokom Drugog svetskog rata delovao je Antifašistički pokret Srba u Rumuniji koji je organizovao srpski narod pripremajući ga za borbu. Na teritoriji Banata se formiraju partizanski odredi; omladina se uključuje u Narodnooslobodilačku borbu Jugoslavije, a oružanim akcijama rukovodio je Glavni štab Narodne straže u Klisuri. Tokom rata oko 2.000 Srba se uključilo u Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije, odnosno u sastav vojvođanskih brigada i boreći se protiv fašizma do kraja Drugog svetskog rata.

U periodu od 1945. do 1948. odnosi srpske nacionalne manjine i matične zemlje su bili razvijeni, što je bilo posledica antifašističkih opredeljenja i novog karaktera odnosa između dveju država sa jednopartijskim komunističkim sistemima.

U danima oslobođenja Rumunije, avgusta 1944. antifašistički pokret Srba poprima legalne oblike delovanja i prerasta u Slovenski antifašistički front, u okvirima kojega nastaju masovne organizacije, kao što su bile Antifašistički front žena i Antifašistički omladinski front. U okvirima SAF-a pokrenut je list Pravda. SAF je 1947. izrastao u Savez slovenskih kulturno-demokratskih udruženja Rumunije, koji je razvijao svestranu političku, prosvetnu i kulturu aktivnost među Srbima u Rumuniji.

U tom periodu, 1947. godine između dve zemlje zaključena je konvencija o kulturnoj saradnji, kojom je regulisana i aktivnost jugoslovenske nacionalne manjine u Rumuniji. Posle sklapanja konvencije usledio je period uspešne i plodonosne saradnje sa lokalnim vlastima, da bi internacionalizacijom sovjetsko-jugoslovenskog sukoba 1948. godine ta saradnja bila sasvim prekinuta.

Skladni i prijateljski međudržavni odnosi između Jugoslavije i Rumunije iz osnova su promenjeni 1948. godine, posle donošenja Rezolucije Informbiroa. Rezolucijom su istočnoevropske socijalističke zemlje, sa SSSR-om na čelu, optužile jugoslovensko partijsko i državno rukovodstvo da je izdalo socijalizam i da uvodi kapitalističke društvene odnose. Zahtevana je bezuslovna kapitulacija KPJ i njenog rukovodstva. Centralni komitet KPJ odbacio je optužbe kao neosnovane. Tada je otpočela kampanja sa ciljem da se Jugoslavija podredi bloku istočnoevropskih socijalističkih zemalja, kojima je rukovodio SSSR. U tom smislu prekinuti su diplomatski, politički, privredni i kulturni odnosi sa Jugoslavijom. Antijugoslovenska kampanja se vodila i proganjanjem pripadnika srpske nacionalne manjine u istočno-evropskim zemljama, posebno u Rumuniji, gde je ta manjina bila najbrojnija.

Na udaru antijugoslovenske kampanje našlo se rukovodstvo Saveza slovenskih kulturno-umetničkih društava u Rumuniji, kao i sveštenici, učitelji, profesori, učenici i studenti, koji su odbili da prihvate stavove Rezolucije Informbiroa.

Rumunske vlasti su pokrenule sudske procese protiv vodećih ljudi iz redova srpske nacionalne manjine, koji su optuživani da su "špijuni i izdajnici u službi Titove fašističke klike". Pojedinci, koji su odbijali iskonstruisane optužbe, osuđivani su na smrtnu kaznu ili na doživotnu robiju.

Pored pojedinačnih, progonima su bili izloženi i širi slojevi pripadnika srpske nacionalne manjine u Rumuniji, što je posebno došlo do izražaja 1951. prilikom njihove deportacije iz pograničnog područja prema Jugoslaviji u Baragansku pustinju, gde je dospelo preko 2.000 Srba. Tada je otpočela Baraganska golgota, kada su u Baragan deportovane čitave srpske porodice, bez ikakve optužbe. Ovde su Srbi proveli teške godine. Posle obnavljanja jugoslovensko-sovjetskih diplomatskih odnosa 1955. godine, u periodu posle Staljina, kada je shvaćena besmislenost optužbi od kojih su stradali nedužni Srbi iz baraganskog sužanjstva, oslobođeni su i zatvorenici i deportirci.

Period od 1955. do 1989. godine je predstavljao doba normalizacije međudržavnih odnosa Jugoslavije i Rumunije. Tada je u Rumuniji napuštena politika brutalnog obračunavanja režima sa srpskom manjinom, a otpočinje vreme popuštanja zategnutosti. Međutim, nasuprot sve razvijenijim prijateljskim odnosima između dve zemlje, od strane rumunskih vlasti sprovođena je asimilacija, i to na suptilniji način nego u ranijem periodu. Kao oblici asimilacije javljaju se: prevođenje imena lica i mesta sa srpskog na rumunski jezik i nepostojanje dvojezičnih natpisa; stalno smanjivanje broja osnovnih škola na jeziku srpske manjine; smanjivanje broja kulturnih i sportskih društava manjine; rumunizacija dece iz mešovitih brakova; zapošljavanje stručnjaka iz redova manjine u naseljima gde njihovi pripadnici ne žive itd.

Savremeni period počinje revolucijom 1989. godine, kada je došlo do osetnog poboljšanja položaja pripadnika manjina, među kojima i srpske. Rumunske vlasti su obezbedile potpuniji razvoj srpskoj nacionalnoj manjini i šira manjinska prava. Tome je doprineo proces demokratizacije rumunskog društva, čvrsto opredeljenog prema poštovanju opštih ljudskih prava i sloboda, a time i prava nacionalnih manjina. Srbi imaju svoje predstavnike na svim nivoima društveno-političkih zajednica: od lokalne samouprave do državnog parlamenta. Demokratizacija rumunskog društva omogućila je uspešnu aktivnost Demokratskom savezu Srba i Karaševaka. Demokratski savez Srba i Karaševaka je Statutom označen kao "javno i političko udruženje društvenog, kulturno-umetničkog, književnog i prosvetnog karaktera". Svojim aktivnostima doprinosi formiranju i razvoju nacionalne svesti, vaspitavanju svojih članova u duhu poštovanja pravila zajedničkog bratskog življenja sa ostalim građanima, bez razlike na nacionalnost i promovisanju principa ravnopravnosti, demokratije i socijalne pravde. U realizaciji postavljenih zadataka unapređen je sistem školstva, kao i rad brojnih oblasti kulture; pokrenut je list Naša reč i časopis Književni život, a razvila se i saradnja pripadnika srpske nacionalne manjine sa matičnom zemljom.

Posle uključivanja Banata i Krišane u sastav Kraljevine Rumunije 1919. godine, Srbi su imali organizovano osnovno školstvo. U periodu od 1919. do 1948. srpske osnovne škole, kao veroispovedne, nalazile su se pod ingerencijom Temišvarske eparhije Srpske pravoslavne crkve. Od 1948. srpske škole su dobile status državnih i nalaze se u nadležnosti Ministarstva prosvete Republike Rumunije.

U Rumuniji je od 1919. do 1948. godine radilo 57 srpskih osnovnih škola. Godine 1958. bilo ih je 49, 1968 - 30, 1978 - 28, 1988 - 20, a 1996 - 16. Broj učenika se od 1919. do 1935. kretao od 1.200 do 3.400, a posle stupanja na snagu Školske konvencije između Jugoslavije i Rumunije taj broj je do 1940. narastao na 5.200, da bi od 1948. opadao, pa je srazmerno tome opadao i broj srpskih osnovnih škola. Tako je 1958. iznosio blizu 3.000, 1968. blizu 1.500, 1978. oko 1.000, 1988. blizu 500, a 1996. oko 400 učenika.

Posle razgraničenja između Jugoslavije i Rumunije srpsko stanovništvo u dužem periodu ostalo je bez mogućnosti da se u Rumuniji školuje na maternjem jeziku u srednjim školama.

Prvi pokušaj organizovanja srednje škole u Rumuniji datira iz 1921. godine, kada je u Ketfelju osnovana privatna Srpska niža gimnazija. Na temeljima Školske konvencije, 1934. je osnovana Srpska niža gimnazija u Temišvaru, koja je 1943. prerasla u Srpsku višu gimnaziju, koja kontinuirano radi i danas.

Učiteljska škola na srpskom jeziku otpočela je a radom 1934. u Temišvaru, da bi 1958. prerasla u Pedagošku školu. Povremeno su radile i srpske stručne srednje škole u Temišvaru.

Posle razgraničenja između Jugoslavije i Rumunije 1919. godine, od delova ranije Temišvarske i Vršačke eparhije stvorena je jedinstvena Temišvarska eparhija, kao deo Srpske pravoslavne crkve, koju su sačinjavali tri protoprezviterijata: Temišvarski, Aradski i Sokolovački. Danas Temišvarski protoprezviterat obuhvata 25 naselja sa 22 parohije, aradski 15 naselja i 13 parohija, Sokolovački 13 naselja i isto toliko parohija. Postoji i pet srpskih manastira: Bezdin, Senđurađ, Bazjaš, zlatica i Kusić.

Temišvarska eparhija posvećivala je značajnu pažnju školovanju svešteničkog kadra organizovanjem monaških tečajeva. Uz saglasnost Ministarstva veroispovesti Rumunije, 1953. godine osnovana je Pravoslavna srpska bogoslovija u Temišvaru.

Brojčana zastupljenost srpske populacije na teritoriji današnje Rumunije počev od XVIII veka, u celini gledano, kretala se silaznom linijom. Ova konstatacija ima realnu osnovu u činjenici da su Srbi oduvek na ovim područjima bili u statusu nacionalne manjine, što nije bio slučaj sa ostala tri najbrojnija naroda - Rumunima, Nemcima i Mađarima. Naime, od proterivanja Turaka 1718. do stvaranja dualističke Habzburške monarhije 1868. vladala je Austrija, od 1867. do kraja I svetskog rata vladala je Ugarska, a od 1919. godine Rumunija.

Izrečene konstatacije potvrđuju konkretni podaci popisa srpskog stanovništva na tlu današnje Rumunije za poslednjih vek i po. Broj Srba na teritoriji današnje Rumunije 1854. je iznosio oko 62.000; 1905. pao je na 53.000; 1938. godine smanjio se na oko 45.500 stanovnika, a 1992. u Rumuniji je živelo nešto više od 29.000 pripadnika srpske nacionalnosti.

Prema popisu iz 1847. godine u rumunskom Banatu živelo je preko 10.000 Karaševaka. Njihov broj je 1896. iznosio oko 7.500, koliko je i 1940, da bi se 1992. smanjio na oko 6.500 stanovnika.

* * *

I pored izvesnih oscilacija u odnosima koji su bili posledica političkih i društvenih uslova, možemo, na kraju, konstatovati da se srpsko-rumunskoj zajedništvo na teritoriji Rumunije gradilo vekovima. Ono je i danas zaloga njihove srećnije budućnosti.

// Projekat Rastko / Antropologija i etnologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]